ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
კალმარის თამაში
(კორეული: 오징어게임 Ojing-eo Geim) არის სამხრეთ კორეული დისტოპიური, გადარჩენის, სამოქმედო-სათავგადასავლო, თრილერი და დრამის სატელევიზიო სერიალი. ცხრავე ეპიზოდის რეჟისორი და სცენარი ჰვანგ დონ ჰიუკი იყო. ფილმში მთავარ როლებს ასრულებენ ლი იუნგ-ჯაე, პარკ ჰე-სუ, ო იონ-სო, ვი ჰა-ჯუნი, იუნგ ჰო-იანგი, ჰეო სუნგ-ტაე, ანუპამ ტრიპათი და კიმ ჯუ-რიუნგი. სერიალი მოგვითხრობს ადამიანთა ჯგუფს, რომლებსაც ფული სჭირდებათ, იღებენ მოწვევას საიდუმლო გადარჩენის ტურნირში მონაწილეობის მისაღებად, რომლის საბოლოო პრიზი 45,6 მილიარდი ვონია (38,5 მილიონი აშშ დოლარი). სერიალის მსოფლიო პრემიერა შედგა Netflix-ზე 2021 წლის 17 სექტემბერს.
ჰვანგ დონ-ჰიუკმა სერიალის ძირითადი იდეა ახალგაზრდობაში საკუთარი ფინანსური პრობლემებისა და სამხრეთ კორეის სოციალური უთანასწორობის საფუძველზე მოიფიქრა. მიუხედავად იმისა, რომ თავდაპირველი სცენარი დაიწერა ჯერ კიდევ 2008 წელს, ჰვანგმა ვერ იპოვა პროდიუსერი პროექტის განსავითარებლად, სანამ Netflix არ დაინტერესდა მისით 2019 წელს, როგორც მისი სტრატეგიის ნაწილი უცხოენოვანი სერიების წარმოების გაფართოების მიზნით. სერიალმა ძირითადად დადებითი შეფასებები მიიღო, კრიტიკოსებმა შეაქო მსახიობობა, კონცეფციის ორიგინალობა, ვიზუალური სტილი, მუსიკა და თემა. The Squid Game ლიდერობდა Netflix-ის ყველაზე ყურებადი სერიალების სიაში 90 ქვეყანაში, მათ შორის შეერთებულ შტატებსა და გაერთიანებულ სამეფოში. პრემიერიდან პირველი ოთხი კვირის განმავლობაში სერიალს 142 მილიონი მაყურებელი უყურებდა და The Squid Game ოფიციალურად გახდა ყველაზე პოპულარული სერიალი Netflix-ის ისტორიაში. 2021 წლის 8 ნოემბერს, რეჟისორმა ჰვანგ დონ-ჰიუკმა ოფიციალურად გამოაცხადა მეორე სეზონი და განაცხადა, რომ ის ამჟამად წინასწარ წარმოებაშია; გადაღებები დაიწყო 2023 წლის ზაფხულში. 2023 წელს ბრიტანეთში დაფუძნებული რეალითი შოუს The Squid Game: The Challenge პრემიერა შედგა.
მეორე სეზონის წარმოება დაიწყო 2023 წლის ივლისში და პრემიერა შედგა 2024 წლის 26 დეკემბერს. ბოლო მესამე სეზონის ჩვენება 2025 წელს იგეგმება.
იხ.ვიდეო - კალმარის თამაში [Squid Game] - რას გვეუბნება მეინსტრიმი სამყაროს შესახებ - კალმარის თამაში - რას გვეუბნება მეინისტრმი სამყაროს შესახებ
ახალი ვიდეოების მათ განთავსებისთანავე სანახავად გამოიწერეთ ლიტაგორას არხი, შემდეგ კი დააჭირეთ ზარის ღილაკს.
სახმრეთ კორეულმა კალმარის თამაშმა ნეტფლიქსის პლატფორმაზე აბსოლუტური რეკორდი მოხსნა და დღეის მდგომარეობით ყველა დროის ნახვად სერიალად იქცა. ასეთი პოპულარობა არ შეიძლება არ იყოს სიმპტომატური და არ გვეუბნებოდეს მნიშვნელოვანს თანამედროვე სამყაროს შესახებ. სწორედ ეს ხდის კალმარის თამაშის განხილვის თემას მომხიბვლელს. მორიგ კინო ესსეში გარჩეულია ის თემები რომლებიც სერიალში ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების ერთგვარ ექოდ გვევლინებიან, იქნება ეს ვალის, კლასობრივი საზოგადოების, ორგანიზების საკითხები თუ არაერთი სხვა მოტივი რომელსაც ნაწარმოებში ვხედავთ.
წარმოდგენილია 1 სეზონში
ლი იუნგ-ჯაი სეონ გი-ჰუნის როლში (성기훈, [sʌŋɡihun] ⓘ), (456) განქორწინებული მძღოლი და აზარტული თამაშების მოყვარული. ის დედასთან ერთად ცხოვრობს და ქალიშვილს ფინანსურად უჭირს. ის მონაწილეობს თამაშში, რათა გადაიხადოს თავისი მრავალი დავალიანება და დაამტკიცოს, რომ ფინანსურად საკმარისად სტაბილურია, რომ ჰქონდეს მეურვეობა თავის ქალიშვილზე, რომელიც უნდა გაემგზავროს შეერთებულ შტატებში დედასთან და მამინაცვალთან ერთად. თამაშების გამარჯვების შემდეგ, ის აპირებს დაასრულოს თამაშები და ფრონტმენი.
პარკ ჰაე-სო, როგორც ჩო სანგ-ვუ (조상우, კორეული გამოთქმა: [tɕosaŋu][d]), (218) ფასიანი ქაღალდების კომპანიის საინვესტიციო გუნდის ყოფილი ხელმძღვანელი. ის იყო გი-ჰუნის უმცროსი კლასელი და სწავლობდა სეულის ეროვნულ უნივერსიტეტში. ის უერთდება თამაშს, რათა გაექცეს პოლიციას, რომელსაც ის სურს კლიენტებისგან ფულის მოპარვისა და ცუდი ინვესტიციებისგან უზარმაზარი ვალების დაგროვებისთვის. (სეზონი 1; სტუმარი, სეზონი 2)
უი ჰა-ჯუნი, როგორც ჰვანგ ჯუნ-ჰო (황준호, კორეული გამოთქმა: [hwaŋdʑunho]), პოლიციელი და ფარული დეტექტივი, რომელიც თამაშში შეიპარება მცველის სახით, რათა იპოვოს დაკარგული ძმა და აღმოაჩენს, რომ მისი ძმა არის ფრონტმენი, თავად თამაშების ორგანიზატორი.
იუნგ ჰო-იონი კანგ საე-ბიეოკის როლში (강새벽, კორეული გამოთქმა: [kaŋsɛbjʌk̚]), (067) ჩრდილოეთ კორეელი დეზერტირი ჩრდილოეთ ჰამგიონგის პროვინციიდან, ჩრდილოეთ კორეა. ის თამაშში შედის იმისათვის, რომ გადაიხადოს ბროკერისთვის, რომელსაც შეუძლია გადაარჩინოს მისი მშობლები საზღვარზე, და იყიდოს სახლი მისი გაერთიანებული ოჯახისთვის. (სეზონი 1; სტუმარი, სეზონი 2)
O Yeong-su, როგორც Oh Il-nam (오일남, კორეული გამოთქმა: [oiɭɭam]), (001) მოხუცი კაცი თავის ტვინის სიმსივნით, რომელიც ამჯობინებს თამაშის თამაშს, ვიდრე სიკვდილის მოლოდინს გარე სამყაროში და რომელიც მოგვიანებით გაირკვა, რომ ის არის თამაშის შემქმნელი. (სეზონი 1)
ჰეო სუნგ-ტაე ჯანგ დეოკ-სუ (장덕수, კორეული გამოთქმა: [tɕaŋdʌks͈u]), (101) განგსტერი, რომელიც თამაშში შედის თავისი უზარმაზარი აზარტული ვალების გადასაფარად, მათ შორის, ფული, რომელიც მოიპარა მისი უფროსებისგან და ქვეშევრდომებისგან. (სეზონი 1)
ანუპამ ტრიპათი, როგორც ალი აბდული (알리 압둘), (199) მიგრანტი მუშა პაკისტანიდან, რომელიც თამაშში შედის ახალგაზრდა ოჯახის უზრუნველსაყოფად მას შემდეგ, რაც დამსაქმებელმა ხელფასს თვეობით აკავებს. (სეზონი 1)
კიმ ჯუ-რიუნგი, როგორც ჰან მი-ნიეო (한미녀, კორეული გამოთქმა: [hanminjʌ]), (212) ხმამაღალი და მანიპულაციური ქალი. მისი თამაშში შესვლის მიზეზები აუხსნელია. (სეზონი 1)
ლი ბიუნ-ჰუნი ჰვანგ ინ-ჰოს როლში (황인호, კორეული გამოთქმა: [hwaŋdʑinho]), ფრონტმენი, თამაშის ზედამხედველი და თამაშის გამარჯვებული 2015 წლის გამოცემაში, რომელსაც მისი მონაწილეობის შემდეგ არ სჯერა, რომ ნამდვილად კარგები არიან. ხალხი. ის შენიღბავს როგორც მოთამაშე 001, ოჰ იანგ-ილის ნიღბის ქვეშ, მე-2 სეზონის უმეტესი ნაწილისთვის, სანამ კიდევ ერთხელ გამოიყენებდა Front Man-ის მეტსახელს. (სეზონები 2–3; სტუმარი, სეზონი 1; განმეორებადი, სეზონი 1, გახმოვანებული ტომ ჩოის მიერ ნიღბის დროს)
ლი სეო-ჰვანი როგორც პარკ იუნგ-ბაე (박정배, 390), ჯი-ჰუნის ძალიან კარგი მეგობარი, რომელიც მართავს ბარს და მოგვიანებით შედის Squid Game-ში. (სეზონი 2; სტუმარი, სეზონი 1)
იხ.ვიდეო - SQUID GAME | TUG OF WAR SCENE
წარმოდგენილია მე-2 სეზონში
მე სი-ვანი, როგორც ლი მიუნ-გი (이명기, 333), ყოფილი იუთუბერი, რომელმაც ფული დაკარგა კრიპტო თაღლითობის შედეგად, რომელშიც ის იყო ჩართული. ის ჯუნ-ჰის ყოფილი ბოიფრენდია.
კანგ ჰა-ნეული კანგ დაე-ჰოს როლში (강대호, 388), ყოფილი საზღვაო საზღვაო.
პარკ სუნგ-ჰუნი, როგორც ჩო ჰიუნ-ჯუ (조현주, 120), ტრანსგენდერი ქალი და ყოფილი სპეცრაზმის ჯარისკაცი, რომელსაც არ აქვს ფული სქესის დამადასტურებელი ოპერაციისთვის.
ლი ჯინ-ვუკი პარკ გიონგ-სეოკის როლში (박경석, 246), კაცი, რომელიც უერთდება თამაშს, რათა მიიღოს ფული თავისი ქალიშვილის სისხლის კიბოს სამკურნალოდ.
იან დონ-გეუნი პარკ იონგ-სიკის როლში (박용식, 007), მონანიებული აზარტული მოთამაშე და გეუმ-ჯას ვაჟი.
ჯო იუ-რი, როგორც კიმ ჯუნ-ჰი (김준희, 222), მიუნ-გის ორსული ყოფილი შეყვარებული, რომელმაც ფული დაკარგა მიუნ-გის კრიპტოვალუტის ყიდვისას და ეძებს საარსებო წყაროს.
კანგ აე-შიმი ჯანგ გეუმ-ჯას როლში (장금자, 149), იონგ-სიკის დედა, რომელიც თამაშში შედის, რათა დაეხმაროს შვილის ვალების გადახდას.
პარკ გიუ-იანგი კანგ ნო-ეულის როლში (강노을), ყოფილი ჯარისკაცი და ჩრდილოეთ კორეელი ლტოლვილი, რომელიც თამაშში მუშაობს მცველად, რომელსაც დაევალა თამაშის დაცვა და გამორიცხული მოთამაშეების მოკვლა, რათა იპოვოს თავისი შვილი. რომელიც რჩება ჩრდილოეთ კორეაში.
ლი დევიდი როგორც პარკ მინ-სუ (박민수, 125), ჩუმი და მორცხვი კაცი, რომელსაც უჭირს აზრის ლაპარაკი.
ჩოი სეუნ-ჰიუნი ჩოი სუ-ბონგის როლში / "თანოსი" (최수봉, 230), ქედმაღალი, თავხედი რეპერი და ექსტაზის ნარკომანი, რომელიც მიზანმიმართულია მიუნ-გის მთელი თამაშის განმავლობაში, რადგან ის იყო მისი ერთ-ერთი კრიპტო თაღლითობის მსხვერპლი. (სეზონი 2)
Roh Jae-Won როგორც Nam-gyu (남규, 124), Myung-gi-ის კრიპტო თაღლითობის კიდევ ერთი მსხვერპლი. ის მოქმედებს როგორც თანოსის მარჯვენა ხელი და უერთდება მას სხვა მოთამაშეების ტანჯვაში, განსაკუთრებით კი მიუნგი და მინ-სუ.
