ხუნძები
კავკასიური პოლიტიკა
"დათუნას" ეკლესია
იგივე ხუნძები, — დაღესტნის ყველაზე მრავალრიცხოვანი ხალხი, რომელიც ანდიელებთან და დიდოელებთან ერთად ერთ ჯგუფს ქმნის. (თვითწოდება – მაარულალ). ისინი ცხოვრობენ დაღესტნის დასავლეთ ნაწილში, მდინარე სულაკის აუზში. მათი ერთი ნაწილი ჭარ-ბელაქანშია ჩასახლებული. აგრეთვე კომპაქტურად სახლობენ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში (ისინი ანწუხისა და კაპუჭის თავისუფალ მეთემეთა შთამომავალნი არიან).
ეთნონიმი
ავარ-ანდიურ-დიდოურ ენებზე მოლაპარაკე ეს ეთნიკური ჯგუფი დაღესტნის ხალხებს შორის ყველაზე მრავალრიცხოვანია (850 ათასი). ხოლო მსოფლიოს მასშტაბით დაახლოებით 1 მილიონამდე არიან. ის ავარების სახელით ძირითადად რუსულ ლიტერატურაში არის ცნობილი, ქართულ ისტორიულ წყაროებში კი ამ ტომებით დასახლებული ქვეყანა ხუნძეთად მოიხსენიება, თუმცა ტერმინი – ავარები – ქართულ საისტორიო ლიტერატურაშიც გვხვდება. დადგენილია, რომ ტერმინი "ავარი" არაა დაკავშირებული VI-IX სს-ის მომთაბარე თურქულენოვან ხალხთან ავარებთან. ხუნძთა აღმნიშვნელი ქართული ეთნონიმი "ხუნძები" ერთ-ერთი დიდი სოფლისა და საზოგადოების სახელწოდებიდან – ხუნძახიდან მომდინარეობს. შუა საუკუნეებში დაღესტნის ტერიტორია და მოსახლეობა მეზობელ ხალხთა მიერ, მიუხედავად ეთნიკური მრავალფეროვნებისა, ხშირად ერთიან წარმონაქმნად აღიქმებოდა. მაგალითად, ქართველებმა განაზოგადეს ერთ-ერთი დაღესტნური ტომის სახელწოდება და მთელ დაღესტანს "ლეკეთს" უწოდებდნენ, დაღესტანში მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფებს კი "ლეკებს". ეს სახელი დღესაც გამოიყენება დაღესტანში მცხოვრები ეთნიკური ჯგუფების აღმნიშვნელ ტერმინად. ზოგიერთი ავტორის მიხედვით, ეთნონიმი ავარები თავდაპირველად ეკუთვნოდა ხუნძახის ფერდობის მოსახლეობას, სადაც ავართა სახანო არსებობდა, რომელთაც მოგვიანებით მთელი ნათესაური ჯგუფი მოიცვეს. XVIII ს-ის ცნობილი გერმანელი ბუნებისმეტყველი და მკვლევარი იოჰან ჰულდენშტედი, რომელიც იმყოფებოდა კავკასიაში, ავარებს მიაკუთვნებს ავარიის სახანოს მოსახლეობას, აგრეთვე ჯარო- ბელოკანებს, რომლებიც იყვნენ თანამედროვე აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. მე-20 ს-ის დასაწყისამდე ავარები ცნობილნი იყვნენ ტავრინების და ლეზგინების (ლეკების) სახელით. ავართა ტომზე ვასილი პოტოწერს, ეთნონიმი "ლეზგინი" (ლეკები) ავართა გარდა ნიშნავს დაღესტნის მთელ მთიან მოსახლეობას.
განსახლება და საქართველოში მცხოვრები ავარები (ხუნძები)
ავარები (ხუნძები) ძირითადად ცხოვრობენ დაღესტნის მთიანეთში, აგრეთვე აზერბაიჯანში (მეტწილად ბელაქანის, ზაქათალას რაიონებში და ბაქოში). ავარების მცირე ჯგუფები ცხოვრობენ საქართველოში (კომპაქტურად ყვარელის რაიონში), თურქეთში, ყაზახეთში და სხვა ქვეყნებში. ერთ-ერთი ყველაზე დიდი დიასპორა ავარებს აქვთ თურქეთში. უნდა აღინიშნოს, რომ მცირე რაოდენობით ავარი მოჰაჯიდების შთამომავლები ცხოვრობენ ყოფილ ოსმალეთის იმპერიაში, სირიასა და იორდანიაში, სადაც მცირერიცხოვნობის გამო განიცადეს როგორც ადგილობრივი არაბი მოსახლეობისგან, ასევე ჩრდილო კავკასიელებისგან კულტურულ ენობრივი გავლენა, ძირითადად ჩერქეზებისა და ჩეჩნებისგან. როგორც ორტომეული მონოგრაფიის „დაღესტნელების ემიგრაცია ოსმალეთის იმპერიაში“ ავტორი ამირხან მაგომედადაევი იწმუნება, „ჩრდილოკავკასიის, და კერძოდ დაღესტნის დიასპორა დიდ როლს თამაშობდა და ახლაც თამაშობს თურქეთის, იორდანიის, სირიის სოციალურ-ეკონომიკურ, საზოგადოებრივ პოლიტიკურ ცხოვრებაში.
საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის აღწერის შედეგების მიხედვით,
საქართველოში 1996 ავარი ცხოვრობს (1989 წელს — 4230 ცხოვრობდა). აღსანიშნავია, რომ საქართველოში მცხოვრები ავარების აბსოლუტური უმრავლესობა ყვარლის რაიონის სოფლებში — თივში, ჩანტლისყურეში, სარუსოსა და თხილისწყაროში ცხოვრობს.
საქართველოსა და ავარ ხალხს შორის ურთიერთობას ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ჯერ კიდევ ქართლის მეფე ფარნავაზი დაღესტნელ ხალხებთან ერთად იბრძოდა დამპყრობლების წინააღმდეგ. საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ კი დაღესტანში ქართველი მისიონერები გამოჩნდნენ.
ქრისტიანობის გავრცელება დაღესტანში სავარაუდოდ, XIV საუკუნეში, თემურ-ლენგის ლაშქრობების დროს, შეწყდა, როდესაც დაღესტნის ისლამიზაცია დასრულდა. XVII საუკუნიდან იმდენად გახშირდა თავდასხმები საქართველოს ტერიტორიაზე დაღესტნის, მათ შორის კი ავართა მხრიდან, რომ ამ მოვლენამ საქართველოში თავისი სახელიც კი შეიძინა— «ლეკიანობა».
ავარებმა საქართველოში დასახლება დაიწყეს მას შემდეგ, რაც საქართველო რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. მათი ნაწილი სოფ. თივში XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ჩამოსახლდა, ნაწილი კი —1957 წელს.
XX საუკუნის 30-40-იან წლებში ავარები ძირითადად კახეთის სამ სოფელში იყვნენ განსახლებულები: თივში, თებელჯოსა და ხაშალხუტში, რომელსაც ახლა მთისძირი ჰქვია.
თავდაპირველად ავარები განასახლეს ქართულ სოფლებში, შემდეგ კი მათი კატეგორიული მოთხოვნით გამომდინარე განსხვავებული რელიგიური კუთვნილებიდან ცალკე დაასახლეს და ასე გაჩნდა ავართა სოფლები: თივი, სარუსო, თხილისწყარო და ჩანთლისყურე. ოთხივე სოფელი ყვარელ-ლაგოდეხის გზაზე მდებარეობს. 1990-ანი წლების დამდეგს ქვეყანაში განვითარებული ცნობილი მოვლენების შედეგად ავარების ერთმა ნაწილმა საქართველოში სახლები გაყიდა და ისტორიულ სამშობლოში დაბრუნება გადაწყვიტა.
კახეთის ხუნძური სოფლები თითქმის არ განსხვავდებოდა კახური სოფლებისგან. თავდაპირველად ავარები მიწურებში ცხოვრობდნენ, შემდეგ კი კახელებისგან ისწავლეს საცხოვრებელი ნაგებობების სხვადასხვა მასალით შენება და წნული, ფიცრული და ქვითკირის სახლების შენება დაიწყეს. კახეთის ავართა ოჯახები ინდივიდუალურია, თითქმის დავიწყებულია ქორწინების ძველი ტრადიციები. მუსულმანურ კულტურისთვის დამახასიათებელი მრავალცოლიანობა აქ ნაკლებად გვხვდება.
ავარებმა ქართველებთან მრავალწლიანი თანაცხოვრების შედეგად ქართველებისგან მათთვის მანამდე უცხო სამეურნეო დარგები აითვისეს (მევენახეობა, მეფრინველეობა, მეფუტკრეობა, მეაბრეშუმეობა, მეხილეობა). შეიცვალა მათი სამეურნეო პირობები და შრომის იარაღები. თანდათანობით მათი სამუშაო იარაღი სახვნელი, რომელსაც დაღესტნის მთის პირობებში ხმარობდნენ, ქართულმა გუთანმა ჩაანაცვლა. თამანედროვე პერიოდში კი უახლესი ტექნიკის გამოყენებაც დაიწყეს. ავარებმა კახელებისაგან აითვისეს მეღვინეობის კულტურა. მათთვის ადრე მიუღებელი ალკოჰოლური სასმელი უკვე მისაღები და ყოველდღიურიც კი გახდა.
საქართველოში დიდხანს ცხოვრების მიუხედავად მაინც შემოინახეს მომთაბარე მესაქონლეობის წესი, ე. წ. ორხელაობა. ზაფხულობით საქონელს სამთო სადგომებზე მიერეკებოდნენ და მეურნეობას იქ მისდევდნენ, ისე რომ ოჯახის წევრებს შორის მთასა და ბარში ფუნქციები გადანაწილებული ჰქონდათ.
მეურნეობის ტრადიციული ფორმებიდან ავარებში შემორჩენილია მეცხვარეობა. საგრძნობლად შეიცვალა ვაჭრობისადმი ავართა დამოკიდებულება. მიუხედავად იმისა, რომ ქართველებშიც და ლეკებშიც ვაჭრობა არაპრესტიჟულ საქმიანობად ითვლებოდა, ამ ბოლო ხანებში მათმა ნაწილმა ხელი მიჰყო აღებმიცემობას.
იმის და გამო რომ ინტენსიურად უწევდათ მუშაობა სოფლის მეურნეობაში, როგორიც იყო მაგალითად მთის ფერდობების დატერასება სახნავი მიწისთვის, მიწა ყოველთვის ითვლებოდა პირად საკუთრებად, ხოლო ალპური მდელოები, ტყეები და ნაწილი საძოვრების საერთო იყო. არსებობდა ლიმიტები მიწის მიყიდვასთან დაკავშირებით იმათზე ვინც თემის წევრი არ იყო.
