ენგურის ჰიდროელექტროსადგური
ენგურჰესის კასკადის სქემატური გეგმა
უდიდესი ჰესი ამიერკავკასიაში. მდებარეობს მდინარე ენგურზე. შენდებოდა 1961-1978 წლებში. ენგურჰესი ჰიდროელექტროსადგურების კასკადია, რომელშიც შედის თვით ენგურჰესი, რომლის დადგმული სიმძლავრეა 1300 ათ. კვტ (5 აგრეგატი, თითოეული 260 ათ. კვტ სიმძლავრის), ვარდნილჰესი № 1 (სიმძლავრე 220 ათ. კვტ) და სამი 40-ათ. კვტ სიმძლავრის ჰესი. ენგურჰესის თაღოვან კაშხალს მინიჭებული აქვს ეროვნული მნიშვნელობის კულტურის ძეგლის სტატუსი
მდინარე ენგურის აუზს, რომელიც საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ რაიონშია, აქვს 4060 კმ ფართობი. მისი უდიდესი ნაწილი (დაახლოებით 78%) მთებში, ზღვის დონიდან 1000 ნიშნულის ზემოთაა. მ. ენგურის სიგრძე 220 კმ-ია. მისი აუზი სოფ. ჯვარამდე წარმოადგენს ძლიერ მთაგორიან ზედაპირს, რომელიც დაფარულია ხშირი ტყეებით. როგორც თვით ენგური, ისე მისი შენაკადები მოედინებიან ვიწრო და ღრმა ხეობებში, ხშირ შემთხვევაში ადამიანისათვის ძნელად ან სრულიად გაუვალ ადგილებში. ენგური ტიპიური მთის მდინარეა დიდი ვარდნით; მისი კალაპოტი ადგილ-ადგილ მოფენილია კლდის დიდი ლოდებით, რომლებიც წარმოქმნის წყალვარდნილებსა და მორევებს.
ჯვარის ქვემოთ მკვეთრად იცვლება მდ. ენგურის როგორც აუზის, ასევე დინების ხასიათი. მთებიდან ვაკეზე გამოსული მდინარე რამდენიმე შტოდ იყოფა და არამყარი კალაპოტით მიედინება. შავი ზღვისპირა დაბლობ რაიონებში მდინარე ჭაობებს ქმნის.
ენგური სათავეს მარადყინულოვან შხარაზე (კავკასიონის ქედი) ღებულობს. ენგურის აუზში ყინულოვანი მთების სიმრავლე განაპირობებს მდინარის კვების ხასიათს, მისი ჩამონადენების და ხარჯის რეჟიმს. რეჟიმი ზოგადად ასე შეიძლება დავახასიათოთ: ზამთრის მინიმუმის შემდეგ, მარტის მეორე ნახევარში ან აპრილის დასაწყისში იწყება ენგურის წყლის დონის ინტენსიური აწევა, რომელიც ჩვეულებრივ ივნის-ივლისში აღწევს მაქსიმუმს; შემდეგ დგება წყლის დონის ნელი დაწევის პერიოდი, რომელიც გრძელდება შემოდგომის დამლევამდე.
ზოგჯერ წვიმები, რომლებიც თითქმის მთელი წლის განმავლობაში მოდის, შემოდგომით საგრძნობ წყალდიდობებს იწვევს, ზამთარში შედარებით მცირეს. წყლით კვების კარგი რეჟიმი განპირობებს მდინარის დიდ ხარჯს, საშუალო ჩამონადენის მოდული მისი შუა წელის 1 კმ²-ზე უდრის დაახლოებით 45ლ/წმ.
აღსანიშნავია, რომ ჰიდროელექტროსადგურები, რომელთა მშენებლობა წარმოებს მთის მდინარეებზე, როგორც წესი, წარმოადგენენ ჰიდროტექნიკური ნაგებობების რთულ კომპლექსს. მთის მდინარეებზე აგებული ჰესებისათვის დამახასიათებელია აგრეთვე ის, რომ მათი ცალკეული ნაგებობანი რამდენიმე კილომეტრითაა დაშორებული ერთმანეთისაგან. ეს გარემოება კიდევ უფრო ართულებს მთის მდინარეების გამოყენებას და იწვევს რთული სქემების განხორციელების აუცილებლობას მდინარის გამოსაყენებლად, რაც გამოიხატება შენაკადების და მოსაზღვრე მდინარეების დამატებით გადაგდებაში.