მოიგო ჯი-ანი, როგორც სე-მი (세미, 380)[26][16] (სეზონი 2)
სიმღერა Young-chang [ko], როგორც Im Jeong-dae (임정대,
კიმ სი-ეუნი, როგორც კიმ იანგ-მი (김영미, 095) (სეზონი 2)
ჯეონ სეოკ-ჰო, როგორც ჩოი ვუ-სეოკი, სესხის ზვიგენი, რომელსაც გი-ჰუნს ადრე მართებდა ფული
ო დალ-სუ, როგორც ზღვის კაპიტანი პარკი, მეზღვაური, რომელიც ეხმარება ჯუნ-ჰოს და მოგვიანებით გი-ჰუნის სასესხო ზვიგენები ცდილობენ იპოვონ თამაშების ადგილი და ჩამოაგდონ ზემდგომები.
იხ.ვიდეო - Игра в кальмара (2 сезон) — Русский трейлер (Дубляж, 2024)
მიღება
კრიტიკული მიღება
Squid თამაშის კრიტიკული პასუხი
სეზონი Rotten Tomatoes Metacritic
1 95% (78 მიმოხილვა) 69 (13 მიმოხილვა)
2 83% (86 მიმოხილვა) 62 (36 მიმოხილვა)
პირველმა სეზონმა კრიტიკოსების მოწონება დაიმსახურა. მიმოხილვის აგრეგატორ ვებსაიტზე Rotten Tomatoes, პირველ სეზონს აქვს მოწონების რეიტინგი 95% 78 მიმოხილვის საფუძველზე, საშუალო რეიტინგი 8.2/10. ვებსაიტის კრიტიკოსების კონსენსუსში ნათქვამია: „Squid Game-ის ურყევი სისასტიკე არ არის განკუთვნილი, მაგრამ მკვეთრი სოციალური კომენტარი და საოცრად ნაზი ბირთვი მაყურებელს ეკრანზე დარჩება – თუნდაც ის თითებს შორის ყურებისას იყოს“. Metacritic-ის პირველ სეზონს აქვს საშუალო შეწონილი ქულა 100-დან 69, 13 კრიტიკოსზე დაყრდნობით, რაც მიუთითებს „ზოგადად ხელსაყრელი მიმოხილვები“.
მეორე სეზონმა დადებითი გამოხმაურება მიიღო. მიმოხილვის აგრეგატორ ვებსაიტზე Rotten Tomatoes, 86 კრიტიკოსის 83% დადებითია, საშუალო რეიტინგი 7.2/10. ვებსაიტის კონსენსუსში ნათქვამია: "მიუხედავად იმისა, რომ Squid Game-ის დაბრუნება არ შეიძლება არ დაკარგოს სიურპრიზის ელემენტი, ზოგიერთი აბსოლუტურად ეშმაკური გამოწვევა და მორალური ხედვა ამაღელვებლად ინარჩუნებს მეორე კურსის სეზონს." Metacritic-ზე მეორე სეზონს აქვს საშუალო შეწონილი 100-დან 62 ქულა 36 კრიტიკოსზე დაყრდნობით, რაც მიუთითებს "ზოგადად ხელსაყრელ მიმოხილვაზე".
მაყურებელი
სერიალის პირველი სეზონი გახდა პირველი კორეული დრამა, რომელიც მოხვდა Netflix-ის ყოველკვირეული ყველაზე ყურებადი სატელევიზიო ჩარტების ტოპ ათეულში მსოფლიოში. მან მიაღწია პირველ ადგილს 94 ქვეყანაში, მათ შორის შეერთებული შტატები და გაერთიანებული სამეფო. Netflix-ის შეფასებით, Squid Game-მა მოიზიდა 111 მილიონზე მეტი წევრი ოჯახი მთელ მსოფლიოში 17 დღის ხელმისაწვდომობის შემდეგ, და 142 მილიონზე მეტი წევრი ოჯახი 28 დღის შემდეგ და გახდა სერვისის ყველაზე ყურებადი სერია მისი გაშვებისთანავე. მას შემდეგ, რაც Netflix-მა 2021 წლის ნოემბერში გადააკეთა მაყურებელთა გამოქვეყნებული მეტრიკა, სერიალის ყურების მთლიანი საათების მიხედვით, Squid Game დარჩა ყველაზე ყურებად შოუდ სერვისში, 1,65 მილიარდზე მეტი საათით პირველი 28 დღის განმავლობაში, ბრიჯერტონის 625 მილიონ საათთან შედარებით.
დაფასებები
მთავარი სტატია: Squid Game-ის მიერ მიღებული ჯილდოებისა და ნომინაციების სია
პირველი სეზონის ოთხი SAG ჯილდოს ნომინაციამ ასევე შექმნა ისტორია და გახდა პირველი არაინგლისური სერიალი და პირველი კორეული სერია, რომელიც იყო ნომინირებული ანსამბლის საუკეთესო შესრულებისთვის დრამატულ სერიალში. ინდივიდუალურად, ლი იუნგ-ჯაე გახდა პირველი მამაკაცი მსახიობი აზიიდან და კორეიდან, რომელმაც მიიღო ინდივიდუალური SAG ჯილდოს ნომინაცია, ხოლო ჰოიონ იუნგი გახდა აზიური და კორეული წარმოშობის მეორე მსახიობი, რომელმაც იგივე გააკეთა. ორივე შემსრულებლის გამარჯვებით, შოუმ ისტორია დაწერა და გახდა პირველი არაინგლისურენოვანი სატელევიზიო სერიალი, რომელმაც მოიგო SAG Awards. შოუმ ასევე მიიღო 14 ნომინაცია Primetime Emmy Awards-ზე, მათ შორის საუკეთესო დრამაში, რაც გახდა პირველი არაინგლისური შოუ, რომელიც ნომინირებული იყო ამ კატეგორიაში.
ადამიანები, რომლებიც თამაშობენ მცველებად სერიალიდან
Squid Game ითვლება კორეული ტალღის ერთ-ერთ უახლეს მაგალითად, პოპულარული სამხრეთ კორეის მედიის მზარდი ტენდენცია საერთაშორისო ყურადღების მიქცევისკენ 2010-იანი წლების დასაწყისიდან, მსგავსი პოპულარული კორეული პოპ-სპექტებისა, როგორიცაა BTS და კორეული დრამები და ფილმები, როგორიცაა პარაზიტი. ასეთმა ნამუშევრებმა მეტი ყურადღება მიიპყრო იმის გამო, რომ სტრიმინგ სერვისებმა, როგორიცაა Netflix და YouTube, სამხრეთ კორეის კონტენტი, რომელიც ტრადიციულად კონტროლდება ქვეყნის ეროვნული მაუწყებლების მიერ, ხელმისაწვდომი გახდა მთელ მსოფლიოში. გარდა ამისა, The New York Times-ის ჩოე სანგ-ჰუნის თანახმად, სამხრეთ კორეელ შემქმნელებს აქვთ საშუალება აიღონ იდეები უცხოური ნაწარმოებებიდან და გამოიყენონ მასზე საკუთარი კულტურული სპინინგი, რაც უფრო მეტ აუდიტორიას იზიდავს.
თემები და ანალიზი
ჰვანგმა დაწერა Squid Game ეფუძნება მის პირად გამოცდილებას და დაკვირვებებს კაპიტალიზმსა და ეკონომიკურ კლასობრივ ბრძოლაზე სამხრეთ კორეაში. ჰვანგმა ასევე ჩათვალა, რომ მისი სცენარი გამიზნული იყო კაპიტალიზმთან დაკავშირებულ გლობალურ საკითხებზე და თქვა: "მინდოდა შემექმნა ისეთი რამ, რაც იქნებოდა რეზონანსი არა მხოლოდ კორეელებისთვის, არამედ გლობალურად. ეს იყო ჩემი ოცნება." მან დასძინა: ”მე მჯერა, რომ მთლიანი გლობალური ეკონომიკური წესრიგი არათანაბარია და რომ ხალხის დაახლოებით 90% თვლის, რომ ეს უსამართლოა. პანდემიის დროს, ღარიბი ქვეყნები ვერ ახერხებენ თავიანთი ხალხის ვაქცინაციას. ისინი ინფიცირდებიან ვირუსებით ქუჩებში. მე კი ვცდილობდი გადმომეცა გზავნილი თანამედროვე კაპიტალიზმის შესახებ.
დაკავშირებული სამუშაოები
ჰვანგმა ასევე იმუშავა Netflix-თან Squid Game-ის წარმატებებით შთაგონებული იმიტირებული ფილმის შესაქმნელად, სახელწოდებით The Best Show on the Planet. ჰვანგმა თქვა, რომ კომედია ეფუძნებოდა მის პირად გამოცდილებას, რომელიც ყურადღების ცენტრში მოექცა Squid Game-ის სწრაფი და მუდმივი წარმატების გამო.
Netflix-მა გამოაცხადა რეალითი კონკურსის სერია, Squid Game: The Challenge, 2022 წლის ივნისში ღია კასტინგთან ერთად. ათი ეპიზოდის სერიაში იხილავთ 456 მოთამაშეს, რომლებიც იბრძვიან 4,56 მილიონი აშშ დოლარის ფულადი პრიზისთვის, გამოწვევებით შოუში მონაწილე გამოწვევებით. წარმოება სტუდია ლამბერტისა და The Garden-ის ერთობლივი ნამუშევარია. გადაღებები დაიწყო 2023 წლის დასაწყისში Cardington Studios-ში, ბედფორდშირში. შოუს პირველი ხუთი ეპიზოდი გამოვიდა საერთაშორისო დონეზე 2023 წლის 22 ნოემბერს, ხოლო კიდევ ოთხი ეპიზოდი გამოვიდა 29 ნოემბერს, მისი ფინალი გამოვიდა 6 დეკემბერს; გამოცხადდა მეორე სეზონი.
Netflix-მა გამოუშვა Squid Game: Unleashed 2024 წლის დეკემბერში, ვიდეო თამაში, რომელიც საშუალებას აძლევს მოთამაშეებს კონკურენცია გაუწიონ შოუში წარმოდგენილ საბავშვო თამაშებს თამაშობენ პერსონაჟებს. თამაში აძლევდა მოთამაშეებს ჯილდოს თითოეული ეპიზოდის ყურებისთვის.
Deadline Hollywood-მა 2024 წლის ოქტომბერში განაცხადა, რომ დევიდ ფინჩერის მიერ წარმოებული დევიდ ფინჩერის მიერ Netflix-ისთვის Squid Game-ის ინგლისურენოვანი ადაპტაცია დამუშავების პროცესშია.
იხ.ვიდეო - Squid Game: Season 2 | Special Teaser | Netflix
გვარი მოიცავს 4 სახეობას, რომელთაგან 3 (ლიბანური, ატლასური და მოკლეწიწვა კედარი) გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვისპირეთის ოლქის აღმოსავლეთ და სამხრეთ ნაწილში, ერთი (ჰიმალაიური კედარი) — ჰიმალაის დასავლეთ ნაწილში. აგრეთვე ყირიმში, კავკასიასა და შუა აზიის სამხრეთ ნაწილში, სადაც კულტივირებულია 3 სახეობა: ლიბანური, ატლასური და ჰიმალაიური კედარი. საქართველოში ყველაზე ფართოდ არის მოშენებული ჰიმალაიური კედარი (ლათ.Cedrus deodara), რომლის სიმაღლეა 50-60 მ, სისქე — 3,5 მ. აქვს 7-10 სმ სიგრძის გირჩა და სხვა სახეობებბთან შედარებით უფრო გრძელი (25-50 მმ) მომწვანო-ლეგა წიწვი. გავრცელებულია ავღანეთის, ბელუჯისტანის და ჩრდილო-დასავლეთ ჰიმალაის მთებში ზღვის დონიდან 1000-3600 მ-მდე.
საქართველოში შემოიტანეს XIX საუკუნის II ნახევარში. მიუხედავად იმისა, რომ ტენის მოყვარული ხეა, მეტ-ნაკლებად გვალვა- და ყინვაგამძლეც გამოდგა თბილისსა და მის მიდამოებში. საქართველოში კარგად ხარობს ზღვის დონიდან 1200 მ-მდე. საკმაოდ სრაფმხარდია. სამშობლოში ცოცხლობს 1000 წლამდე. თბილისის ბოტანიკურ ბაღში ყვავის ნოემბერ-დეკემბერში, სხვა კედარებზე 1 თვით გვიან და მათთან ჰიბრიდებს არ იძლევა.
დეკორატიულია და სოლიტერებად და სახეივნო ჯიშად იყენებენ. აქვს მაგარი, მკვრივი და გამძლე მერქანი, რომელსაც იყენებენ სამშენებლო და საავეჯო მასალად, გემთმშენებლობაში. ლიბანური კედარი (ლათ.Cedrus libani) და ატლასური კედარი (ლათ.Cedrus atlantica) დიდად არ განირჩევა ჰიმალაიური კედრისგან და ისევე იყენებენ. მოკლეწიწვა კედარი (ლათ.Cedrus brevifolia) კი ტანდაბალი (12 მ-მდე სიმაღლის) ხეა, ჩვენში არ გვხვდება.