ანთროპოლოგია
ხუნძები, ისევე როგორც დაღესტნელების უმეტესობა, ანთროპოლოგიურად დიდი ევროპეიდული რასის წინა აზიური (ანუ ბალკანურ-კავკასიური) რასის კავკასიონურ ვარიანტს მიეკუთვნებიან. ისინი საშუალო სიმაღლისანი არიან, აქვთ ქერა ან შავგვრემანი თმა, მაღალი და განიერი სახე.
ენა
ხუნძური ენა იბერიულ-კავკასიურ ენათა დაღესტნური ჯგუფის ხუნძურ-დიდოურ ანუ ხუნძურ-ანდიურ-დიდოური ქვეჯგუფში შედის. მას ბევრი დიალექტი აქვს, მრავალი საზოგადოება და სოფელი თავის დიალექტზე ლაპარაკობს. მეზობელი სოფლების კილოთქმებიც კი ხშირად ძალიან განსხვავდება ერთმანეთისაგან. დიალექტი იყოფა ჩრდილოეთ და სამხრეთ ჯგუფებად, რაც ნაწილობრივ ასახავს ავარიის დაყოფას ხუნძურ სახანოდ და „თავისუფალ საზოგადოებად“. პირველში შედის სალატავის, ხუნძების და აღმოსავლეთის, მეორეში კი - ჰიდატლინები, ანცუხები, ზაქათალები, კარახები, ანდალალები, კახიბები და კუსურები; შუალედური მდგომარეობა უკავია ბახტულურ დიალექტს. ცალკეულ დიალექტსა და დიალექტურ ჯგუფებს შორის შეინიშნება ფონეტიკური, მორფოლოგიური და ლექსიკური განსხვავება. ავარულ ენას ენათესავება ანდო ცეზური ენა. ი.მ. დიაკონოვი აღნიშნავს, რომ ავარული ენა (დაღესტნური ჯგუფის სხვა ენებთან ერთად) არის ცოცხალი გაგრძელება, ძველი ალაროდიული ენის, რომელშიც შედიოდნენ ამჟამად უკვე მკვდარი ენები, როგორიცაა კავკასიურ-ალბანური (აგვანის), ხურიტული, ურარტული. ხუნძურ სალიტერატურო ენას საფუძვლად უდევს ერთგვარი კოინე - "სტუმრის ენა". ფილოლოგიურ ლიტერატურაში საერთო ენას "ბოლმაწს" - "ლაშქრობის ენას", "მოლაშქრის ენას" უწოდებენ. "ბოლმაწის" შემუშავება ერთიანმა სამართლებრივმა სისტემამ და პოლიტიკურმა კონსოლიდაციამაც განაპირობა. რუსეთში მცხოვრები ავარიელები ფლობენ რუსულ ენასაც, დაღესტანში ზოგიერთ რაიონში ფლობენ ყუმუხურ ენასაც. თურქული ენა დაღესტნის დაბლობზე საკუნეების მანძილზე ავარიელებისთვის საშუამავლო ენად ითვლებოდა. თურქეთში და აზერბაიჯანში მაცხოვრებელი ავარიელებისთვის შესაბამისად მშობლიურ ენად ითვლება თურქული და აზერბაიჯანული.
ხუნძური დამწერლობა არაბული გრაფიკის საფუძველზე (აჯამი) XV-XVI საუკუნეებში შეიქმნა. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ არაბთა დაღესტანში გამოჩენამდე ხუნძები ალბანური და ქართული დამწერლობით სარგებლობდნენ. 1928 წელს ხუნძური დამწერლობა ლათინურ გრაფიკაზე გადავიდა, ხოლო 1938 წლიდან - კირილიცაზე.
დაღესტანში იყო ეროვნული სკოლები. 1938 წლიდან 1955 წლამდე დასავლეთ დაღესტანში მე-5 კლასამდე სწავლება ავარულ ენაზე მიმდინარეობდა, ხოლო მაღალ კლასებში-რუსულად. მე-6 კლასიდან ავარული (მშობლიური) ენა ისწავლებოდა ცალკე საგნად. 1964 წლიდან რესპუბლიკაში ყველა ეროვნული სკოლა დაიკეტა. ახლა დაღესტნის ტერიტორიაზე ავარიელი მოსწავლეები მე-3 კლასამდე სწავლობენ არაბულ ენაზე, შემდეგ-ავარულ ენაზე. დაღესტნის კონსტიტუციის თანახმად ავარულ ენას სხვა ეროვნულ ენებთან ერთად აქვს „სახელმწიფო ენის“ სტატუსი.
ავარიული სიტყვების არაბული ასოებით ყველაზე ადრეული ჩანაწერები გვხვდება ავარიელი ფეოდალის ანდუნიკის, იბრაჰიმის ძის, ანდერძში, რომელიც მან დაუტოვა თავის მემკვიდრეს ბულაჩ-ნუცალს. ანდერძი დაწერილია ცნობილი მეცნიერის ალიმირზას(ალიმირზა ანდიდან) მიერ 1485 წელს. ავარიელების XV საუკუნის ეს წერილობითი ძეგლი ცნობილია "ანდუნიკის ანდერძის" სახელით, რომელიც წარმოადგენს მთიანი დაღესტანის სამეურნეო და სოციალური ცხოვრების ისტორიულ წყაროს. ამასთან, ეს რის ყველაზე ადრეული, დათრიღებული წერილობითი დოკუმენტი, სადაც მოიხსენიბა დღევანდელი დაღესტანის სახელწოდება.