რესპუბლიკაში არსებულმა ელექტროენერგიის დიდმა დეფიციტმა, ელექტროენერგიაზე ეროვნული მეურნეობის მოთხოვნილების ზრდამ ერთის მხრივ, და საქართველოში კვალიფიციური სპეციალისტების არსებობამ მეორე მხრივ, საშუალება მისცა ჩვენს მეცნიერებსა და ინჟინრებს სხვა ქვეყნების სპეციალისტებთან თანამშრომლობით განეხორციელებინათ ისეთი უნიკალური ჰიდროელექტროსადგურის დაპროექტება და მშენებლობა, როგორიც ენგურის ჰესია.
მიუხედავად იმისა, რომ მდ. ენგური მრავალი ათეული წლების განმავლობაში იქცევდა გამოჩენილი სპეციალისტების განსაკუთრებულ ყურადღებას მისი გამოყენების მათ მიერ დასახული სქემები, რომლებიც ითვალისწინებდნენ ჩვეულებრივი ჰიდროტექნიკური ნაგებობის გამოყენებას, განუხორციელებელი რჩებოდა, რადგან არ იძლეოდნენ იმ შედეგებს როგორიც მდ. ენგურია. მხოლოდ 1930 წელს იქნა შესრულებული მდ. ენგურის გრძივი პროფილი ლახამურის დასახლებიდან ჯვარის დასახლებამდე. ჩატარებულმა ანგარიშებმა გვიჩვენა, რომ მდინარის ხვედრითი სიმძლავრეები ყველაზე უფრო ეფექტიანია მისი ენერგეტიკული გამოყენების უბნებზე რომელიც მდებარეობს სოფ. მუხტარასა და ტობარს შორის და სოფ. ტოტონასა და ხუდონს შორის. 1931 წელს ტოტანა-ხუდონის უბანზე შესრულდა მცირე მოცულობის ტოპოგრაფიული სამუშაოები და ჩატარებულ იქნა ზოგადი ეკოლოგიური გამოკვლევები; იმავე წელს იქნა წამოყენებული მდ. ენგურის ენერგეტიკული გამოყენების მუშა ჰიპოტეზა. სამუშაოს შესრულების პროცესში დანიშნული იყო გამოსაყენებლად უბანი მდ. ლარაკვაკვას შესართავიდან ჯვარის დასახლებამდე, რომელიც დაყოფილი იყო ოთხ საფეხურად დანადგარების ჯამური სიმძლავრით 156 ათ. კვტ. და 965 მლნ. კვტ. გამომუშავებით (საანგარიშო ხარჯით ყველა ჰიდროელექტროსადგურისათვის 120 მ³/წმ).
1934 წლისათვის საბოლოოდ იქნა ჩამოყალიბებული მდ. ენგურის და მისი მთავარი შენაკადების გამოყენების მუშა ჰიპოტეზა (მისი საწყისიდან შავ ზღვამდე), რომლის პირველი ვარიანტით (დაბალი კაშხლებით) გათვალისწინებული იყო კასკადის შექმნა 9 ჰიდროელექტროსადგურით და ჯამური სიმძლავრით 1710 ათ. კვტ., წლიური გამომუშავებით 9413 მლნ. კვტ.სთ. მეორე ვარიანტით მდ. ენგურის ენერგიის გამოყენება გათვალისწინებული იყო კასკადით, რომელიც შედგებოდა 13 ჰიდროელექტროსაგან დადგმული ჯამური სიმძლავრით 1703 ათ. კვტ. და ენერგიის გამომუშავებით 10901 მლნ. კვტ. სთ. წელიწადში. მესამე ვარიანტი ითვალისწინებდა ჰიდროელექტროსადგურების მშენებლობას მაღალი კაშხლებით, მაგრამ რადგან იმჟამად არ არსებობდა ასეთი კაშხლების დაპროექტებისა და მშენებლობის პრაქტიკა, აღნიშნული ვარიანტი უარყოფილ იქნა და მიიღეს პირველი ვარიანტი.