იხ.ვიდეო - Кедр: Чудо-дерево | Интересные факты про растения
კედის ტესლი აზლიერებს იმუნიტეტს და ამცირებს ალერგიის განვთარების რიკს, აწესრიგებს სისხლის შემადგენლობას და არეგულირებს ნივთირებათა ცვლის პროცესს, ამჭშვიდებს ნერვებს შველის ბრონქებსა და ფილტვების დაავადებას.
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
სურვილი
ფერია, რომელიც გვთავაზობს სურვილების ასრულებას; ბაუერის ილუსტრაცია ალფრედ სმედბერგის შვიდი სურვილისა.
სურვილი არის რაღაცის იმედი ან სურვილი. მხატვრულ ლიტერატურაში სურვილები შეიძლება გამოყენებულ იქნას როგორც სიუჟეტური მოწყობილობები. ფოლკლორში „სურვილის გაკეთების“ ან სურვილების „ახდენის“ ან „შესრულების“ შესაძლებლობები არის ის თემები, რომლებსაც ზოგჯერ იყენებენ.
სურვილები წითელ ლენტებზე დაწერილი და ხეზე მიბმული ბეიჰაიში, გუანქსი, ჩინეთი
რამდენიმე კულტურა ეწევა ადათ-წესებს, რომლებიც გულისხმობს სურვილების შესრულებას, როგორიცაა დაბადების დღის ტორტზე სანთლების აფეთქება, ლოცვა, ღამით ვარსკვლავის დანახვა, მონეტის ჩაგდება სურვილების ჭაში ან შადრევანში, მოხარშული ნამცხვრის ძვლის გატეხვა. ინდაური, დენდელიონის აფეთქება ან სურვილების წერა ლენტაზე ან ცის ფარანზე. ბევრს სჯერა, რომ ასეთი სურვილები ახდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ისინი საიდუმლოდ ინახება სხვა ადამიანებისგან. სხვებს კი სჯერათ, რომ სურვილები ახდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სხვას ეუბნებიან.[საჭიროა ციტატა]
რელიგია
ქრისტიანობაში, განსაკუთრებით რომაულ კათოლიკურ, ლუთერანულ და ანგლიკანურ კონფესიებს შორის, მორწმუნეები ლოცულობენ ნოვენას, რათა მოითხოვონ კეთილგანწყობა, რომლის მიღებაც სურთ.
ინდუიზმში, ბუდიზმსა და ჯაინიზმში ითვლებოდა, რომ კალპავრიკშას ხეებს ოდესღაც ჰქონდათ სურვილების შესრულების უნარი. ინდუ-ბუდისტური წარმოშობის ცინტამანის ქვა ითვლება დასავლური ალქიმიის ფილოსოფიური ქვის პარალელურად და ასევე მიიჩნევა, რომ შეუძლია ნებისმიერი სურვილის შესრულება.
ნამუშევრები
ფანტასტიკური მხატვრული ლიტერატურის ბევრ ნაწარმოებში სურვილი არის ზებუნებრივი მოთხოვნა, რომელიც დაყენებულია მიმღების შეუზღუდავი თხოვნით. როდესაც ის ზღაპრის ცენტრია, სურვილი, როგორც წესი, არის ზნეობრივი ზღაპრის შაბლონი, „ფრთხილად რა გინდა“; ის ასევე შეიძლება იყოს ზღაპრის მცირე ნაწილი, ამ შემთხვევაში ხშირად გამოიყენება როგორც სიუჟეტი. შეიძლება ბევრი რამის სურვილი, მაგალითად: ჭაბურღილების სურვილი, დენდელიონები, როცა თესლს უბერავს ან აანთებს მათ, ვარსკვლავებს და სხვა მრავალი. როდესაც ვინმე ჭაზე მოინდომებს, მონეტა იყრება და მსროლელი ჩუმად აკეთებს სურვილს იმ იმედით, რომ ის ახდება.
გამოგონილი სურვილების შაბლონი შეიძლება იყოს ათასი და ერთი ღამის წიგნი, კონკრეტულად ალადინის ზღაპარი, თუმცა ალადინის ზღაპარში რეალური სურვილები მხოლოდ ზღაპრის ნაწილი იყო. ასევე, ალადინის მოთხოვნები, მიუხედავად იმისა, რომ აღმაშფოთებელი იყო, ძირითადად სიმდიდრის ვარიაციები იყო (რაც ჯერ კიდევ ხშირად აღიქმება, როგორც ყველაზე გავრცელებული მოთხოვნა).
კლასიკურად, სურვილის მიმწოდებელი ხშირად არის სული, ჯინი ან მსგავსი არსება, რომელიც შეკრულია ან შემოიფარგლება ჩვეულებრივ ობიექტში (მაგალითად, ალადინის ზეთის ნათურა) ან სოლომონის ბეჭდით დახურულ კონტეინერში. სუბიექტის შეზღუდვისგან გათავისუფლება, როგორც წესი, რაიმე მარტივი მოქმედებით, ობიექტის მფლობელს საშუალებას აძლევს გააკეთოს სურვილი.
არაჩვეულებრივად ძლიერი სუბიექტის მსურველის დაქვემდებარება რამდენიმე გზით შეიძლება აიხსნას. ერთეული შეიძლება იყოს მადლიერი, რომ თავისუფლდება მისი შეზღუდვებისგან და სურვილი მადლობის საჩუქარია. ერთეულს შეიძლება ემორჩილებოდეს მისი ციხე ან სხვა ნივთი, რომელსაც მსურველი ფლობს. სუბიექტს თავისი ბუნებით შეიძლება არ შეეძლოს თავისი უფლებამოსილების განხორციელება ინიციატორის გარეშე.
სხვა სურვილების მიმწოდებლები არიან მრავალფეროვანი, მეტ-ნაკლებად, უსულო ობიექტები. W. W. Jacob's Monkey's Paw ამის მაგალითია. პიერს ენტონი ამ აზრს ასახავს Castle Roogna-ში: ჯადოსნური ბეჭედი აცხადებს სურვილების შესრულებას და შემდეგ ითხოვს კრედიტს, როდესაც სურვილი ახდება, როგორც ჩანს, პერსონაჟების დაუხმარებელი ძალისხმევით, მაგრამ ბეჭედზე გაკეთებული ყველა სურვილი ადრე თუ გვიან ახდება.
იხ.ვიდეო - МАТЕРИАЛИЗАЦИЯ ЖЕЛАНИЯ ЗАВИСИТ ОТ ВАШЕГО СОСТОЯНИЯ. Как реализовать желание? Ада Кондэ
ზოგიერთი სურვილი, როგორც ჩანს, არაფრით შესრულდება. ფიფქიას დედის სურვილი ლამაზი შვილისთვის შეიძლება დამთხვევა იყო, მაგრამ მამის სურვილი "შვიდი ყორანი" მის შვიდ ვაჟს ყორნებს აქცევს, ისევე, როგორც დედის სურვილი "ყორანში". “ გარდაქმნის მის ქალიშვილს. ეს ხშირია ზღაპარში, რომელშიც მონაწილეობს ადამიანი, კაცი თუ ქალი, რომელსაც სურს შვილი, თუნდაც ის, რომელიც ზღარბია, ან მირტის ყლორტი, ან თხილის თხილზე დიდი არ არის.
შესრულებული სურვილების რაოდენობა განსხვავებულია. ალადინს თავდაპირველ ისტორიაში შეუზღუდავი რაოდენობა ჰქონდა, მაგრამ 1992 წლის დისნეის ფილმში სამი სურვილით იყო შეზღუდული. როგორც ჩარლზ პეროს ზღაპარში "სასაცილო სურვილები", სამი ყველაზე გავრცელებულია, მაგრამ სხვები შეიძლება მიენიჭოს ზღაპრის შეზღუდვებს. რამდენიმე ავტორს აქვს დაწნული ვარიაციები სურვილის მეტი სურვილის თემის, თუმცა ზოგიერთი აკრძალავს ამას, როგორც მოტყუებას.
ბევრ მოთხრობაში სურვილის ფორმულირება ძალზე მნიშვნელოვანია. მაგალითად, პერსონაჟები ხშირად ამბობენ: „ნეტავ მდიდარი ვიყო“. ეს ფორმულირება შეიძლება სიტყვასიტყვით იქნას მიღებული, სურვილი შესრულდა ისე, რომ ერთ დროს მსურველი იყო (ადრე იყო) მდიდარი, მაგრამ აღარ არის. თქვით: "მსურს ვიყო მდიდარი", მაშინ რადგან "იყოს" ნიშნავს აწმყოს ან მომავალს, ისინი გახდებიან მდიდრები.
საერთო პრობლემაა სურვილის მიმნიჭებელი იყოს უკიდურესად პირდაპირი, ან ბოროტი გზით, თხოვნის მინიჭება მაქსიმალური უბედურების გამოწვევის მიზნით (როგორიცაა სიმდიდრის მოთხოვნა, რომელიც მიენიჭება მემკვიდრეობით/დაზღვევის გზით საყვარელი ადამიანის გარდაცვალებას). ზოგიერთმა ავტორმა ასევე სცადა "ყოველთვის ჩართული" მიდგომა: სიტყვა "სურვილის" უყურადღებოდ გამოყენება ყოველდღიურ საუბარში, რასაც ხშირად უსიამოვნო შედეგები მოჰყვება.
იხ.ვიდეო - The surprising truth about desire everyone needs to know | Dr Karen Gurney | TEDxRoyalTunbridgeWells - In a culture where monogamy is prized and long term passion is portrayed as the holy grail of relationships, we are surprisingly ill informed about what we should expect from our sexual desire. How does desire play out with the same person over time and why? In this revelatory talk, Clinical Psychologist and Author Dr Karen Gurney explains how we’ve been understanding desire all wrong and how this leads many people to feel their sexual desire is broken. In this informative talk including the latest evidence on sexual desire you will be surprised to hear that understanding how desire actually works leads us to make different choices about our sex lives. Knowing how desire really works puts us in the driving seat of how we want desire to feature in our lives and relationships moving forward. Dr Karen Gurney is a clinical psychologist specialising in the theory and practice of therapy around sexual wellbeing and function. She is currently lead psychosexual therapist for 56 Dean Street (NHS) and director of The Havelock Clinic, an independent sexual problems clinic based in London. She teaches nationally and has written for and been featured in publications such as Marie Claire, Cosmopolitan and Refinery29. Her first book ‘Mind the Gap: the truth about desire and how to futureproof your sex life’ Will be published on March 5th 2020 by Headline Home. This talk was given at a TEDx event using the TED conference format but independently organized by a local community. Learn more at https://www.ted.com/tedx
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
ფსტა
ფისტას ხე (ლათ. Pistácia vera) არის მრავალღეროვანი ხე, ხშირად ბუჩქოვანი, სახეობა Pistachio (Pistacia) გვარის Anacardiaceae ოჯახისა.
ნამდვილი ფისტა უძველესი დროიდან ფართოდ ცნობილი და ღირებული მცენარეა, საკვები ხილის, ტანინების, ფისისა და ხის წყარო.
განაწილება და ეკოლოგია
ბუნებრივ პირობებში გვხვდება შუა აზიის მთის კალთებზე (ყირგიზეთი, ტაჯიკეთი, თურქმენეთი, უზბეკეთი), ჩრდილო-აღმოსავლეთ ირანში და ჩრდილოეთ ავღანეთში. მსგავს კლიმატურ პირობებში ის გამოყვანილია და წარმატებით კულტივირებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში.
ფისტას ხის პირველადი ჰაბიტატი არის სუბტროპიკული უდაბნოებისა და ნახევრადუდაბნოების ლანდშაფტის ზონაში და ზომიერი უდაბნოს ზონის სამხრეთ კიდეზე.
ის იზრდება მთისწინეთსა და დაბლობში ლოესის, კლდოვან და კლდოვან ფერდობებზე (სიმაღლეები ზღვის დონიდან 400-დან 2000 მ-მდე). სიმაღლის ზონალობის სახეებია უდაბნო-სტეპური. ნამდვილ ფისტას უკავია სუბტროპიკული ქსეროფილური იშვიათი ტყეების და მაღალი ეფემეროიდების სარტყელი. ეს სარტყელი ქვევით ესაზღვრება ეფემეროიდულ უდაბნოებს, ზედა საზღვრებში კი ეხება მთის ფესკუს სტეპებს ან მაღალი და ზერავშანის ღვიის იშვიათ ტყეებს. ნამდვილ ფისტას თან ახლავს რამდენიმე მერქნიანი მცენარის სახეობა: ბუხარას ნუში, სამხრეთის ბუჩქნარი და გრიფიტის წითური. სარტყლის ბალახოვანი საფარი შედგება ხორბლის ბალახისაგან, ფერულასაგან, ასტრაგალიისა და ეკლიანი კუზინიისგან. სხვა ბალახებს შორის, ველური ტიტები და ერემურუსები ყვავილობის სილამაზით გამოირჩევიან.