როგორც ავარიელების, ისე მთელი დაღესტანის მეცნიერებისა და ლიტერატურის ერთ-ერთ ფუძემდებლად მიიჩნევა გამოჩენილი მეცნიერი მუსალავ მუჰმედი კუდუტლიდან (ჰაჯი მუჰამედ ბინუ მუსა ბინუ აჰმად ალ-კუდუტლი ალ-ავრი ალ-დაღესტან).
რელიგია
უფრო შორეულ წარსულში ავარიელები თაყვანს სცემდნენ წარმართ ღმერთებს რომელთა პანთეონიც მდებარეობდა მთების მწვერვალებზე(მათი „ოლიმპო“ ეს იყო მთა "ტლილი მირი") და მთავარი ღმერთი ტსობი. VII საუკუნიდან სერირის სამეფოში თავიანთ რელიგიებს ავრცელებდნენ არაბები,სომხები და ქართველები.ქართველთა სამისიონერო მოღვაწეობა სწორედ ხუნძებით დასახლებული ტერიტორიით შემოისაზღვრებოდა როგორც ცნობილია VI-VIII საუკუნეებში სერირის სახელმწიფო ძირითადად ქრისტიანული იყო. ნაწილს ქრისტიანობა ჰქონდა მიღებული. ანწუხში ეკლესიების ნანგრევები და მათი ქვაზე გამოსახულებებია შემორჩენილი. დღემდე მდინარე ავარიის ყოისუს ხეობაში კარგად არის შემონახული X-XI საუკუნეების ქრისტიანული "დათუნას" სახელით ცნობილი ტაძარი. არაბთა ბატონობამ თითქმის მთლიანი მოსახლეობა ისლამის მიმდევარი გახადა, მას მოჰყვა როგორც ხუნძეთის ისე მთელი დაღსტანის ტერიტორიაზე არაბული კულტურის გავრცელება.შუა საუკუნეების ხუნძეთში შემორჩენილი იყო წარმართობის გადმონაშთი. დღეს ხუნძები სუნიტი მუსლიმები არიან. დღეს მრავლად არის ყურანის სკოლები,უამრავი სამლოცველო სახლი და მაღალი დონეა რელიგიურობის. რელიგიის მსახურს ეძახიან „დიბირს“ (მოლა) და სამლოცველოს „ბუდუნს“(მეჩეთი), ესენი ფინანსდებიოდნენ კომანულური თანხებიდან.
წარმოშობა და ისტორია
სერირის სახელმწიფო
ხუნძეთის საზღვრებში მცხოვრები განსხვავებული ტომები ძველი წელთაღრიცხვით I ათასწლეულის II ნახევარში, შედიოდნენ კავკასიის ალბანეთის (სახელმწიფო, რომელიც აღმოსავლეთ კავკასიაში წარმოიქმნა) შემადგენლობაში. დაღესტნის ტერიტორიაზე V-VI საუკუნეების ადრეწარმონაქმნი - სერირის სამეფო ძირითადად ხუნძებით განსახლებულ ტერიტორიას მოიცავდა. მას ჩრდილოეთით და ჩრდილო-დასავლეთით ესაზღვრებოდნენ ალანები და ხაზარები. ალანებთან მოსაზღვრეობას ხაზს უსვამს არაბი ისტორიკოსი ალ-მასუდი (896-956). IX-X საუკუნეების თანახმად, სერირის სამეფოს საზღვრები გაფართოვდა და მთიანი ხეობების ჩათვლით სტეპებსაც მოიცავდა. სერირის სახელით მას სპარსულ და არაბულ წყაროებში მოიხსენიებენ. დაღესტნურ ქრონიკებში სერირის პოლიტიკური გაერთიანება XIV საუკუნიდან ავარიად იწოდებოდა. ამ ქვეყნის მაცხოვრებლებს მეურნეობის სხვადასხვა დარგი ჰქონდათ განვითარებული, როგორიც არის: მიწათმოქმედება, მესაქონლეობა, ხელოსნობა.იმის და გამო რომ ინტენსიურად უწევდათ მუშაობა სოფლის მეორნეობაში, როგორიც იყო მაგალითად მთის ფერდობების დატერასება სახნავი მიწისთვის, მიწა ყოველთვის ითვლებოდა პირად საკუთრებად,ხოლო ალპური მდელოები,ტყეები და ნაწილი საძოვრების საერთო იყო. არსებობდა ლიმიტები მიწის მიყიდვასთან დაკავშირებით იმათზე ვინც თემის წევრი არ იყო
სერირის სამეფოს სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობა ჰქონდა როგორც კავკასიის მეზობელ სახელმწიფოებთან, ასევე ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპასთანაც. დაახლოებით XII საუკუნის მეორე და XIII საუკუნის პირველი ნახევრიდან სერირის სამეფო სხვადასხვა ფეოდალურ სამფლობელოებად დაიშალა. ამ დროიდან მოყოლებული სერირის სამეფოს აღმოსავლურ წყაროებში აღარ მოიხსენიებენ. XIV საუკუნის ისტორიულ თხზულებაში საუბარია ავართა მიწისა და მმართველობის შესახებ და გაშუქებულია X-XIV საუკუნეების დაღესტნის ისტორია.
მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ სწორედ XII-XIII საუკუნეებიდან ფეოდალურ სახელმწიფო ხუნძეთთან ერთად ჩამოყალიბდა სასოფლო თემთა კავშირები, რომლებისთვისაც დამახასიათებელი იყო დემოკრატიული მმართველობა და ისინი დამოუკიდებელინი იყვნენ სხვა ფეოდალებისგან. XII-XIV საუკუნეების ხუნძეთში მოხდა ზოგიერთი საზოგადოების დეფეოდალიზაცია. XVI-XVII საუკუნეებში ფეოდლური ხუძეთის და ყაზიყუმიხის ხანებს წარმატებულ წინააღმდეგობას უწევდნენ ანდალალი, გიდატლის, კარახის საზოგადოებები. შუასუკუნეების დაღესტანში ხუნძეთის (ავარიის) სახანო ერთ-ერთი ძლიერი სამეფო იყო. მის ყველაზე ცნობილ მმართველად უმა-ხანი (XVII საუკუნის 20-30-იანი წლები) ითვლებოდა. მის დროს თავი მოუყარეს ძველ ხუნძურ ადათ-წესებს და შეადგინეს სამართლებრივი კოდექსი სახანოს მცხოვრებთათვის.
ნადირ-შაჰი
XVII-XVIII საუკუნეებში ხუნძეთისა და მთელი დაღესტანის საკუთრი ბატონობის ქვეშ მოსაქცევად ერთმანეთს ირანი და თურქეთი დაუპირისპირდნენ. 1741 წელს ასი ათასი მეომრით დაღესტანში ილაშქრა ნადირ-შაჰმა. დაიმორჩილა რა ხაიტაყის უწმია, ტარკის შამხალი, და ყაზიყუმიხის ხანი, გაიმართა ბრძოლა ანდალელებთან, რომელთაც შეუერთდნენ დარგუელების, ლეკების, ლეზგების, თაბასრნელებისა და ხუნძების მეომრები. ისტორიული ქრონიკების თანახმად ბრძოლის ველზე ოცდახუთი ათსი ირანელი დაეცა და ნადირ-შაჰმა უკან დაიხია.
საბჭოთა კავშირი
სამეცნიერო ლიტერტურში აღნიშნულია, რომ ხუნძეთის კავშირი რუსეთთან ჯერ კიდევ XVII სუკუნეში დიწყო. 1813 წელს რუსეთსა და ირანს შორის დაიდო გულისტანის ზავი, რომლის თანახმადაც რუსეთს გადეცა დაღესტანის ტერიტორია. ამას თავისმხრივ მოჰყვა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლა, რომელსაც დიდი ხნის განმავლობაში ხელმძღვნელობდა შამილი (1859 წელს დაატყვევეს სოფელ ღუნიბში). ომმა გამოიწვია მეურნეობის მოშლა, სოფლების განადგურება, მრავალი ადამიანის სიკვდილი და მატერიალური მარაგების დანაკარგი. ბრძოლის დასრულების შემდეგ დაღესტანში ერთიანი ადმინისტრაციული მმართველობა დამყარდა. გატარდა სასამართლო და ადმინისტრაციული რეფორმები, გაუქმდა სახანოები. 1860 წლის ადმინისტრაციული რეფორმის მეშვეობით ჩამოყალიბდა ღუნების, ავარიისა და ანდიის ოკრუგები. ხუნძები 1921 წელს დაღესტანის ავტონომიურ საბჭოთა სოციალური რესპუბლიკის (ასსრ) შემადგენლობაში შევიდნენ (დაღესტანის რესპუბლიკა 1991 წლიდან).
წარმოშობის სხვა მოსაზრებები
ქართული წყარო "ქართლის ცხოვრება" - დაღესტნის მთის ხალხის პირველწინაპრად მიიჩნევენ ლეკანოსს. ამ წყაროს თანახმად ავარები ხოზონიხის შთამომავლები არიან, რომელიც იყო "ყველაზე გამორჩეული ლეკანოსის შვილებიდან. შევიწროებული ხოზონიხი მაღალ მთებში გამაგრებულა და იქ დაუარსებია ქალაქი, რომელსაც უწოდა ხოზანიხეთი" (ხუნძეთი ან ხუნძახი) სწორედ ეს არის ხუნზახი - ავარიის სახანოს დედაქალაქი.
დაღესტნელების წინაპრები, კერძოდ ავარები შორეულ წარსულში ფლობდნენ დიდ ტერიტორიას. ლეკანოსს მემკვიდრეობით ერგო მიწები დარუბანდის (კასპიის) ზღვიდან მდინარე ლომეკამდე (თერგი) და დიდ მდინარე ხაზარამდე (ვოლგა). ლიტერატურაში ვხვდებით აზრს იმის შესახებ, რომ ავარიელები მოდიან ლეგების, გელების და კასპიელებისგან. თუმცა ამ განცხადებას სპეკულაციური ხასიათი აქვს. არც ავარიულ ენაში, არც ავარიულ ტოპონიმში არაა არანაირი სიმბოლო, რომელიც ავარებს დააკავშირებდა ლეკებთან, გელებთან და კასპიელებთან.
