ოქროს ურდო

                                            

დედაქალაქი	სარაი-ბათუ სარაი-ბერქა
ენა	მონღოლური
რელიგია	შამანიზმი ქრისტიანობა ტიბეტური ბუდიზმი (1241—1313) ისლამი (1313—1502)
ისტორიული ერა	დაარსდა (1240-იანები) შეუერთდა დიდ ურდოს(1466) გაუქმდა (1502)
ფართობი	6,000,000 km² (2,300,000 sq mi)
მმართველობის ფორმა	არჩევითი მონარქია
დინასტია	ჩინგიზიდები
ყაენი, 1269-დან ხანი
- 1241–1256	ჯუჩი (მხოლოდ ულუსის) ბათო-ყაენი (როგორც ოქროს ურდოს)
- 1481–1502	შეიხ-აჰმადი (ბოლო)

 ჯუჩის ულუსი — ფეოდალური სახელმწიფო, რომელიც დაარსდა ქვემო ვოლგაზე XIII საუკუნის 40-იან წლებში, ბათო-ყაენის დროს. ოქროს ურდოს ყაენთა ძალაუფლება ვრცელდებოდა დუნაისქვემო წელიდან ფინეთის ყურიდან მოკიდებული ირტიშისა და ობის აუზებამდე, შავი, კასპიისა და არალის ზღვებიდან ნოვგოროდის მიწებამდე. ოქროს ურდოს ცენტრი იყო სარაი-ბათუ (ახლანდელი ასტრახანისმახლობლად). XIV საუკუნის I ნახევარში დედაქალაქი გადაიტანეს ბერქა-ყაენის მიერ დაარსებულ სარაი-ბერქეში (ახლანდელი ვოლგოგრადის მახლობლად). რუსეთის მიწები უშუალოდ არ შედიოდა ოქროს ურდოს შემადგენლობაში, მოსახლეობა მხოლოდ ვასალურ დამოკიდებულებაში იყო და ხარკს იხდიდა, ყაენს ემორჩილებოდა.

ბათო-ყაენი შუა საუკუნე ჩინური ნახატი 

ბათო-ყაენი, ბათუ, საინ-ხანი (დ. 1208 — გ. 1255) — მონღოლი ხანი (ყაენი), ჯუჩის ძე, ჩინგიზ-ყაენის შვილიშვილი.

მამის სიკვდილის შემდეგ (1227) სათავეში ჩაუდგა ჯუჩის ულუსს. 1236 წელს დაიპყრო დეშთი-ყივჩაყი (ყივჩაყთა ველები), 1237-1243 წლებში მეთაურობდა აღმოსავლეთ ევროპაში ლაშქრობას, რომლის დროსაც უკიდურესი სისასტიკით გაითქვა სახელი. რუსი ხალხის წინააღმდეგობამ, რიაზანის, მოსკოვის, ვლადიმირის, კოზელსკის, კიევისა და სხვა ქალაქების გმირულმა დაცვამ საგრძნობლად დაასუსტა მისი ლაშქარი. 1240 წელს ბათო-ყაენმა აღმოსავლეთ ევროპაში — პოლონეთში, ჩეხიაში, უნგრეთსა და დალმაციაში ილაშქრა. ამ ქვეყნების ხალხთა წინააღმდეგობამ და ზურგში დარჩენილი რუსეთის შიშმა აიძულა იგი 1242 წლის გაზაფხულზე უკან გაბრუნებულიყო. მონღოლთა დიდი ხანის უგედეის სიკვდილის (1241 წლის დეკემბერი) შემდეგ ბათო-ყაენი თავისი მდგომარეობის განსამტკიცებლად ჯუჩის ულუსში დაბრუნდა. 1243 წელს მდ. ვოლგის ქვემოწელზე მან დააარსა ფეოდალური სახელმწიფო ოქროს ურდო (სატახტო ქალაქი სარაი-ბათუ). 1251 წელს მისი მხარდაჭერით ყურულთაიმ იმპერიის დიდ ხანად მუნქე აირჩია. ბათო-ყაენთან ურთიერთობა ჰქონდა საქართველოს, რომელიც ამ დროს მონღოლთა დიდ ყაენს ემორჩილებოდა