ფისტა, როგორც წესი, ქმნის იშვიათ ტყეებს, რომლებშიც ცალკეული ხეები ერთმანეთისგან 5-10-დან 50-100 მ-მდეა დაშორებული და არასოდეს იკეტება გვირგვინით. ფისტას ხეების ფართობი საგრძნობლად შემცირდა ხანძრის გამო, რომელიც მეცხოველეებმა ხელოვნურად გამოიწვია ბალახის სადგამის გასაუმჯობესებლად, ასევე საწვავისთვის ხეების მოჭრით და სახნავ-სათესი მიწებისთვის ტყის სადგომების გაწმენდით.
ფისტა არის გამოხატული ქსეროფიტი, იზრდება კონტინენტური კლიმატის მქონე რაიონებში, რომლის დამახასიათებელი ნიშანია გრძელი ცხელი ზაფხული, როდესაც ჰაერის ტემპერატურა ხშირად ადის 40 °C-ზე, ხოლო ტენიანობა მცირდება 10%-მდე. ნიადაგის ზედაპირი თბება 70°C-მდე და არ რჩება ტენი მცენარეებისთვის გამოსაყენებლად.
ფისტას უყვარს სინათლე, არის სითბოს და ყინვაგამძლე და ადვილად იტანს ყინვებს -30 °C-მდე. უპირატესობას ანიჭებს ნაყოფიერ, კირით მდიდარ ნიადაგებს, მაგრამ წარმატებით იზრდება ხრეშიან სუბსტრატებზე და კირქვის გამონაყარებზე.
ბოტანიკური აღწერა
ფისტა ხე, ჯიში: ნეაპოლიტანური
მრავალღეროვანი ხე ან ბუჩქი 3–7 (10) მ სიმაღლით, ყველაზე ხშირად მკვრივი, ნახევარსფერული გვირგვინით. ღერო არის მოხრილი, ჩვეულებრივ დახრილი და ღეროვანი. ძველ ტოტებზე ქერქი ღია ნაცრისფერია, მოთეთრო; ერთწლიანებზე - რუხი და მოწითალო-ყავისფერი.
ფესვები მიდის 10-12 მ სიღრმეზე და ვრცელდება 20-25 მ სიგანეზე.
ფოთლები მორიგეობითია, კენტ-ფრთიანი, ჩვეულებრივ სამფოთლიანი, სამი, ნაკლებად ხშირად ერთი, ხუთი ან შვიდი ფოთლით. ფურცლები თითქმის მჯდომარეა, ტყავისებრი, მკვრივი, გლუვი, ღია მწვანე, ზემოდან შიშველი, მბზინავი, ქვემოდან მქრქალი, წვრილად პუბესტური ან თითქმის შიშველი, ფართო ელიფსური ან მომრგვალო კვერცხისებური, ნაკლებად ხშირად ფართო ლანცოლატი, 5-11 (20-მდე) სმ. გრძელი, 5-6 (12-მდე) სანტიმეტრი წვრილად პუბესტური ან თითქმის შიშველი, უფრთო.
იხ.ვიდეო - How Are Pistachios Grown And Harvested? Cultivation Of Pistachios And Harvesting Machine - Pistachios, one of the most beloved and nutritious nuts in the world, have been cultivated for centuries. Today, the United States has emerged as the leading producer of this delicious nut, accounting for approximately 40% of world production. The production of pistachios is a lucrative business that generates significant revenue for farmers and processors alike. The total value of the U.S. pistachio crop in 2022 reached an impressive 1.9 billion dollars. The commercial production of pistachios is mainly centered in California's San Joaquin and Sacramento Valley regions, where growers produce nearly 300,000 tons of this crunchy delight annually, accounting for more than 98% of the domestic crop. Although Arizona and New Mexico also produce pistachios, their production does not match the scale of California's. In 2022, California pistachio growers achieved a record-breaking harvest, producing 1.03 billion pounds of nuts, with a farm gate value of over 1.8 billion dollars. It's clear that pistachios are not only a delicious snack but also a vital contributor to the U.S. agricultural industry.
Pistachio consumption is big in the US, but what does the process of cultivation and harvesting these pistachios look like?
In order to make this video, I have used footage from different sources. I explicitly do not claim to own this footage. If you are the owner of any of these channels and do not agree with the way I have used your footage, please shoot me a message. I will take appropriate measures immediately.
მცენარე ორწახნაგოვანია. ყვავილების სტამინირება მკვრივ, რთულ, საკმაოდ განიერ პანიკებში, 4-6 სმ სიგრძის; სამიდან ხუთ მოგრძო, მემბრანული, არათანაბარი ფურცლების პერიანთი 2–2,5 მმ სიგრძით; არსებობს ხუთიდან ექვს მტვრიანად, თითქმის მჯდომარე, 2-3 მმ სიგრძის ანტერებით. ბუშტუკოვანი ყვავილები უფრო იშვიათ და ვიწრო პანიკებში, დაახლოებით იგივე სიგრძით, როგორც მდგრადი; სამიდან ხუთამდე (ცხრამდე) წაგრძელებული, არათანაბარი, ოდნავ განიერი, ვიდრე მტვრიან ყვავილებს, ფურცლები 2-4 მმ სიგრძისაა.
ნაყოფი მსხვილი (ჩვეულებრივ, ამ გვარის სხვა სახეობებთან შედარებით, რამდენჯერმე დიდია), თითქმის ხაზოვანი-ლანცეტისებრი, ვიწრო ან ფართო კვერცხისებურიდან თითქმის მრგვალამდე, 0,8-1,5 სმ სიგრძით, 0,6-0,8 სმ სიგანით, თითქმის მრგვალი ან არარეგულარული ოვალური. პერიკარპი ადვილად გამოიყოფა (როდესაც მწიფდება), კრემისფერი, ყვითელ-კრემისფერი, ვარდისფერი, მოწითალო, მუქი წითელი ან მუქი მეწამული; ენდოკარპი (ქვა) თითქმის ყოველთვის ირიბი ფუძითაა, როგორც წესი, ერთ მხარეს ბლაგვად მოქცეული. თესლის მარცვალი მომწვანო, საკვები და ცხიმიანია.
ყვავილობს მარტ-მაისში. ნაყოფს იძლევა ივლის-სექტემბერში. ფოთლები ცვივა ოქტომბერ-ნოემბერში.
ნაყოფს იძლევა შვიდიდან რვა წლამდე, უხვი ნაყოფიერება იწყება 15 წლიდან და იზრდება 100 წლამდე. თითოეული ინდივიდი ნაყოფს იძლევა ერთწლიანი შესვენებით, განსაკუთრებით ნაყოფიერი წლები ხდება სამიდან ხუთ წელიწადში ერთხელ. ერთ ხეს შეუძლია 12-15 კგ ნაყოფის მიღება (0,3-დან 29 კგ-მდე). კულტურაში ერთი ხისგან 250 კგ-მდე ნაყოფის მიღებაა შესაძლებელი.
ქიმიური შემადგენლობა
ნედლი ფისტა თხილი
შემადგენლობა 100 გრ პროდუქტზე
ენერგეტიკული ღირებულება 563 კკალ 2352 კჯ
წყალი 3,91გრ
ცილები 20,27გრ
ცხიმები 45,39 გ
- გაჯერებული 5,556 გ
- მონოუჯერი 23,82 გ
- პოლიუჯერი 13,744 გ
- ომეგა -3 1 გ
- ომეგა -6 2 გ
ნახშირწყლები 22 გ
- სახამებელი 1,67 გ
- შაქარი 7,66 გ
- დიეტური ბოჭკოვანი 10,3 გ
ვიტამინები
რეტინოლი (A), მკგ 21
- β-კაროტინი, მკგ 249
თიამინი (B1), მგ 0,87
რიბოფლავინი (B2), მგ 0.16
ნიაცინი (B3), მგ 1.30
პირიდოქსინი (B6), მგ 1.70
ფოლაცინი (B9), მკგ 51
ასკორბინის მჟავა (ვიტ. C), მგ 5.6
ტოკოფეროლი (ვიტ. E), მგ 2,30
მიკროელემენტები
კალციუმი, მგ 105
რკინა, მგ 3,92
მაგნიუმი, მგ 121
ფოსფორი, მგ 490
კალიუმი, მგ 1025
ნატრიუმი, მგ 1
თუთია, მგ 2,20
სხვა
წყარო: USDA Nutrient Database
თხილის კოტილედონები (თესლის ბირთვი) მდიდარია ცხიმოვანი ზეთით (65%-მდე), ცილებით და ნახშირწყლებით. ფოთლები შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს (20%-მდე) ნაღვლის ბუგრების წარმოქმნისას მათი რაოდენობა იზრდება 30-45-მდე და 50%-მდეც კი. ჩამოსასხმელად ფისტას ხე გამოიმუშავებს ფისს, საიდანაც მიიღება პინენის შემცველი ეთერზეთი. ფოთლები შეიცავს დაახლოებით 0,01% ეთერზეთს.
ფისტას ცხიმოვანი ზეთი მიეკუთვნება არამშრალი მაღალი ხარისხის ზეთების კატეგორიას. შეიცავს ოლეინის (54-62,8%), ლინოლის (17) და უჯერი (20%) მჟავების გლიცერიდებს.
ეკონომიკური მნიშვნელობა და გამოყენება
ფისტას ნაყოფის კოტილედონებს აქვთ სასიამოვნო ნიგვზის გემო, ისინი არომატულია და გამოიყენება როგორც ახალი, დამარილებული და შემწვარი სახით, ასევე საკონდიტრო ნაწარმში. ფისტას ზეთი კარგი გემოთია, მაგრამ სწრაფად ხდება გახეხვა; გამოიყენება ძეხვის წარმოებაში, პარფიუმერიასა და მედიცინაში, ასევე ლაქის დასამზადებლად.
იხ.ვიდეო - Фисташки/Pistachios | Как их выращивают и обрабатывают - Фисташки | Как их выращивают и обрабатывают.
Фисташка настоящая или фисташковое дерево (лат. Pistácia véra, семейство Сумаховые) – вечнозеленое или листопадное многоствольное дерево (в определенных климатических условиях – кустарник) высотой 3 – 10 м, с широкой шаровидной кроной, хорошо известное как источник обладающих многими полезными свойствами питательных плодов (фисташковых орехов), ценного невысыхающего жирного масла, очень крепкой и прочной высококачественной древесины, дубильных и смолистых веществ, танина и других продуктов.
Согласно утверждению ученых фисташки относятся к числу самых старых цветущих культур на нашей планете, где они существуют уже около 80 миллионов лет и объединяют до 20 различных видов, отличающихся своим предназначением (пищевое, техническое, декоративное). Родиной их являются пустынные, полупустынные районы, а также каменистые предгорья и низкогорья (500 – 2200 м над уровнем моря) в Африке, Южной Европе, Азии. Эти растения встречаются и в Америке, куда они были завезены в 1880-х годах, и где ареал обитания фисташек охватывает территорию от Мексики до южных штатов США (Калифорния, Техас) включительно.
В дикой природе фисташки растут одиночными экземплярами, либо образуют редколесье. Связано это с их необычной двухъярусной корневой системой, благодаря которой растения могут получать влагу как с почвенных пластов, находящихся на глубине 10 – 15 м (в периоды длительной засухи), так и с поверхностных горизонтов (во время интенсивных осадков), где их корни располагаются в верхнем шаре, охватывая площадь приствольного круга радиусом до 20 – 25 м. Такая значительная удаленность корней и объясняет большую дистанцию между соседними деревьями фисташек – растения смыкаются не кронами, а своими корневыми системами.
ნამცხვარი გამოიყენება პირუტყვისა და ფრინველის საკვებად. ნაყოფი გამოიყენება ყავის შემცვლელის დასამზადებლად.
მცენარე ითვლებოდა ძლიერ სამკურნალო საშუალებად ცხოველთა შხამების წინააღმდეგ. ფისტას თესლს აქვს კარგი ზოგადი მატონიზირებელი ეფექტი, მათი გამოყენება რეკომენდებულია სერიოზული დაავადებების შემდეგ, მნიშვნელოვანი ფიზიკური და გონებრივი სტრესით.
ფოთლის ნაღველი, რომელიც ცნობილია როგორც "ბუზღუნჩა", შეიცავს 30-50% ტანინს და ვარგისია ტექნიკური და სამკურნალო ტანინის წარმოებისთვის. გარდა ამისა, „ბუზღუნჩასგან“ მიიღება ჟოლოსფერი, ლურჯი და შავი საღებავები, რომლებიც გამოიყენება ტექსტილის მრეწველობაში ბამბის, აბრეშუმის და შალის ქსოვილების შესაღებად. 1 ჰა ფისტადან შეგიძლიათ მოაგროვოთ 5-10 კგ „ბუზღუნჩა“.
ხალხურ მედიცინაში თესლს იყენებდნენ როგორც ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებას ღვიძლისა და კუჭის კოლიკის დროს, ანემიის დროს, როგორც ღებინების საწინააღმდეგო და ტუბერკულოზის საწინააღმდეგო საშუალება, როგორც გულის ფუნქციის გასაუმჯობესებლად და სპერმის გამომუშავების ხელშემწყობი საშუალება. ნაღველები შემოთავაზებულია შემკვრელ საშუალებად გამოსაყენებლად.
ცხიმოვანი ზეთები გამოიყენება საღებავებისა და ლაქების ინდუსტრიაში.