თვითონ ავარებიც არასდროს არ ახდენდნენ იდენტიფიცირებას ამ ტომებთან. ანტიკური წყაროების თანახმად კასპიელები ცხოვრობდნენ დაბლობზე და არა მთებში. VI ს-ში ჩრდილოეთ კავკასიის გავლით ევროპაში შემოიჭრნენ ავარები (ვარხუნები) მომთაბარე ხალხი ცენტრალური აზიიდან, სავარაუდოდ პროტომონღოლურ-აღმოსავლურ ირანული წარმოშობის. ბრიტანული ენციკლოპედიის თანახმად ევრაზიელი ავარები უძველესი წარმოშობის ხალხია. როგორც ჩანს, ზოგიერთი მათგანი დაბინავდა დაღესტანში, დააარსა სარირის სახელმწიფო და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა მის გაძლიერებაში.
ავარების ეთნოგენოზის შესახებ ეს თვალსაზრისი ეკუთვნის ი. მაკვარტს, ო. პრიცაკს, ვ. მირონსკის, ვ. ბეილისს, მ. მაგომედოვს, ა. ალიკპეროვს, ტ. აიტბეროვს. ეს უკანასკნელი თვლის, რომ უცხო ეთნიკური ელემენტი, რომელმაც ხელი შეუწყო ავარი ხალხის კონსოლოდაციას, არ იყო მხოლოდ იარაღის ძალით :"არის იმის საფუძველი, რომ ვივარაუდოთ ისლამამდე დროის ავარიის მმართველები, რომლებიც დაღესტნის მთებში იყვნენ თავიანთ სწავლებაზე დაყრდნობით, რომელიც აზიიდან მომდინარეობდა მიხვდნენ საერთო ენის მნიშვნელობას, რომელიც საკმაოდ იყო გამიჯნული მეზობლების ენისგან. მმართველებმა ხელი შეუწყეს მის ფორმირებას და განვითარებას სულაკის აუზის ფარგლებში." ამასთან დაკავშირებით საინტერესო იქნება აღინიშნოს აღნიშნულ ტერიტორიაზე ადრეშუასაუკუნოვანი ქრისტიანული პროპაგანდა, რომელიც წარმატებით ხორციელდებოდა საქართველოს კათოლიკოსის მიერ და მიმდინარეობდა ერთიან ავარიულ ენაზე.
მოგვიანებით XII სუკუნეში არაბმა მუსულმანმა მზვერვმა ალ-გარდიზიმ აღნიშნა, რომ "სამხრეთ დაღესტანში და ტრადიციულ დარგინულ ზონაში თანამედროვე კულტურა ვითარდება რამდენიმე ახლონათესაურ ენებზე, ხოლო ავარ-ანდო-ცენსკურ მთებში ადგილობრივი ზმნიზედები იყო და არის მხოლოდ ავარიულ ენაზე. ამ გარემოებებში ნათლად ჩანს ავარიელ ბატონთა მიზანმიმართული ენობრივი პოლიტიკის შედეგი."
ლინგვისტი ჰარალდ ჰარმანიც ვერ ხედავს რაიმე ეჭვშესატან საბაბს ინფილტრაციული შეხედულებების მომხრეთა სიმართლეში. რაც გულისხმობს დაღესტანური ენთონიმის- "ავარი"-ს დაკავშირებას ევრაზიული ავარო-ვარხონიტების მემკვიდრეობასთან. უნგრელი არქეოლოგი და ისტორიკოსი ეშტვან ერდეი მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან ფრთხილად უდგება ამ საკითხს, მაინც არ გამორიცხავს კავშირს ევრაზიელ ავარებსა და კავკასიელ ავარებს შორის.
უძველესი ავტორების თანახმად შესაძლებელია მომთაბაე ავარები მიემრთებოდნენ რა დასავლეთით ჩერდებოდნენ ჩრდილო დღესტანის სტეპებზე და პოლიტიკურად დაიმორჩილეს ან მოკავშირედ გაიხადეს სერირის სახელმწიფო, რომლის დედაქალაქიც მეცხრე საუკუნემდე იყო ტანუსი (თანამედროვე ხუნზახთან ახლოს). მსგავს მოსაზრებას იზიარებს დაღესტანელი ისტორიკოსი მამაიხან აგლაროვი. გამოჩენილი გერმანელი მკვლევარი კარლ მენგესი მიიჩნევდა, რომ ავარები იყვნენ ერთ-ერთი უძველესი მონღოლები, რომელთა კვალი, თითქოსდა, აღმოჩენილ იქნა დაღესტანში.
სხვადასხვა "ავარების" არსებობის შესაძლებლობას ნაწილობრივ ნათელს ჰფენს ჰაუსიგას მოსაზრება, რომელიც თვლიდა, რომ ნამდვილ ავრებად უნდა მივიჩნიოთ "უართა" და "ჰუნების" მომთაბრე ტომები. რაც შეეხება სახელწოდება "ავარი"-ს შესაძლებელია საქმე გვაქვს მრისხანე მეტსახელთან. სიტყვა "ავარი" იყო რა სახელწოდება განსაზღვრული ხალხისა, არამედ აღნიშნვდა ზებუნებრივი შესაძლებლობების მქონე მითიურ არსებებს.