მუშა ჰიპოტეზის მასალების მიხედვით ამიერკავკასიის გაერთიანებული ენერგოსისტემის მიერ 1935 წელს დამუშავებული იყო მდ. ენგურის გამოყენების 26-27 საფეხურიანი სქემა და მისი დინების გადაგდება მდ. ცხენისწყალში. დაბალ დაწნევიანი 26-საფეხურიანი ვარიანტი საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ენერგეტიკის ინსტიტუტის მიერ იყო დაზუსტებული 1954 წელს, რომლის მიხედვითაც მთელი ენგურის კასკადის დადგმული სიმძლავრე 2082,2 ათ. კვტ-ს შეადგენდა, ხოლო გამომუშავებული ელექტროენერგია წელიწადში 10138 მლნ. კვტ.ს-ს. დაბალდაწნევიანი კაშხლების ვარიანტის განხორციელების საგრძნობ უარყოფით მხარეს წარმოადგენდა კასკადის დაბალი გარანტირებული სიმძლავრე.
ამგვარად მდ. ენგურის გამოყენების სქემები 1955 წლამდე ითვალისწინებდნენ წმინდა დერივაციული ტიპის დანადგარებს დაბალი კაშხლებით (გარდა პარის ჰიდროელექტროსადგურისა, სადაც 220-მეტრიანი კაშხალი ქმნიდა დაახლოებით 800 მლნ. მ³ მოცულობის წყალსაცავს).
1955 წლის ივლისში “ჰიდროპროექტის” თბილისის განყოფილების მიერ ჩატარებული რეკოგნოსცირებული გამოკვლევის შედეგად რეკომენდირებული იყო მდ. ენგურის გამოყენების სქემა მაღალი კაშხლებით. დამუშავებული იქნა კასკადი, რომელიც შედგებოდა ხუთი ჰიდროელექტროსადგურისაგან მაღალი კაშხლებით, რომელთა სიმაღლე იყო:
პარის ჰესი - 220 მ
ტობარის ჰესი - 120 ”
ხუდონის ჰესი - 220 ”
ენგურჰესი - 190 ”
გალის ჰესი - 40 ”
კასკადის ყველა ხუთი ჰესის საერთო ჯამური სიმძლავრე შეადგენდა 1350 ათ. კვტ.-ს, ხოლო საშუალო წლიური გამომუშავება - 9700 მლნ. კვტ. ს-ს.
1960 წელს მდ. ენგურის სქემა ახლად იქნა დამუშავებული რამდენიმე ვარიანტად. განხილული იყო მდ. ენგურის ენერგეტიკული გამოყენების სამი პრინციპული სქემა: მდინარის გადაგდებით (მისი საწყისი დინებიდან) მდ. ერისწყალში; მდ. ენგურის გადაგდებით მდ. ერისწყალში და მათი ერთობლივი გამოყენებით (მდ. ენგურის შუა წელში) და მდ. ენგურის საკუთარი ვარდნების გამოყენებით.
წყალი მოძრაობს საბერიომდე, იქ დაარტყამს ტურბინას და მთლიანად აითვისებს 410 მეტის დონეთა სხვაობას. ამაზე დგას ენგურჰესის 1300 მეგავატიანი სიმძლავრე და შემდეგ კიდევ 300 მეგავატი კასკადებით. აქ ჩადგმულ ტურბინებამდე ჯვარიდან საბერიოში ენგურის წყალი მიყვანილია დაახლოებით 19 კილომეტრიდან.
1960 წლის სქემაში დაწვრილებით იქნა განხილული ყველა წინასწარი არსებული სქემა და პირველად მომავალი კასკადის ყველა პასუხსაგებ ნაგებობაზე შესრულებული იყო საძიებო და საკვლევი სამუშაოები. ყველა ეკონომიკური და ენერგეტიკული მახასიათებლების გათვალისწინებით შერჩეული იქნა კასკადის ის ვარიანტი, რომელიც ითვალისწინებდა მდ. ენგურის დინების გადაგდებას მდ. ერისწყლის აუზში, მდ. ენგურის კასკადის ძირითადი მაჩვენებლები ასე გამოიყურება:
| ჰესის
დასახელება.