დაჭრისას ფისტა გამოიმუშავებს ფისს, რომელიც გამოიყენება მაღალი ხარისხის ლაქების დასამზადებლად. ერთი ხიდან პიკის პერიოდშიფისოვანი ნაკადით (ივლისი - აგვისტო) მიიღება 40 გ-ზე მეტი ფისი. ჩვეულებრივ, ძველი მამრობითი ნიმუშები იჭრება, რადგან ეს ოპერაცია აზიანებს ხეს.
ფისტას ხე ერთ-ერთი ყველაზე მკვრივი და ძლიერია და ძალიან ღირებულია ხუროში, განსაკუთრებით ინსტალაციისთვის; აქვს მაღალი კალორიული ღირებულება.
ფისტას აქვს მნიშვნელოვანი ნიადაგდაცვითი და ეროზიის საწინააღმდეგო მნიშვნელობა და ემსახურება ცხოველთა საკვების მიწებს.
ფსტა ხელს უწყობს დაავადების შემდეგ სწრაფად გამოჯანმრთელებას და აქვეითებს არტერიულ წნევას.
იხ.ვიდეო - რა პოტენციალი აქვს საქართველოში ფისტას წარმოებას? - მსოფლიოში ფისტას წარმოება რეკორდულ ნიშნულს უახლოვდება, მასზე მოთხოვნა სულ უფრო იზრდება, წამყვანი ქვეყნები კი წარმოებას აფართოვებენ. 2020/21 წლების სეზონზე, აშშ-ის სოფლის მეურნეობის დეპარტამენტის მონაცემებით, მსოფლიოში ფისტას წარმოება რეკორდულ, 1 მლნ ტონას უახლოვდება. წინა სეზონთან შედარებით, წარმოება 40%-ით არის გაზრდილი. აღსანიშნავია, რომ ჩვენს რეგიონში ფისტის მიმართ ინტერესი სულ უფრო მზარდია. კერძოდ, საქართველოში უკვე დაფუძნებულია ფისტის ასოციაცია და გაშენებულია ბაღები, რომელთა ფართობი იზრდება.
ესპანელების მიერ ათვისებული და დასახლებული იქნა XVI საუკუნეში. 1821 წელს გამოეყო ესპანეთს და შეუერთდა ახალი გრანადის ვიცე-სამეფოს, ეკვადორისა და ვენესუელის კავშირს, რომელსაც დიდი კოლუმბიის რესპუბლიკა ეწოდებოდა. როდესაც 1831 წელს დიდი კოლუმბია დაიშალა, პანამა და ახალი გრანადა ერთად დარჩნენ ამ უკანასკნელის სახელწოდების ქვეშ. ახალი გრანადა მოგვიანებით კოლუმბიის რესპუბლიკად იქცა. აშშ–ის დახმარებით, 1903 წელს პანამა კოლუმბიას გამოეყო, რათა პანამის არხი1904–1914 წლებში აშშ–ის არმიის ინჟინერიის კორპუსს აეშენებინა. 1977 წელს ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას, რომლის თანახმადაც XX საუკუნის ბოლოს პანამის არხი აშშ–ს სრულად უნდა გადაეცა პანამისთვის.
არხიდან მიღებული შემოსავალი დღეისათვის პანამის მთლიანი შიდა პროდუქტის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენს. პანამას დღეისათვის მესამე ან მეოთხე უდიდესი ეკონომიკა აქვს ცენტრალურ ამერიკაში; ამავე დროს ის ყველაზე სწრაფად მზარდი და ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლების მხრივ პირველია ამ რეგიონში. 2010 წელს, პანამა მეოთხე ადგილზე იყო ადამიანური განვითარების ინდექსის მხრივ ლათინურ ამერიკაში, მსოფლიოში კი 54–ე. მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის (WEF) 2010 წლის გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის მონაცემებით, პანამის ეკონომიკა მეორე ყველაზე კონკურენტუნარიანია ლათინურ ამერიკაში. პანამის ჯუნგლებში მრავლადაა ტროპიკული მცენარეები, ცხოველები და ფრინველები, რომელთაგან ზოგიერთი მსოფლიოში სხვაგან არსად გვხვდება.
რელიეფი უმეტესწილად ციცაბოა, უსწორმასწორო, მთებითა და დაბლობებით. ქვეყნის ყველაზე მაღალი წერტილი — ვულკანიბარუ (3475 მ) მდებარეობს ჩირიკის პროვინციაში.
ბუნებრივი რესურსები — სპილენძი, მერქანი, ზღვის პროდუქტები, ასევე აქვს ჰიდრო რესურსები, რომლებიც შეიძლება ჰიდროელექტროსადგურების მეშვეობით გამოიყენო.
მდინარეები დაბინძურებულია სოფლის მეურნეობის ნარჩენებით, რაც საფრთხეს უქმნის მდინარის ფაუნას. ტროპიკული ტყეების უკანონო გაჩეხვა კი მის დეგრადაციას იწვევს.
პანამის არხი
პანამის არხი (ესპ. Canal de Panamá) — სანაოსნო არხი პანამაში, რომელიც ერთმანეთთან აკავშირებს ატლანტისა და წყნარ ოკეანეებს. არხი ჭრის პანამის ყელს და წარმოადგენს საერთაშორისო საზღვაო ვაჭრობის უმნიშვნელოვანეს არტერიას. არხის ორივე დაბოლოება სპეციალური რაბებითაა დაკეტილი, რათა მოხდეს გემების აწევა გატუნის ტბის სიმაღლემდე, ზღვის დონიდან 26 მეტრზე. გატუნის ტბა ხელოვნურად შეიქმნა არხის მშენებლობისას, სამუშაოს შემცირების მიზნით. ამჟამინდელი საკეტების სიგანე 33,5 მეტრია. მესამე უფრო ფართო საკეტი, 2015 წელს გაიხსნა.არხის სიგრძე 77,1 კილომეტრია.
არხის მშენებლობა 1881 წელს საფრანგეთმა დაიწყო, თუმცა საინჟინრო პრობლემებისა და გავრცელებული დაავადებებით გამოწვეული მაღალი სიკვდილიანობის გამო პროექტზე მუშაობა შეჩერდა. ამის შემდეგ, პროექტი ამერიკის შეერთებული შტატების ხელში გადავიდა, რომელმაც მშენებლობა ათ წელში, 1914 წელს დაასრულა. არხის გახსნით გემებმა თავიდან აიცილეს გრძელი, სახიფათო ჰორნის კონცხის გზა, სამხრეთ ამერიკის უკიდურესი სამხრეთი წერტილის შემოვლით (დრეიკის სრუტეში) ან მაგელანის სრუტის გავლით. ამ ერთ-ერთმა უმსხვილესმა და ურთულესმა საინჟინრო პროექტმა, რაც კი კაცობრიობას ოდესმე განუხორციელებია, გემებს საშუალება მისცა, იმოძრაონ ატლანტისა და წყნარ ოკეანეებს შორის იმის ნახევარ დროში, რაც მანამდე სჭირდებოდათ. მოკლე, სწრაფმა და უსაფრთხო გზამ აშშ-ის დასავლეთ სანაპიროსა და წყნარი ოკეანის ნაპირზე მდებარე ქვეყნებს შორის, ამ უკანასკნელთ საშუალება მისცა, უფრო ინტეგრირებულნი გამხდარიყვნენ მსოფლიო ეკონომიკაში.
ამ პერიოდის განმავლობაში, დღევანდელი პანამის არხის ტერიტორია ჯერ კოლუმბიას ეკუთვნოდა, შემდეგ საფრანგეთს, შემდეგ კი აშშ-ს, რომელმაც მისი მშენებლობა დაასრულა. 1999 წელს არხი პანამის მთავრობას გადაეცა, როგორც დიდი ხნით ადრე იყო დაგეგმილი. არხის გახსნიდან, 1914 წლიდან, 2008 წლამდე გემების წლიური ტრაფიკი 1000-დან 14 702-მდე გაიზარდა, მოცულობა კი პანამის არხის უნივერსალური საზომი სისტემით (PC/UMS) 309,6 მილიონ ტონამდე. 2008 წლისთვის, არხში გავლილი იყო 815 000 გემი, რომელთაგან ბევრი იმაზე დიდი მოცულობის იყო, ვიდრე თავდაპირველად იგეგმებოდა. უმსხვილეს გემებს, რომლებსაც დღეს არხში გავლა შეუძლიათ პანამაქსს უწოდებენ.ამერიკის სამოქალაქო ინჟინერიის საზოგადოებამ პანამის არხი მსოფლიოს ახალ შვიდ საოცრებათა შორის დაასახელა.
პანამის ყელის გასწვრივ არხის ხსენება პირველად 1534 წელს მოხდა, როდესაც საღვთო რომის იმპერიის იმპერატორმა და ესპანეთის მეფე კარლ V ჰაბსბურგმა გამოაქვეყნა გამოკვლევის ანგარიში, რომელიც მიზნად ისახავდა ამერიკის კონტინენტზე გამავალი გზის შექმნას, რომელიც ესპანეთსა და პერუს შორის გემების მიმოსვლას გააადვილებდა. ასეთი გზა ესპანეთს სამხედრო უპირატესობას მისცემდა პორტუგალიასთან მიმართებაში. 1788–1793 წლების ექსპედიციის შედეგად, ესპანეთის სამსახურში მყოფმა იტალიელმა ოფიცერმა და მკვლევარმა ალესანდრო მალასპინამ არხის მშენებლობის გეგმა წარმოადგინა.
პანამის სტრატეგიული მდებარეობისა და იმ პოტენციალთან შედარებით, რომელსაც ორი ოკეანის გამყოფი ეს ვიწრო ყელი ფლობდა, არეალის სხვა სავაჭრო გზები წლების მანძილზე არასახარბიელო იყო. 1698 წელს შოტლანდიის სამეფომ წამოიწყო დარიენის სქემა, რომელიც მიზნად ისახავდა სახმელეთო სავაჭრო გზის გაყვანას პანამის ყელზე, მაგრამ იგი წარუმატებელი აღმოჩნდა. გეგმის ჩაშლის მიზეზი იყო არახელსაყრელი გარემო პირობები; მასზე ხელი საბოლოოდ 1700 წლის აპრილში აიღეს.
1849 წელს კალიფორნიაში ოქროს აღმოჩენამ ატლანტისა და წყნარი ოკეანეების დაკავშირების კიდევ უფრო დიდი ინტერესი განაპირობა. რამდენიმე წელში, 1855 წელს პანამის ყელზე გაიყვანეს პანამის რკინიგზა. ეს სახმელეთო კავშირი სასიცოცხლო მნიშვნელობის გახდა დასავლეთ ნახევარსფეროს ინფრატსტრუქტურაში, რომელმაც მნიშვნელოვნად გააადვილა ვაჭრობა და ფაქტობრივად განსაზღვრა მომავალი არხის გზა.
ოკეანეებს შორის საწყლოსნო გზის გაყვანა ჯერ კიდევ იდეალურ გამოსავლად რჩებოდა; 1855 წელს, კუნძულ მენზე დაბადებულმა და აშშ-ის მთავრობისათვის მომუშავე ინჟინერმა უილიამ კენიშმა გამოიკვლია პანამის ყელი და შეიმუშავა სპეციალური მოხსენება სამომავლო არხის გზის თაობაზე. მისი მოხსენება წიგნად გამოქვეყნდა, რომელსაც ერქვა „პრაქტიკულობა და მნიშვნელობა გემების არხისა, რომელიც ატლანტისა და წყნარ ოკეანეებს დააკავშირებს“ (The Practicality and Importance of a Ship Canal to Connect the Atlantic and Pacific Oceans).
1877 წელს, საფრანგეთის ფლოტის ოფიცერმა არმან რეკლიუმ და ინჟინერმა ლუსიენ ნაპოლეონ ბონაპარტ-ვაისმა პანამის ყელი გამოიკვლიეს და არხის ფრანგული ვარიანტის გზა წარმოადგინეს. საფრანგეთს წარმატებული გამოცდილება ჰქონდა უფრო გრძელი სუეცის არხის პროექტის განხორციელებაში, რაც მას ამ შემთხვევაში მეტ სიმამაცეს ჰმატებდა.
ამჟამად არხში გემების ტრაფიკი იმდენად მაღალია, რომ მისი მშენებლები ვერც ვერასოდეს წარმოიდგენდნენ. 1934 წელს ვარაუდობენენ, რომ არხის წლიური გამტარუნარიანობა დაახლოებით 80 მილიონი ტონა იქნებოდა, თუმცა, მოლოდინი კვკლავ არ გამართლდა და 2009 წელს ამ მაჩვენებელმა 299,1 მლნ ტონა შეადგინა.
ჩამკეტის ყოველ დანაყოფში, გემების ასაწევ-დასაწევად საჭირო წყალი გრავიტაციის ძალით გატუნის ტბიდან (სურათზემაღლა) შედის.