ასეთი, კონკრეტიკას მოკლებული განმარტებები ხელს უშლის საკუთრივ ავარული (ვარხუნული) წვლილის გამოკვეთას ავართა ეთნოგენეზისა და კულტურის საკითხებში. დედის ხაზით წარმომავლობის შესწავლილი გენურ-მოლეკულური ანალიზისმონაცემები ადასტურებს, რომ გენეტიკური დისტანცია ერთი მხრივ ავარებსა და მეორე მხრივ თეირანისა თუ ისპაანის ირანელებს შორის ნაკლებად მნიშვნელოვანია ვიდრე, ავარებსა და დღეისათვის შესწავლილ დაღესტანურ და კავკასიურ პოპულაციებს შორის. ერთადერთი გამონაკლისია რუტულები - დაღესტანის ერთ-ერთი უძველესი ხალხი, რომლებიც გენეტიკურად უფრო ახლოს არიან ავარებთან ვიდრე: ყარაჩაელები (ალანების შთამომავლები, ჩრდილოეთ კავკასიის მკვიდრი თურქულენოვანი ხალხი), ბალყარელები (ჩრდილოეთ კავკასიის ცენტრალურ ნაწილში მცხოვრები თურქულენოვანი ხალხი), ინგუშები (ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხი), ადიღელები (კავკასიის ჩრდილო-დასავლეთის მკვიდრნი), ყაბარდოელები (ყაბარდო-ბალყარეთის რესპუბლიკის ჩრდილოეთსა და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილის მკვიდრნი), ჩერქეზები (ადიღელების საერთო სახელწოდება), აფხაზები (იგივე აფსუები, ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოში და აფხაზეთის ისტორიულ რეგიონში მცხოვრები აბორიგენული მოსახლეობა).
ქართველები, სომხები (სომხურ ენაზე მოლაპარაკე უძველესი ხალხი, განეკუთვნებიან ინდოევროპულ ენობრივ ოჯახს), ლეზგები (უმთავრესად დაღესტნის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილსა და აზერბაიჯანის სასაზღვრო რაიონებში მცხოვრები ხალხი). ამასთან გაცილებით მჭიდროდ დაკავშირებული მაჩვენებლები აქვთ: ოსებს (კავკასიის მკვიდრნი, ალანების შთამომავალნი, ოსური ენა მიეკუთვნება ენდოევროპული ენობრივი ოჯახის ირანულ ენათა ჩრდილო-აღმოსავლურ ჯგუფს), ჩეჩნებს (ჩრდილოეთ კავკასიის ეთნიკური ჯგუფი), ქურთებს (ირანელი ხალხი, რომელთა ენა მიეკუთვნება ინდოევროპული ოჯახის ინდოირანულ ენობრივ ჯგუფს), ლეკებს (დაღესტანის ერთ-ერთი ძირძველი ხალხი), აბაზებს (აფხაზების ახლომონათესავე ხალხი, ცხოვრონებ რუსეთის ფედერაციაში და აბაზური ენა განეკუთვნება კავკასიურ ენათა ჩრდილო-დასავლურ ჯგუფს).
კულტურა და ადათ-წესები, ჩვეულებები.
მემკვიდრეობით გადაცემა.
მემკვიდრეობა პირვეელ რიგში გადაეცემა მამიდან შვილზე. პირდაპირი შთამომავლის არ ყოლის შემთხვევაში ქალებს რჩებოდათ მთლიანი ქონების ერთი მესამედი. ანდერძი გადაეცემოდა წერილობითი სახით სანდო პირების ხელით და საბოლოოდ იკითხებოდა მეჩეთში. დღესდღეობით ავარიელები განსაკუთრებით ქალაქის მოსახლეობა მიყვება საბჭოურ კანონებს მემკვიდრეობასთან დაკავშირებით.
შრომის გადანაწილება
შრომის გენდერული თვალსაზრისით განაწილება ავარიელებს შორის იყო აუცილებელი და საგრძნობლად შენარჩუნებულია დღესაც. ტრადიციულად კაცს ჰქონდა უფრო მძიმე სამუშაო: სახლების შენება, ხვნა ,თესვა , ლეწვა, მოსავლის აღება, საქონლის მწყემსვა, პირუტყვის მართვა და ა.შ. ხოლო ყველა საშინაო საქმე, ძროხის მოწვევლვა ,რძის პროდუქტების დამზადება და დარჩენილი მიწის სამუშშაოები(მოფაცხვა,ხილის მოკრეფა) შედიოდა ქალის საქმიანობაში. ტრანსფორმაციამ ტრადიციული ეკონომიკიდან კოლმეურნეობებში ოდნავ შეცვალა გენდერული შრომის განაწილება. საშინაო საქმეები ისევ უკავშირდება ქალებს და ავარიელებით დასახლებულ ქალაქებში ვერ ნახავთ მამაკაცს დასაქმებულს როგორც მოსამსახურეს, მეეზოვეს.
სისხლის აღება
ხუნძებს ჰქონდათ სისხლის აღების წესი. ამ წესს ხშირად ეწირებოდნენ მთელი ოჯახები, თუხუმები და სოფლები. 1861-დან 1866 წლებამდე ხუნძეთ-ღუიბის ოკრუგებში, მონაცემების თანახმად, იყო 222 დაჭრისა და 69 ადამიანის მკვლელობის შემთხვევა. შურის მაძიებელი შეიძლებოდა ყოფილიყო მამა, ძმა, ბიძა, შვილი, ზოგჯერ დედა ან და. არსებობდა გარკვეუი წესები, რომელთა დაცვაც სავალდებულო იყო. მეჩეთში ლოცვის დროს თავდასხმა და მკვლელობა სირცხვილად ითვლებოდა, ასევე ზურგიდან ან ავადმყოფობის თუ ძილის დროს მიპარვა.