| კაშხალის სიმაღლე
მ.
| სიმძლავრე
მ.გ.ვ.ტ.
| ელექტროენერგიის
გამომუშავება
კვტ.ს.
| წყალსაცავის
მოცულობა
მლმ³
|
| პარის | 173 | 230 | 780 | 240 |
| ტობარის | 173 | 250 | 810 | 200 |
| ხაიშის | 204 | 670 | 1470 | 445 |
| ხუდონის | 196.5 | 740 | 1700 | 364 |
| ენგურის | 271.5 | 2300 | 4430 | 1110 |
| ვარდ. I-IV | 57.5 | 220 | 700 | 146 |
| 12.0 | 340 | 1110 | 145 | |
| მთლიანად კასკადის | - | 3530 | 10281 | 2404 |
განხილული ჰიდროკვანძებიდან ყველაზე ეფექტიან და პირველი რიგის ობიექტებად ენერგო-ეკონომიური მაჩვენებლების თვალსაზრისით ჩაითვალა ენგურჰესი, ხუდონის ჰესი და ტობარის ჰესი.
მცირედ დასახლებული და სასოფლო-სამეურნეო თვალსაზრისით ნაკლებად ათვისებული მდ. ენგურის ხეობა ჯვარის დასახლების ზემოთ დამპროექტებლებს აძლევდა საკმარის თავისუფლებას აღნიშნული სქემის ასარჩევად და გამოსაყენებლად. პირველი რიგის მშენებლობის ობიექტად მდ. ენგურის ჰიდროელექტროსადგურთა კასკადში შერჩეული იყო ენგურის ჰიდროელექტროსადგური. 1955 წელს სპეციალისტების ჯგუფმა შეიმუშავა მდ. ენგურის ეფექტიან გამოყენების სქემა უნიკალური ჰიდროტექნიკური ნაგებობების - ზემაღალი კაშხლის და დიდი გაბარიტის მაღალი დაწნევის გვირაბების გამოყენებით. შემდგომში მდ. ენგურის გამოყენების აღნიშნულმა სქემამ რამდენჯერმე იცვალა სახე და დაზუსტდა.
ენგურის ჰიდროელექტროსადგური ორი მოსაზღვრე მდინარის - ენგურის და ერისწყალის ვარდნის გამოყენებით, სახელდობრ, ენგურის ერისწყალში გადაგდებით განხორციელდა.
ენგურის ჰიდროელექტროსადგური არის ხუთი ჰესის კომპლექსი, რომელშიც შედის ძირითადი საგუბარ-დერივაციული დანადგარი (ენგურჰესი), კაშხალთან მდებარე ვარდნილი ჰესი - 1 და 3 ერთნაირი ტიპის კალაპოტის დანადგარი, რომლებიც განლაგებულია წყალგამყვან არხზე. ამ არხიდან წყალი უშუალოდ შავ ზღვას ერთვის.
საერთო დაწნევა, რომელიც გამოყენებულია ენგურჰესის ძირითად პირველ საფეხუზე, შეადგენს 409,5 მ-ს აქედან 226 მ იქმნება თაღოვანი კაშხლით, დანარჩენი 182.5 მ კი - სადაწნეო დერივაციით; დანარჩენი 4 ვარდნილი ჰიდროსადგური წყალგამყვან არხზე იყენებს 100 მ ვარდნას.
ჰიდროკვანძი მთლიანად, აგრეთვე მისი ცალკეული ნაგებობები, უნიკალურია რომლის მსგავსი საზღვარგარეთის პროექტებისა და მშენებლობის პრაქტიკაშიც კი იშვიათად მოიპოვება.
ენგურის ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობა ხორციელდებოდა შედარებით კარგ პირობებში, დასახლებულ და ათვისებულ ადგილებში, რომლებიც ხასიათდება სუბტროპიკული ტენიანი კლიმატით - +14°C საშუალო წლიური ტემპერატურით, შავი ზღვის მაგისტრალური რკინიგზისა და ბათუმი-სოხუმის მაგისტრალური გზატკეცილის მახლობლად.