გამტარუნარიანობის გაზრდის მიზნით, არხის ამჟამინდელ სისტემას რამდენიმე აღდგენითი სამუშაო ჩაუტარდა. ეს სამუშაოები ჩამკეტების სისტემის გამოყენების შესაძლებლობის მაქსიმალიზაციას ემსახურებოდა:
ჩამკეტების განათების სისტემის დამონტაჟება;
ორსართულიანი სადგურის მშენებლობა გაილარდის თხრილში;
კარუსელისებური ჩამკეტი სისტემის დამონტაჟება გატუნის ჩამკეტებზე;
გემების განრიგის სისტემის გაუმჯობესება;
გატუნის ტბის სანავიგაციო არხების გაღრმავება 10,4 მეტრიდან 11,3 მეტრამდე;
ყველა ჩამკეტი სტრუქტურის მოდიფიკაცია გემების დამატებითი 0,30 მეტრი სიღრმის მისაღწევად;
წყნაროკეანური და ატლანტიკური შესასვლელების გაღრმავება;
წყალდიდობის კონტროლის მიზნით გატუნის ტბაზე დამატებითი წყალსაშვების აშენება.
აღნიშნული გაუმჯობესებითი სამუშაოები 2008-2012 წლებში განხორციელდა, რამაც არხის გამტარუნარიანობა 280–90 მლნ ტონიდან 330–40 მლნ ტონამდე გაზარდა.
კონკურენტები
მიუხედავად იმისა, რომ უკვე მრავალი წლის მანძილზე არხს პრივილეგირებული პოზიცია უკავია, ბოლო პერიოდში აქტიურდება მისი შესაძლო კონკურენტების საკითხი. იმის გამო, რომ არხზე გადასახადები საკმაოდ მაღალია და მისი ზრდა კიდევ მოსალოდნელია, აზიიდან აშშ-ის აღმოსავლეთ ნაპირზე ტვირთების გადასაზიდად პანამის არხის ალტერნატივად განიხილავენ სუეცის არხს. თუმცა, ამგვარი ვარაუდის მიუხედავად, აზიიდან აშშ-ის აღმოსავლეთ ნაპირზე ტვირთები ძირითადად მაინც პანამის არხზე გადის.
თანამედროვე პანამის ტერიტორია დასახლებული იყო ინდიელთა ტომებით (კუნა, ჩოკო და გუიამი). ქვეყნის სამხრეთ ნაწილში გავრცელებული იყო კოკლეს ტომის კულტურა, თავისი განხსვავებული ტრადიციებით, რომლებიც მეტალისა და კერამიკის ნივთების წარმოებით იყვნენ ცნობილნი. პირველი კონტაქტი ევროპასთან შედგა 1501 წელს, ესპანელ როდრიგო დე ბასტიდასოსთან.
1502 წელს ქრისტეფორე კოლუმბმა იმოგზაურა პანამის აღმოსავლეთ სანაპიროზე თავისი მეოთხე მოგზაურობის განმავლობაში.
1513 წელს ვასკო ნუნიეს დე ბალბოამ გადალახა პანამის ყელი და იგი იყო პირველი ევროპელი, რომელმაც ნახა წყნარი ოკეანე. 1510 წელს მან დააარსა კოლონია და გახდა რეგიონის გუბერნატორი. სულ მალე პორტობელო გახდა ოქროს გაცვლის ადგილი ინკებსა და ევროპელებს შორის, ასევე აქ თავს იყრიდნენ ინგლისელი მეკობრეები. 1519 წელს დააარსეს ქვეყნის მომავალი დედაქალაქი — პანამა. ინგლისელმა მეკობრემ ჰენრი მორგანმა, რომელიც შემდეგ იამაიკის გუბერნატორი გახდა, გაძარცვა ქალაქი პორტობელო, 1671 წელს კი ქალაქი პანამა.
შოტლანდიური კოლონიების ისტორია პანამაში ხანმოკლე გამოდგა. 1696 წელს დაახ. 2500 შოტლანდიელმა ემიგრანტმა დააარსა სავაჭრო კოლონია დარიენის პროვინციაში.
(1) პანამის პროვინციის სუბპროვინციული კომარკა (2) დარიენის პროვინციის სუბპროვინციული კომარკა
სახელმწიფო
პანამა საპრეზიდენტო რესპუბლიკაა. ქვეყნის მეთაურია პრეზიდენტი, რომელსაც ირჩევს მოსახლეობა პირდაპირი არჩევნების გზით. 2009 წლის 1 სექტემბრიდან, პანამის პრეზიდენტია რიკარდო მარტინელი. საკანონმდებლო ხელისუფლებას ახორციელებს ერთპალატიანი ეროვნული ასამბლეა, რომელიც შედგება 71,5 წლით არჩეული წევრისაგან.
პანამის ეკონომიკა პანამის არხის ექსპლუატაციას, ასევე საბანკო და სადაზღვევო საქმეებს, გემების რეგისტრაციას ქვეყნების მიხედვით და ტურიზმს ეყრდნობა. ეს ყველაფერი პანამის მშპ-ის და ქვეყანაში დასაქმებულთა დაახ. 2/3-ია.
შობადობა — 20,18 % (96-ე ადგილი მსოფლიოში), სიკვდილიანობა — 4,66 % (196-ე ადგილი მსოფლიოში). სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა — 77,25 წელი (74,47 წელი კაცებში, 80,16 წელი ქალებში).
ესპანური (ოფიციალური), ინგლისური (ფლობს მოსახლეობის დაახ. 14 %), ფრანგული (ფლობს მოსახლეობის დაახ. 18 %). პანამელთა უმრავლესობა რამდენიმე ენაზე ლაპარაკობს.
კუნა არის პანამისა და კოლუმბიის მკვიდრი მოსახლეობა, ტომი. კუნა პანამის სამი ძირითადი ტომიდან ერთ-ერთია და მისი მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი ქვეყნის ჩრდილოეთ სანაპიროზე ცხოვრობს. სან ბლასი არის ამ ტომით დასახლებული ყველაზე დიდი ტერიტორია, რომელიც ჩრდილო-აღმოსავლეთ პანამაში მდებარეობს. ის მოიცავს წვრილ, გაუვალ 200 კილომეტრიან ჯუნგლებს, ქვეყნის ცენტრალური რეგიონებიდან 15-20 კილომეტრითაა დაშორებული და უკავია 365 პატარა კუნძულის მქონე არქიპელაგი.
ერთადერთ საავტომობილო გზა არის სან ბლასისა და დანარჩენი პანამის დამაკავშირებელი, რომელზე გავლაც მხოლოდ და მხოლოდ ოთხივე წამყვანი თვლიანი ავტომობილითაა შესაძლებელი. 1985 წლიდან ეს გზა არ ფუნქციონირებს ჩვეულებრივი ტრანსპორტით მოსახლეობის ან სოფლის მეურნეობაში ჩართული ადამიანების გადასაყვანად. ამ გზის მდგომარეობის გამო, ტურისტები ძირითადად თვითმფრინავითა და გემებით მოგზაურობენ.
დემოგრაფია
1995 წელს სან ბლასში მცხოვრები კუნას მოსახლეობა 50 000-იდან 70 000-მდე ადამიანს შეადგენდა. იქ იყო 54 საზოგადოებრივი გაერთიანება, თითოეულში კი, 70-2000 ადამიანი ცხოვრობდა. ამ თემებს შორის 42 განლაგებული იყო პატარა კუნძულებზე, ათი ცხოვრობდა კონტინენტურ სანაპიროზე, დანარჩენი ორი კი - ცენტრში, მდინარის სანაპიროზე. დასახლებული კუნძულები კონტინენტური სანაპიროსგან კილომეტრ-ნახევრით არიან დაშორებული და ეს სიახლოვე იძლევა გადაადგილებისა და მიწის დამუშავების საშუალებას. მტკნარი წყლის მდინარეები იყო სასმელი წყლის მოპოვების ადვილი წყარო.
ამ რეგიონების გარდა, 10 000 კუნას მოსახლე ცხოვრობს ქალაქ პანამასა და კოლონში, ქვეყნის ორ უდიდეს ქალაქში. თუმცა ამ ადამიანების უმრავლესობა ინარჩუნებს მყარ კავშირს თავიანთი კულტურის ჩამოყალიბების ცენტრთან და მიაჩნიათ ეს რეგიონი თავიანთ სახლად.
სან ბლასში მცხოვრებთა ძირითადი ენა არის კუნა, თუმცა მათი დიდი ნაწილი საუბრობს ესპანურად, პანამის ოფიციალურ ენაზე. ის ადამიანები, რომლებიც პანამის არხის გავლით მოგზაურობენ სხვადასხვა ქვეყნებში სავაჭრო გემებზე, საუბრობენ ინგლისურად.
ისტორია და კულტურა
ესპანელების ჩამოსვლის პერიოდში კუნას მიმდევრები ცხოვრობდნენ დღევანდელი კოლუმბიის ტერიტორიაზე. 1600-იან წლებში მათ დაიწყეს ესპანელებთან კონტაქტი, რომელთაგანაც აშკარა იყო ძალმომრეობა და შეზღუდული ვაჭრობა. მათგან გასაქცევად, კუნამ გადაიარა ჯუნგლები და მდინარეები და დასახლდა დღევანდელი პანამას ტერიტორიაზე.
მე-19 საუკუნის შუა პერიოდში დაიწყო კუნას სოფლების ტერიტორიების ცვლა, ისინი გადადიოდნენ მტკნარი წყლის მდინარეებთან. კუნძულებთან დაახლოვებამ კუნას მოსახლეობას ხელი შეუწყო საზღვაო ვაჭრობის მარშრუტების შემუშავებაში და ასევე გაათავისუფლა ისინი ავადმყოფობის მატარებელი მწერებისგან.
1903 წელს პანამა გახდა დამოუკიდებელი ქვეყანა, ახალ მთავრობას სურდა კუნას მოსახლეობისთვის ნაციონალური კულტურის თავს მოხვევა. 1925 წელს იყო ინსცენირებული აჯანყება და აშშ-ს მთავრობის დახმარებით კუნას მოსახლეობამ მოახერხა და შეუთანხმდა პანამის მთავრობას, რის შემდეგაც კუნა აღიარეს ნახევრად-ავტონომიურ რეგიონად. 1945 წლისთვის რეგიონში შეიქმნა ახალი კონსტიტუცია. სან ბლასი ლეგალურად აღიარეს მთლიანად კუნას წარმომადგენლებით დასახლებულ რეგიონად და თითოეულ მოსახლეს შეეძლო ჩართულიყო რეგიონის ეკონომიკურ ორგანიზებაში. კუნას ტერიტორიაზე მყოფ სხვა ტომის წარმომადგენელს კონსტიტუცია უკრძალავდა ყიდვას, ქირაობას ან მიწის სხვა ტიპის ექსპლუატაციას. ამ კანონს კუნას მოსახლეობა იმიტომ იყენებდა, რომ ეჭვი არ შეპარვოდათ სან ბლასის ტერიტორიის მმართველობაში. ამ პერიოდიდან მოყოლებული პოლიტიკური და ეკონომიკური ურთიერთობები სან ბლასსა და დანარჩენ პანამას შორის კვლავ რჩება მოლაპარაკების დონეზე.
დასახლებები
კუნას მოსახლეობა ცხოვრობს ოთხ სხვადასხვა მხარეში. მათ ახასიათებთ დიდი ოჯახები, სადაც ცხოვრობს წყვილი, მათი დაოჯახებული ქალიშვილები, შვილიშვილები. ოჯახები მოიცავს სამ ან ოთხ თაობას. მათი საცხოვრებელი შედგება სამზარეულოსა და ერთი ან ორი საძინებლისგან. კუნას მოსახლეობის უმეტესობას ძინავს ჰამაკებში. ტანსაცმელი გადაკიდებულია ბამბუკის ბოძებზე ან შენახულია ხის ან მუყაოს ყუთებში. სახლების უმეტესობა აშენებულია ბამბუკისგან და აქვს ჩალით გადახურული ჭერი, თუმცა კუნას მოსახლეობამ უკვე ააშენა ცემენტის სახლები მეტალის ჭერით, რამაც გაზარდა საცხოვრებელი სივრცე.
დღესდღეობით კუნაში მოსავლით გამორჩეულია მრავალძარღვა, თუმცა ისინი ასევე თესავენ ბრინჯს, ყვითელ სიმინდს, იუკას, შაქრის ლერწამს, ქოქოსსა და ხილს. თევზაობა და ნადირობა მათი ძირითადი საქმიანობებია. ზოგიერთ ოჯახს ჰყავს ღორები, რათა დაკლას ისინი განსაკუთრებულ შემთხვევაში.
იზრდებოდა კუნას მამაკაცების ჩართულობა აგრარულ სფეროში და ისინი უვლიდნენ პლანტაციებს, ბრინჯს, ხილს და სხვა პროდუქტებს. ქალებიც და კაცებიც თესავდნენ და ზრდიდნენ ქოქოსს, მაგრამ ყოველ ოჯახში იყო ქალი, რომელიც ქოქოსს ყიდდა ან ცვლიდა სხვა საქონელში.
ქალები ინარჩუნებენ პასუხისმგებლობას შვილების მიმართ, მათი საქმეა საჭმლის კეთება, წყლის ტრანსპორტირება, უსაფრთხოება და ოჯახთან დაკავშირებული ყველა საკითხი. ისინი ასევე ამზადებენ მოლას (კუნას ტომის ტრადიციული სამოსი) ოჯახის წევრებისთვის. კაცები დაკავებული არიან სოფლის მეურნეობით, თევზაობით, ნადირობით, სახლები მშენებლობითა და ოჯახისთვის საჭირო ნივთების დამზადებით.