ტრადიციული ჩაცმულობა
ხუნძი მამაკაცის ტრადიციულ სამოსს წარმოადგენდა: წუნიკას მსგავსი პერანგი, შარვალი (ვიწროტოტებით), ფაფახი (რომელიც ცხვრის ტყავისგან იყო დამზადებული), წუღები (რომელიც მოქნილი ტყავისგან იყო შეკერილი), ბეშმეტი. ნაქსოვი ფეხსაცმელი ძირითადად გავრცელებული იყო წუმადის და ტლიარატის რაიონებში.
ზამთარში იცვამდენენ ქეჩის ჩექმებს, რომელსაც ჰქონდა ქეჩისავე სქელი ლანჩი, ქურქებს (რომლებიც ცხვრის ტყავით იყო შეკერილი. ფორმები განსხვავებული იყო სხვადასხვა საზოგადოებაში) და მატყლის წინდებს.
ხუნძი ქალის ტანისამოსი გამოირჩეოდა დიდი მრავალფეროვნებით (რის შედეგადაც ყველა საზოგადოება თავისი სპეციფიურობით ხასიათდებოდა). ჩაცმულობის მიხედვით შესაძლებელი იყო დაგედგინა, თუ რომელ საზoგადოებას მიეკუთვნებოდა კონკრეტული ქალი. სამოსი ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით იცვლებოდა. ასევე არსებობდა თავსაბურავის სხვადასხვა ვარიანტი. თექის და ნაქსოვი ჩექმები ეცვა როგორც მამაკაცს, ისე ქალს. ფეხსაცმლის ღირებულებას განაპირობებდა ფორმა, ფერთა გამა, დატანილი ორნამენტები და აპლიკაციები.
ქორწინება და ოჯახი
ტრადიციულად ავარები ქორწინდებოდნენ საშუალოდ 15 წლის ასაკში. მთავარ როლს ქორწინებაში თამაშობდა მშობლების სურვილი. თუმცა ახალგაზრდა მამაკაცს ყოველთვის ჰქონდა უფლება ეთქვა მშობლებისთვის თუ ვისთან სურდა ოჯახის შექმნა. მაგრამ როდესაც გოგოს და ბიჭის მშობლები ვერ თანხმდებოდნენ ქორწილზე,ხშირად მთავრდებოდა ხოლმე გაპარვასთან მიმსგავსებული გატაცებით გოგოსი(იძულებით გატაცება იშვიათია). დაშვებული იყო ასევე ახლო ნათესავებში ქორწინება-ბიძაშვილებს შორის. გოგოს არ აყოლებდნენ ცოლად დაბალი რანგის წარმომადგენელს ან „უცხოს“ ანუ ადამიანს რომელიც მისი სოფლის მცხოვრები არ იყო. ქორწილის გადაწყვეტილება აღნიშნული იყო ცერემონიებით, ცეკვებით, წვეულებებით, სიმღერებით და ხანდახან ცხენებით შეჯიბრიც კი იმართებოდა.იქიდან გამომდინარე რომ, ქალისა და მამაკაცის მხარეები ქორწილში ცალ-ცალკე სხდებოდნენ, სუფრებს სხვადასხვა ადგილას უშლიდნენ. პატარძალი საქმროს სახლში სახედაბულური უნდა გადაეყვანათ. პირველი ვაჟის დაბადება განსაკუთრებულად აღინიშნებოდა. კლავდნენ ცხვარს (ეს აუცილებელი პირობა იყო) და შლიდნენ სადღესასწაულო სუფრას. საბჭოთა კავშირის პერიოდის დროს ახალი რიტუალები და წესები ჩამოყალიბდა: აუცილებელი გახდა ქორწინების ოფიციალურად დარეგისტრირება და მატერიალური ხარჯები გაიზარდა. ძველად მიწა, პირუტყვი, სათიბები განსაზღვრული იყო წყვილის მხარდასაჭერად, ქალის მამა უზრუნველყოფდა წყვილს საცხოვრებელი ოთახით ან სულაც სახლს უშენებდა. დღესდღეობით ეს ტრადიცია შეიცვალა შრომით, ავეჯით და ფულადი დახმარებებით. განქორწინებისას ქალს ეკუთვნოდა მთლიანი სიმდიდრე რაც მისმა მშობლებმა მისცეს წყვილს ეს შეიძლება იყოს მიწა, პირუტყვი და ა.შ. თუმცა ბავშვები რჩებოდნენ მამას. ეს უკანასკნელი, შარიათიზე დაყრდნობილი ჩვეულება შეიცვალა საბჭოურ კანონთან შეთანხმებით: ბავშვი რჩებია დედასთან. ადრე განქორწინების უფლება მხოლოდ მამაკაცს ჰქონდა ახლა კი ორივე მხარეს აქვს. ოჯახი
ისტორიულად ავარიელები, ბევრი კავკასიური ხალხებისგან განსხვავებით ცხოვრობდნენ ნუკლეარულ(შედგება მხოლოდ მშობლებისა და შვილებისგან,როდესაც შვილები მშობლების კმაყოფაზე არიან) ოჯახებში, რის გამოც ვარაუდობენ რომ ასეთი ცხოვრების ტიპი აისახა, მიწის როგორც პირადი საკუთრების ჩამოყალიბებაში ადრეულ პერიოდში და მოქალაქეობრივი ხასითის ჩამოყალიბებაში თემში.