ენგური ერთ-ერთი ყველაზე წყალუხვი მდინარეა საქართველოში. მდინარის საშუალო წლიური ხარჯი თაღოვან კაშხალთან ერთად შეადგენს 155 მ³/წმ, საანგარიშო მაქსიმალური ხარჯი 0.01% უზრუნველყოფით - 2500 მ³/წმ, ხოლო 5% უზრუნველყოფით - 950 მ³/წმ.
ჯვარის წყალსაცავი შეიქმნა მდ.ენგურზე 271,5 მ სიმაღლის თაღოვანი კაშხლით, რომელიც აგებულია ჯვარის დასახლებიდან ზემოთ 5 კმ-ის დაშორებით. ის მიეკუთვნება კანიონის ტიპის უხვწყლიან მთის წყალსაცავებს.
როდესაც კაშხალთან წყლის დონის ნიშნული მაქსიმალურია - 510 მ, მდ. ენგურის ხეობა შეიტბორება 27 კმ-ზე; წყალსაცავის სიგანე მერყეობს 100-200 მ-დან 1500-1700 მ-მდე; წყლის დონის დამუშავების (დაწევის) მაქსიმალური სიმაღლე 70 მ-ია; სრული მოცულობა წყალსაცავისა 1110 მლნ. მ³-ია, სასარგებლო მოცულობა კი 670 მლნ. მ³; წყალსაცავის ზედაპირის ფართობი 13,31 კმ²-ია. წყალსაცავის დანიშნულებაა მდ. ენგურის სეზონური რეგულირება და ხასიათდება შემდეგი მაჩვენებლებით: აუზის წყალშემკრები ფართობი 4060 კმ²-ია, წლიური მრავალწლიანი ჩამონადენი კაშხალთან - 4777 მლნ. მ³ , საშუალო წლიური ხარჯი - 155 მ³/წმ, მაქსიმალური ხარჯი, რომელიც დაკვირვების შედეგად არის მიღებული, 950 მ³/წმ, მინიმალური ხარჯი - 16 მ³/წმ, ჩამონადენი წყლის გამოყენების კოეფიციენტი - 0.97-ია.
წყალსაცავი (510 მ ნიშნულზე) მაქსიმალურ დონეს ინარჩუნებს წელიწადში 3-4 თვეს (ზაფხულის თვეებში). წლის დანარჩენ დროს წყალსაცავის დონის დამუშავება და შევსება ხდება ელექტროსადგურის სადისპეჩერო გრაფიკის მიხედვით.
მდ. ენგურის ხეობის ფერდობები წყალსაცავის ფარგლებში კლდოვანი გრუნტებისაგან შედგება, რომლებიც წარმოადგენენ ტუფბრექჩიებს, ქვიშატუფებს, ტუფებსა და პორფირიტებს.
მარცხენა ფერდობზე, კაშხლიდან მცირე მანძილზე, დაახლოებით 2 კმ-ის სიგრძეზე ამჟამად არის დამეწყრილი ადგილები და ცალკეული უბნები, რომლებიც შეიცავს ფხვიერ მასას. პროგნოზით წყალსაცავის შექმნასთან დაკავშირებით მოსალოდნელია აღნიშნულ ორკილომეტრიან უბანზე მეწყრული მოვლენების გააქტიურება. რაც შეეხება წყალსაცავის სხვა უბნებს, არ არსებობს უბნები, სადაც პრაქტიკულად მოსალოდნელი იყოს რაიმე უარყოფითი მოვლენები.
არსებული ანგარიშების მიხედვით, წყალსაცავის დალექვა წყალმიმღებამდე (404 მ ნიშნულამდე) მოსალოდნელია 30 წლის შემდეგ (კასკადის სხვა წყალსაცავების გათვალისწინების გარეშე), წყალსაცავის ძირითადი მოცულობის ნალექით შევსება მოსალოდნელია 170 წლის შემდეგ, ხოლო მთლიანი ამოვსება ნალექით - 310 წლის შემდეგ. კასკადის ზედა საფეხურის - ხუდონის ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობასთან დაკავშირებით, ზემოთ აღნიშნული დალექვის ვადები საგრძნობლად გაიზრდება.