სან ბლასის დასავლეთ ნაწილში განვითარებულია ტურიზმი და ტურისტები პანამის ამ ტერიტორიას ძირითადად ძალიან მდიდრული კრუიზის ფარგლებში სტუმრობენ.
ქორწინება
წარსულში ახალგაზრდები თავიანთი გადაწყვეტილებით არ ქმნიდნენ ოჯახს. გოგოს მამა და დედა არჩევდნენ ახალგაზრდა ბიჭს მისი შრომითი შესაძლებლობების მიხედვით და აწესრიგებდნენ საქორწინო საკითხებს. ძირითადად ახალგაზრდებმა არ იცოდნენ ამის შესახებ. თუ დაუოჯახებელ კაცს შეამჩნევენ ქალთან ერთად, ისინი მომავალ ცოლ-ქმრად მიაჩნიათ და ახალგაზრდებს ქორწინება კანონის დაცვით შეუძლიათ. ქორწინების დროს ოჯახები არ ცვლიან არც ფულს, არც საკვებს და არც სხვა ნივთებს.
მემკვიდრეობა
კუნას მოსახლეობისთვის მემკვიდრეობის განაწილების პრინციპი ორმხრივია. მიუხედავად იმისა, რომ ვაჟსა და ქალიშვილს თითქმის თანაბარი რაოდენობის მიწა გადაეცემათ, ვაჟს ამ მიწაზე უფრო მეტი შესაძლებლობა ექმნება. მას შეუძლია დაუმუშავებელი მიწის ათვისება. ის, ვინც ამას გააკეთებს, თავის შვილებს გარანტირებულად დაუტოვებს ამ ტერიტორიას.
კათოლიკური და ბაპტისტური რწმენა ძალიან მნიშვნელოვანია კუნას მოსახლეობაში. რელიგიური გავლენის გამო კუნძულებზე მცხოვრები ხალხი გაიყო ორ პოლიტიკურ საზოგადოებად.
ლიტერატურაზე დაკვირვება გვაჩვენებს, რომ პანამის განვითარების სამი ძირითადი პოზიცია არსებობს. 1) მოდერნიზაცია არის სოციალურ-კულტურული ტრანსფორმაციების ერთიანობა; 2) მოდერნიზაცია არის სტრუქტურული პროცესი, რომლის დროსაც ხდება ფუნქციების დიფერენციაცია და ინფრასტრუქტურული განვითარება; 3) მოდერნიზაციის დროს მოსახლეობა ითვისებს მენტალურ შეხედულებებს და ჩნდება პოზიტიური შეფასება ცვლილებებისა და ინოვაციების მიმართ.
კუნას კულტურას სახელის გათქმის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი არის მოლა, ქალის ნაციონალური სამოსი. პანამა ახერხებდა ამ სამოსის ექსპორტირებას ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ევროპასა და იაპონიაში, რაც ეკონომიკური განვითარების მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო.
იხ.ვიდეო - Why Trump is RIGHT About the Panama Canal
ტალამანკანი
პანამა ერთ-ერთ სტრატეგიულ ადგილას მდებარეობს. ამ ქვეყანაში არის სწორედ ის არხი, რომელიც აკავშირებს ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკას.
აღსანიშნავია პანამაში მცხოვრები ტომების ცხოვრება და ტრადიციები. პანამაში არსებობს ტომი გუნა. როდესაც ამ ტომის მამაკაცებს ცოლი მოჰყავდათ მათ უნდა ეცხოვრათ მეუღლის ოჯახში მანამდე სანამ ქალიშვილი არ გაუჩნდებოდათ.
პანამაში ოფიციალური სალაპარაკო ენა ესპანურია მაგრამ მოსახლეობის უმრავლესობა ფლობს რამდენიმე ენას. 14 %-ს აქვს შესაძლებლობა ისაუბროს ინგლისურად ასევე 18 %-ს ფრანგულად და ა. შ. რელიგიის მხრივ კი მოსახლეობის 85 % კათოლიკეა, ხოლო დანარჩენი 15 % — პროტესტანტი. თითქმის ყველა სახლში არის ერთი რელიგიური სურათი მაინც. ლეგენდები და მითები არის ჩვეულებრივ ძველი დროიდან გადმოყოლილი, მაგრამ მათი უმრავლესობა არ შეესაბამება სიმართლეს.
თანამედროვე პანამის ტერიტორიაზე ბევრი ტომი იყო დასახლებული: ინდიელთა ტომები, კუნა, ჩოკო და გუიამი. მიუხედავად ამ ტომების პანამის ტერიტორიაზე ცხოვრებისა, იქ გავრცელებული იყო კოკლეს ტომის კულტურა.
1502 წელს ქრისტეფორე კოლუმბმა თავისი მეოთხე მოგზაურობის დროს გაიარა პანამის აღმოსავლეთ ნაპირი. 1519, 1522, 1523, 1526, 1539, 1540 და 1560 წლებში მიმდინარეობდა ექსპედიციები მაგრამ ამ მსვლელობის დროს ვერაფერი ვერ დაამატეს ესპანელი კონსიკსადორის ხუან ვასკეს დე კორონადოს აღმოჩენებს.
სოფელი ბორუკა დაარსდა 1608 წელს და 1629 წელს დაერქვა სწორედ ეს სახელი. XVII საუკუნეში ბორუკა ერთადერთი სოფელი იყო წყნარი ოკეანის სამხრეთით, რომელიც გახდა ორგანიზებული კოლონია. საუკუნის ბოლოსკენ ბორუკაში იყო ქალაქის დარბაზი რომელიც მოგზაურებისთვის იყო თავშესაფარი.
1770 წელს ქალაქში იყო 25 ქოხი რომლებშიც 155 ინდოელი ცხოვრობდა და 1801 წლისთვის ქალაქში უკვე 250 მაცხოვრებელი იყო.
პანამის ტერიტორიაზე ასევე მდებარეობს ტალანამკას ტომი, რომელიც სამ ნაწილადაა განლაგებული. ძირითადი ნაწილი ბორუკასთან ახლოს ცხოვრობს, ხოლო დანარჩენი ნაწილი წყნარი და ატლანტიკის ოკეანეების მიმდებარე ტერიტორიაზე.
ტალამანკანის მოსახლეობა მედიცინის მხრივ მისდევდა დასავლეთის ქვეყნებს. ტრადიციული სამედიცინო პრაქტიკა ტარდება სახლებში. მათ აქვთ ბევრი სამკურნალო ბალახი, ისინი ტრადიციის მიხედვით სამკურნალო ბალახებს მიმართავენ რათა თავიდან აიცილონ კონკრეტული ქცევები, როგორიცაა: სიყვარული, სიძულვილი, ქორწინება, ტკივილი, ასევე ორსულობის ასაცილებლად. ბევრს ჰგონია, რომ ნარკოტიკს შეუძლია შეცვალოს ადამიანურობა. მათი მედიცინის სტილი ემთხვევა დასავლეთის მედიცინას.
იმ შემთხვევაში, თუ ბორუკაში ადამიანი გარდაიცვლება და მღვდელი იქ არ იმყოფება, მაშინ სამლოცველოსთან მიდის ე. წ. „მაიორდომო“ და რეკავს ზარებს. ცხედარი იმყოფება სახლში და მას გადაფარებული აქვს თეთრი გადასაფარებელი, მის გარშემო არის დიდი ადგილი, რადგან მოსულმა მეგობრებმა და ნათესავებმა კარგად შეხედონ. იმავე ოთახში განლაგებულია გარდაცვლილის სურათები და მაიორდომო ან ვინმე სხვა კითხულობს ლოცვებს. იქ მისულ ადამიანებს თან მიაქვთ ფული რადგან დაეხმარონ გარდაცვლილის ოჯახს და დაკრძალვა იქნება ეს თუ სანთლები ან სხვა რამე ისინი ცდილობენ შეუმსუბუქონ გადასახადი. როდესაც მღვდელი თავისუფალია ის კითხულობს ლოცვებს და სახალხოდ ხდება დაკრძალვა, ხოლო მღვდელის არ ყოფნის დროს მაიორდომო იწყებს ლოცვას. ლოცვები აუცილებელია იკითხებოდეს მომავალი ცხრა დღის განმავლობაში და საკვები იყოს იმ სახლში სადაც ეს ყველაფერი ხდება.
ტალამანკანების ენა მომდინარეობს მათი მსგავსი ტომისგან „ჩიბჩანი“. იქ ძირითადად საუბრობენ ორ - თავიანთ და ესპანურ ენებზე. ძალიან ცოტა ადამიანია ვინც მხოლოდ საკუთარ ენაზე ლაპარაკობს, მოსახლეობის უმეტესობა მინიმუმ ორ ენას მაინც ფლობს.
ასევე არსებობს ბრუნკას ენა, რომელზეც მოლაპარაკე ადამიანების რაოდენობა 11 იყო, ხოლო ეს ენა ტალამანკანების მოსახლეობიდან მხოლოდ 40 ადამიანს ესმოდა.
ტალამანკანების ტომში ესპანელებმა აღიარეს ორი ენობრივი ჯგუფი, თუმცა ქვეყანა მაინც ერთიანი იყო, რადგან ეს ენები ძალიან ჰგავდა ერთმანეთს. ორივე ჯგუფმა მოახერხა განდევნა ევროპული ენებისა და შეინარჩუნეს დამოუკიდებლობა.
ტალამანკანების ქალაქი განვითარებული იყო აგრო სფეროში, მათ პირველ რიგში მოჰყავდათ სიმინდი, ლობიო, კარტოფილი და ა. შ. კოლონიური დროიდან ისინი ჩართულნი იყვნენ ბრინჯის, ბანანისა და ყავის მოყვანაში.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ინდოელი ფერმერები შეუერთდნენ არასამთავრობო პროგრამებს და დაიწყეს ახალი ნათესების მომრავლება.
ტალამანკანების მოსახლეობა ასევე გამოირჩეოდა ნადირობითა და მეთევზეობით, მაგრამ ბოლო დროს აკრძალეს ნადირობა, რადგან ქალაქში ძალიან ცოტა ტყე იყო მოწესრიგებული და ნადირობის შედეგად ისინი ნადგურდებოდა.
ამ სოფლებში ინდოელები მუშაობდნენ ბევრ პროფესიაზე, მაგალითად ისინი იყვნენ: მასწავლებლები, პოლიციელები, მცველები. მათ ვისაც შესწავლილი ჰქონდა სხვა პროფესიები დატოვეს სოფელი, მაგრამ ისინი ხშირად ეხმარებოდნენ ოჯახის წევრებს.
ამ სოფელში განვითარებული იყო აგროკულტურა. მოსახლეობას აქვს ბევრი ფერმა და მოშინაურებული ჰყავთ ღორი, ქათამი, ინდაური და იხვი. მესაქონლეობა კი მხოლოდ რამდენიმე ოჯახში იყო, მოსახლეობის ძალიან მცირე ნაწილს ჰყავდა ცხენი. დაინერგა ბაბმით გაკეთებული ნივთები, რომლებიც კეთდებოდა რამდენიმე ოჯახში. ბამბისგან ისინი ამზადებდნენ ჩანთებს, ქამრებს და დაიწყეს ამ ნივთების ტურისტებისთვის მიყიდვა. ასევე ისინი ყიდდნენ კალათებსა და ჰამაკებს. მაცხოვრებლების უმრავლესობა მიჰყვებოდა ხელნაკეთების გაყიდვას. მამაკაცების უმრავლესობა ერკვეოდა ნივთების გაკეთებაში, ხოლო ქალები გაწაფულნი იყვნენ ჭრა-კერვაში ასევე ისინი ფლობენ სამკერვალო მანქანებს.
იხ.ვიდეო - ПАНАМА: 52-й штат США? Переезд в Америку без визы и латинский Майами
რასობრივი ჰეგემონია პანამაში
პანამა, ოფიციალურად პანამის რესპუბლიკა სახელმწიფო ცენტრალური ამერიკის უკიდურესი სამხრეთ ნაწილში. მდებარეობს ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკის შემაერთებელ ყელზე. დასავლეთიდან ესაზღვრება კოსტა-რიკა, სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან -კოლუმბია, ჩრდილოეთით- კარიბის ზღვა და სამხრეთით წყნარი ოკიანე. დედაქალაქი- პანამა.
XVI საუკუნეში ტერიტორია აითვისეს და დასახლდნენ ესპანელები. თუმცა, 1821 წელს გამოეყო ესპანეთს და შეუერთდა ახალი გრანადიის ვიცე-სამეფოს, ეკვადორისა და ვენესუელას კავშირს, რომელსაც დიდი კოლუმბიის რესპუბლიკა ეწოდებოდა.
როდესაც, 1831 წელს დიდი კოლუმბია დაიშალა, პანამა და ახალი გრანადა ერთად დარჩნენ ამ უკანასკნელის სახელწოდების ქვეშ. ახალი გარანდა მოგვიანებით კოლუმბიის რესპუბლიკად იქცა.აშშ-ის დახმარებით, 1903 წელს პანამა კოლუმბიას გამოეყო, რათა პანამის არხი 1904-1914 წლებში აშშ-ის არმიის ინინერიის კორპუსი აეშენებინა. 1977 წელს ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას, რომლის თანახმადაც XX საუკუნის ბოლოს პანამის არხი აშშ-ს სრულად უნდა გადაეცა პანამისთვის.