ოქროს ურდო არამყარი სახელმწიფო გაერთიანება იყო, მოსახლეობა - მეტად ჭრელი (ვოლგის ბულგარები, მორდველები, რუსები, ბერძნები, ხვარაზმელები და თურქთა ტომები და ა. შ.) და გაერთიანების დონითაც განსხვავებული. საქარავნო ვაჭრობის ძირითადი ცენტრები იყო სარაი-ბათუ, სარაი-ბერქე, ურგენჩი, ყირიმის ქალაქები სუდაკი და კაფა და სხვა, სახელმწიფოს სათავეში ედგნენ ბათუს სახლის ყაენები. განსაკუთრებულ შემთხვევებში იწვევდნენ ყურულთაის - კრებას, რომელსაც ესწრებოდნენ სამხედრო-ფეოდალური დიდკაცობა და ყაენის ოჯახის წევრები. დამორჩილებულ ტერიტორიაზე იგზავნებოდა დარუღა, რომლის ძირითადი მოვალეობა ხარკის აკრეფა იყო. უმნიშვნელოვანესი თანამდებობები უფლუსწულებს - „ოღლანებს“ ეჭირათ. ბეგების (ნოინების) და თარხანების რიგებიდან ივსებოდა ჯარის მეთაურთა და მოხელეთა კადრები. მენგუ-თემურის (1266-1282 წწ.) გარდაცვალების შემდეგ დაიწყო ფეოდალური შინაომები. თოხთა-ყაენმა (1291-1312 წწ.) შეძლო ხელისუფლების განმტკიცება. ძლიერების ზენიტს კი ოქროს ურდომ უზბექის (1312-1342 წწ.) და ჯანიბექის (1342-1357 წწ.) ხანაში მიაღწია. ამ დროს ოქროს ურდოს არმია 300 ათას კაცს ითვლიდა. მაგრამ ჯანიბექის მოკვლის შემდეგ დაიწყო ოქროს ურდოს დაცემა.

XIV საუკუნის დამდეგს ოქროს ურდოს ჩამოსცილდა ხვარაზმი და ასტრახანი, პოლონეთმა და ლიტვამ დაიპყრეს მიწები დნეპრის აუზში. რუსეთის სამთავროების გაძლიერებას მოჰყვა თათართა დიდი ლაშქრობა და კულიკოვის ბრძოლა (1380 წ.), რომელიც მონღოლ-თათართა დამარცხებით დამთავრდა. თოხთამიშმა (1380-1395) შეძლო დროებით განემტკიცებინა ქვეყანა, 1382 წელს მოსკოვიც აიღო და გადაწვა, შემდეგ კი თემურლენგს შეებრძოლა. თემურლენგმა დაამარცხა თოხთამიში, დაიპყრო და დაანგრია ვოლგისპირეთისა და ყირიმის ქალაქები, რითაც ოქროს ურდოს გამოუსწორებელი დარტყმა მიაყენა. ფეოდალიზაციის პროცესს და თემურის შემოსევას მოჰყვა ოქროს ურდოს დაშლა: XV საუკუნის 20-იან წლებში შეიქმნა ციმბირის სახანო, 40-იან წლებში - ნოღაის ურდო, შემდეგ კი ყაზანისა (1438 წ.) და ყირიმის (1443 წ.) სახანოები, 60-იან წლებში — ყაზახთა, უზბეკთა და ასტრახანის სახანოები. 1480 წელს გაძლიერებულმა მოსკოვის სამთავრომაც მოიცილა თათართა უღელი. XVI საუკუნის დამდეგს ოქროს ურდომ საბოლოოდ შეწყვიტა არსებობა. იხ. ვიდეო