წყალსაცავებისათვის მთლიანად გამოყოფილი იყო 1491 ჰა ფართობი, ძირითადად ტყიანი, ბუჩქნარი და უნაყოფო მიწები. ამ რაიონის სოფლის მეურნეობა ხასიათდება როგორც ექსტენსიური, მიწის ფონდების სუსტი გამოყენებით. წყლით დაფარულ სასოფლო-სამეურნეო ფართობებს შორის სრულიად არ ყოფილა ისეთი მიწები, რომლებსაც იყენებდნენ სრულფასოვანი წარმოებისათვის. სასოფლო-სამეურნეო წარმოების აღსადგენად, ჯვარის წყალსაცავის შექმნასთან დაკავშირებით, ენგურჰესის ხარჯთაღრიცხვაში გათვალისწინებული იყო ყველა ხარჯი, რომელიც დაკავშირებული იყო ახალი მიწების ასათვისებლად სასოფლო-სამეურნეო წარმოებისათვის და ტყის გასაშენებლად. ჯვარის წყალსაცავის ქვეშ ყვებოდა 11 მცირე დასახლებული პუნქტი, სულ 62 ოჯახი (329 სული), საკოლმეურნეო ნაგებობები და ზოგიერთი სახელმწიფო ორგანიზაცია. ყველა ეს ხარჯებიც ანაზღაურდა. ენგურზე წყალსაცავის შექმნამდე მდინარის მარცხენა ნაპირზე არსებული საავტომობილო გზა, რომელიც აკავშირებდა ქ. ზუგდიდს მესტიასთან, ჯვარის დასახლებასა და სოფ. ხაიშს შორის (დაახლოებით 30 კმ მანძილზე) გადიოდა განსაკუთრებით რთულ ტოპოგრაფიულ პირობებში, გეგმაში იყო ძლიერ მიხვეულ-მოხვეული, მოხვევის მცირე რადიუსებით. ახალი, უკვე აშენებული გზის სიგრძე 37.5 კმ-ია და იგი გაყვანილია წყალსაცავის მარცხენა ნაპირის გასწვრივ, იმ ანგარიშით, რომ შესაძლებელი იყოს ხე-ტყის გამოტანა დიდი სატვირთო მანქანებით ზუგდიდის ცელულოზისა და ქაღალდის კომბინატისათვის. მდ. ენგურის მარჯვენა ნაპირზე არსებული მცირე დასახლებები მარცხენა ნაპირზე არსებულ გზატკეცილს უკავშირდებოდნენ სოფლის ვიწრო გზებით და მდ. ენგურზე არსებული დროებითი ხიდებით, რომლებიც წყალსაცავის შემქნასთან დაკავშირებით აღმოჩნდნენ წყლის ქვეშ. ამასთან დაკავშირებით აშენებულია 7.22 კმ სიგრძის საავტომობილო გზა, რომელიც წარმოადგენს ჯვარი-ხაიშის გზის გაგრძელებას, მდ. ენგურზე გადასასვლელი ხიდი, აგრეთვე გზა სოფ. ილდიანამდე.
წყალსაცავის ტაფობში ჩატარდა ტყის გაწმენდა მთელ ტერიტორიაზე, აგრეთვე ჩატარებულ იქნა ყველა აუცილებელი სანიტარულ-ჰიგიენური ღონისძიება.
ენგურჰესის თაღოვანი კაშხლის აგებასთან დაკავშირებით ენგურის გადაკეტვის გამო, შეწყდა თევზების მოძრაობა ქვირითის დასაყრელად მდინარის სათავეებში. იმ ზარალის საკომპენსაციოდ, რომელიც მიყენებული ჰქონდა თევზის მეურნეობას, მდ. კოდორზე აგებულ იქნა ქარხანა ორაგულის მოსაშენებლად ენგურჰესის ხარჯთაღრიცხვის ხარჯზე.
იხ. ვიდეო
ენგურის წყალსაცავის გავლენა შავი ზღვის სანაპიროზე
იმასთან დაკავშირებით, რომ ენგურის ჰიდროელექტროსადგურის წყალსაცავის მიერ მდ. ენგურის ბუნებრივი დინების ნატანი წყალსაცავში ილექება და მდინარეს აღარ ჩააქვს ზღვაში, წამოიშვა მეტად მტკივნეული პრობლემა, რომელიც დაკავშირებულია ჰიდროლოგიურ და გეომორფოლოგიურ ცვლილებებთან შავი ზღვის სანაპირო ზონაში.