თანამედროვე პანამის ტერიტორია დასახლებული იყო ინდიელთა ტომებით- კუნა, ჩოკო და გუიამი. ქვეყნის სამხრეთ ნაწილში გავრცელებული იყო კოკლეს ტომის კულტურა, თავისი განსხვავებული ტრადიციებით, რომლებიც მეტალისა და კერამიკის ნივთების წარმოებით იყვნენ განსხვავებულნი. პირველი კონტაქტი ევროპასთან შედგა 1501 წელს, ესპანელ როდრიგო დე ბასტიდასოსთან.
1510 წელს მან დააარსა კოლონია და გახდა რეგიონის გუბერნატორი. სულ მალე პორტობელო გახდა ოქროს გაცვლის ადგილი ინკებსა და ევროპელებს შორის, ასევე აქ თავს იყრიდნენ ინგლისელი მეკობრეები. 1519 წელს დააარსეს ქვეყნის მომავალი დედაქალაქი - პანამა. ინგლისელმა მეკობრემ ჰენრი მორგანმა, რომელიც შემდეგ იამაიკის გუბერნატორი გახდა, გაძარცვეს ქალაქი პორტობელო, 1671 წელს კი ქალაქი პანამა.
შოტლანდიური კოლონიების ისტორია პანამაში ხანმოკლე გაამოდგა. 1696 წელს დაახლოებით 2500 შოტლანდიელმა ემიგრანტმა დააარსა სავაჭრო კოლოია დარიენის პროვინციაში.
ამჟამად პორტაბელო არის უსიცოცხლო ქალაქი, სადაც 3000-მდე ადამიანიღა ცხოვრობს. 1980 წელს ქალაქის ისტორიული ნაწილი და მის ახლოს მდებარე სან-ლორენსოს ციხესიმაგრე შეიტანეს იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლებს შორის.
პანამელები პანამის მკვიდრებს, ანუ პანამის მოქალაქეებს წარმოადგენენ.
პანამა მულტიეთნიკური ერია, იმ ხალხის ქავეყანაა, რომლებიც განსხვავდებიან ეთნიკური და ეროვნული წარმომავლობით.
კულტურა, რომელიც საერთოა ყველა პანამელისთვის არის ე. წ. პანამური კულტურა, კულტურა, რომელიც შეიქმნა პანამაში მაცხოვრებელი აბორიგენი მოსახლეობისგან და დასავლეთ ევროპელი მიგრანტებისგან დაწყებული პირველი ესპანელი გადასახლებული ხალხისგან დამთავრებული სხვა ევროპელებით, რომლებიც მოგვიანებით ჩავიდნენ პანამაში. დასავლეთ აფრიკული კულტურა კიდევ ერთი მნიშვნელივანი კომპონენტია.
ჰეგემონურმა ძალებმა შექმნეს ჰიბრიდული ფორმები აფრიკული და ადგილობრივი ამერიკელების კულტურების ევროპულთან შეერთებით. მაგალითად, ტამბორიტო არის ესპანური ცეკვა, რომელიც შეერწყა ადგილობრივ ამერილულ რიტმებს. ცეკვა არის მრავალფეროვანი კულტურების სიმბოლო, რომელიც პანამაში შეწყვილდა.კულტურა, წეს-ჩვეულებები და ენა, რომელზეც პანამელები საუბრობენ წინარე დომინანტურად კარიბული და ესპანურია. აფრო-პანამელებმა დიდი როლი ითამაშეს რესპუბლიკის შექმნაში. ჩამოსახლებული აფრიკელები, რომლებიც კოლონიური ერის პერიოდში ჩავიდნენ პანამაში, შეერივნენ ადგილობრივებს, ან დასახლდნენ პატარა აფრო-პანამურ კომუნებში ატლანტიკის სანაპიროს გასწვრივ, ასევე დარიენის ჯუნგლების სოფლებშიც.
დარიენის მოსახლეობისდ უმრავესობა მეთევეზეები არიან, ან მცირე ფერმერობას მისდევენ, ზრდიან ბანანებს, ბრინჯს, და ყავას, სხვა აფრო-პანამელები, რომლებიც მოგვიანებით დასახლდნენ კარიბებიდან სამუშაოდ ჩასულები არიან საგზაო მშენებლობის პროექტებში, კომერციულ, სასოფლო-სამეურნეო საწარმოებში და განსაკუთრებით, არხზე სამუშაოდ. მნიშვნელოვანი აფრო-კარიბული დასახლებები შეიცავს ქალაქებს, როგორიცაა კოლონი, კრისტობალი და ბალბოა არხის ყოფილ ზონაში, ასევე პანამა სითის რიო აბაჯოს არეალი. კიდევ ერთი რეგიონი აფრო-კარიბული მოსახლეობით არის ბოკას დელ ტოროს პროვინცია კარიბის სანაპიროზე, კოსტა რიკადან სამხრეთით.
დასავლეთ ინდიელების შთამომავალი პანამური მოსახლეობა აქტიურად გამოჩნდა XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში არხის მშენებლობის მონუმენტურ მცდელობებში. 50 000 მუშის სამ მეოთხედს, რომლებმაც პანამის არხი ააგეს, შეადგენდნენ აფრო კარიბელი მიგრანტები ბრიტანეთის დასავლეთ ინდოეთიდან. ათასობით აფრო-კარიბელი მუშა დაქირავებული იყო იამაიკიდან, ბარბადოსიდან და ტრინიდადიდან.
პანამა, რომელიც ნაწილობრივ დავალებულია თავისი ისტორიული დამოკიდებულებით კომერციაზე, ეთნიკურად მრავალეროვანი ქვეყანაა. აქ მნიშვნელოვანი რაოდენობაა აფრო-ანტილიური და ჩინური მოსახლეობისა. პირველი ჩინელები გადმოსახლდნენ XIX საუკუნეში სამხრეთ ჩინეთიდან და ისინი პანამის რკინიგზის მშენებლობაში მონაწილეობდნენ. ამას იმიგარციის რამდენიმე ტალღა მოჰყვა და ჩამოსახლებულთა რაოდენობამ 50 000-ს მიაღწია. 1970 იანი წლებიდან დაწყებული, კიდევ 80 000 იმიგრანტი ჩავიდა პანამაში ჩინეთის სხვადასხვა ნაწილიდან. ესპანური დომინანტური და სახელმწიფო ენაა. მოსახლეობის 93 % საუბრობს ესპანურად, როგორც მათ მშობლიუ ენაზე, თუმცა მოსახლეობის უმრავლესობა ასევე ორივე ენაზე- ინგლისურად და ესპანურად საუბრობს, ან ასევე საკუთარ ენაზე, როგორრიცაა „ნგაბერე“. პანამაში მრავალ ენაზე საუბრობენ რომლებიც 7 მხოლოდ ადგილობრივი ენებია.ინგლისურად ლაპარაკობენ ბიზნეს სფეროებში და სამთავრობო სექტორში.
როგორც თითქმის ყველა საზოგადოებაში მსოფლიოში, პანამაშიც დგას რასობრივი უთანასწორობის საკითხი. თუმცა პანამა აცხადებს, რომ არის რასობრივად თანასწორი ქვეყანა, დისკრიმინაცია მაინც არსებობს. კვლევებში აღმოჩენილ იქნა, რომ ეკონომიკურად ძლევამოსილი ხალხი სპეციფიკური რასაა, რომელიც სოციალურ იერარქიაში ყველაზე მაღლა დგას. საინტერესო რასობრივი ურთიერთობები შეიმჩნევა პანამის არქიპელაგის რეგიონში. მოსახლეობა დაახლოებით 18 000 ადამიანს შეადგენს და მისი შემადგენლობა ძირითადად აფრო-ანტილიური აბორიგენული მოსახლეობაა, ასევე ჩინელები, ლათინოები და ევროპელები.
რეგიონის რასობრივი სეგრეგაციის ისტორია მნიშვნელოვანია, რადგან აქ იშვიათი შემთხვევა ხდებოდა როდესაც მუქი კანის ფერი თეთრ ფერზე უპირატესი იყო. ისტორია 1800-იან წლებში დაიწყო როდესაც 30 000 აფრო-ანტილიელი ჩამოსახლდა პანამაში ან პანამის არხის მშენებლობაზე სამუშაოდ, ან ბანანის პლანტაციებზე. აღსანიშნავია, რომ ეს იმიგრანტები ინგლისურად საუბრობდნენ. ცენრალური ამერიკის უმრავლეს ქვეყნებთან შედარებით, როგორიცაა ჰონდურასი და ნიკარაგუა, შავკანიანები და აბორიგენი მოსახლეობა ერთიან ოჯახებს ქმნიდნენ, ხოლო აბორიგენი ნგობეს ტომები არავის ეჯვარებოდნენ. აფრო-ანტილიელები უპირატესობას გრძნობდნენ,როდესაც ეკონომიკურ სიძლიერეს მიაღწიეს. უკეთ რომ ავხსნათ, 1920-იან წლებში პანამის პლანტაციებში სოკო გავრცელდა და მოსავლის დიდი რაოდენობა გააფუჭა. პრობლემის მოგვარების სანაცვლოდ, აშშ-ს მოსახლეობის უმრავლესობა უკან, შტატებში დაბრუნდა. შედეგად, აფრო-ანტილიელთა უმრავლესობამ კლერკებისა და ზედამხედველობის მიტოვებული პოსტები მიიღეს სამიშაოდ. დამატებით, რადგან აფრო-ანტილიელები ინგლისურად საუბრობდნენ, ისინი ადვილად ამყარებდნენ ურთიერთობას ჩრდილოეთ ამერიკასთან (გუერონ-მონტერო 213)
მოვლენათა ასეთმა განვითარებამ დიდი ზეგავლენა იქონია შავკანიანთა კომუნის სოციალურ სტატუსზე, რომლებიც პანამაში ცხოვრობდნენ. რადგან მათ სამსახური ჰქონდათ, ამიტომ საკუთარი მიწის ნაკვეთის შეძენა და მოვლაც შეეძლოთ. ნგობეს აბორიგენმა მოსახლეობამ იგივე ვერ მოახერხა, რადგან ინგლისურად არ ლაპარაკობდნენ. სწორედ ეს არის ერთადერთი მიზეზი იმისა, რომ შავკანიანთა სოციალური სტატუსი უფრო მაღლა დადგა ვიდრე ღია კანის ფერის ადამიანებისა. ბრაზილიელების მსგავსად, რომლებმაც შეიცვალეს გარეგნობა რომ უფრო თეთრკანიანებად გამოიყურებოდნენ და ამისთვის თმები შეიღებეს ღია ფრად, ასევე პანამელი აბორიგენი მოსახლეობაც თმებისა და გარეგნობის სტილს იცვლიდა, რომ ნაკლებად ჰქონოდათ ადგილობრივების გარეგნობა. (გუერონ-მონტერო 217). აბორიგენ მოსახლეობას ასევე შეარქვეს მეტსახელები როგორიცაა „ბუჩი“ და „ბუშმენი“. მუქკანიანმა მოსახლეობამ შეინარჩუნა მაღალი სტატუსი თეთრკანიანთა ტურიზმის დასაწყისამდე 1900 წელს. ამის შემდგომ რასობრივი იერარქია მთლიანად შეიცვალა და ღია ფერის კანის მქონე მოსახლეობა იერარქიის სათავეში მოექცა.
ისევე როგორც აფრო-ანტილიელმა მოსახლეობამ მოიპოვა სოციალური პრესტიჟი, თეთრკანიანთა უპირატესობაც ეკონომიკური ცვალებადობის შედეგი გახდა. ტურისტწბი, რომლებიც პანამას სტუმრობდნენ, ძირითადად მდიდარი ხალხი იყო. პანამელები მოიხიბლნენ თეთგრკანიანი ტურისტების კეთილდღეობით, ვიდრე მათი კანის ფერით. დროთა განმავლობაში, პანამელებმა დაიწყეს თეთრი კანის ფერის ასოცირება კეთილდღეობასთან.
პანამელთა სოციალური იერარქია მეტად საინტერესოა. ხელისფლება აცხადებს, რომ იერარქია არ არსებობს და სხვაობა დაფუძნებულია მხოლოდ ეკონომიკურ კლასსა და სქესზე. გარკვეული თვალსაზრისით, პანამის მთავრობა მართალია. 1900 იანი წლების შუა ხანამდე აფრო-ანტილიელი მოსახლეობა ინარჩუნებდა მაღალ სოციალურ მდგომარეობას რადგან მათ ჰქონდათ კარგი სამუშაოები ამ პერიოდში, და შედეგად, კარგი ეკონომიკური სტატუსი. თეთრკანიანი ტურისტები ასევე მაღალ ეკონომიკურ სტატუსს ფლობდნენ მათი კეთილდღეობის გამო. რასობრივი დისკრიმინაცია გვერდითი მოვლენის სახით მაინც ვითარდება.
იხ.ვიდეო - Living in Panama vs the USA: 28 Shocking Differences