პრობლემის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ დასავლეთ საქართველოს მთის მდინარეების მიერ ჩამოტანილი მყარი ნატანი თანდათანობით ავსებს ქვიშაქვებით შავი ზღვის სანაპირო ზონას. ზღვის ღელვის შედეგად ზღვას მიაქვს ქვიშაქვები არა მარტო მდინარის შესართავი ნაწილიდან და მისი მახლობელი ადგილებიდან, არამედ სანაპიროს საგრძნობლად დიდი ტერიტორიიდან. ეს შედეგია ზღვის სანაპიროზე წარმოშობილი წყლის დინებისა, რომლის საშუალებითაც ხდება მყარი ნატანის გადაადგილება დიდ მანძილზე. მაღალი კაშხლების მშენებლობა იწვევს მყარი ნატანის ზღვაში ჩატანის მთლიანად შეწყვეტას, რის შედეგადაც წარმოიშობა დიდი დეფიციტი ნატანისა ზღვის სანაპირო ზონაში. იქმნება შეუქცევადი პროცესი: შტორმულ ღელვას მიაქვს პლიაჟის შემქმნელი ნატანი და ამის შედეგად სწრაფად ინგრევა სანაპირო.
ლიტერატურაში, რომელიც მიძღვნილია ზღვის ნაპირების დინამიკისადმი, არსებობს არაერთი მაგალითი, როდესაც ხელოვნურად შეწყვეტილი მდინარის გამონატანის შედეგად ზღვის სანაპიროზე შეიქმნა მეტად მძიმე მდგომარეობა. მთის მდინარეებზე აგებული კაშხლების შედეგად მიღებული უარყოფითი შედეგის ყველაზე ნათელ მაგალითს წარმოადგენს პროცესი, რომელიც წამოიშვა კურორტ გაგრის რაიონში, როდესაც აიგო ზღვაში ჩამდინარე პატარა მდინარეზე მაღალი ჯებირი (ბარაჟი), რომელიც განკუთვნილი იყო საკანალიზაციო მელიორაციის საჭიროებისათვის და ძველი გაგრის რაიონში გამოიწვია ჩამონატანის დიდი დეფიციტი, რის შედეგადაც მოისპო პლაჟი ცნობილი პარკის წინ და განადგურებულ და დანგრეულ იქნა რიგი შენობა.
კაშხალმა-რეგულატორმა, რომლებიც აგებულ იქნა მდ. რიონზე (ქ. ფოთის მახლობლად) და წყლის გადაგდებამ ახალ კალაპოტში საზღვაო პორტის ჩრდილოეთით იმ მიზნით, რათა ქ. ფოთი დაეცვა რიონის წყალდიდობის დროს წყლით დაფარვისაგან, გამოიწვია ფოთის კონცხის რაიონში მდინარის ნატანის დიდი დეფიციტი, რის შედეგადაც ზღვის მიერ კატასტროფულად გაირეცხა და წყლით დაიფარა ქალაქის ტერიტორიის დიდი ნაწილი. კუნძულ “დიდის” რაიონში 1939 წლიდან 1968 წლამდე გაირეცხა სიღრმეში 600 მ ხმელეთი, გარეცხილ იქნა და წყლით დაიფარა ქალაქის ფარგლებში 240 ჰა ფართობი.
ამგვარად, შავი ზღვის სანაპიროს შენარჩუნება, რომელიც უნიკალურია თავისი ბუნებრივი კლიმატური მონაცემებით, გვიყენებს სერიოზულ მოთხოვნებს ჰიდროელექტროსადგურების პროექტების და მშენებლობის შემთხვევაში ენგურზე, რიონზე, კოდორზე, ბზიფზე და სხვა მდინარეებზე.
პრობლემების საინჟინრო-ტექნიკური მხარე მდგომარეობს იმაში, რომ აუცილებელია პროექტირების დროს ზღვის სანაპიროს მოსალოდნელი ფორმირების გათვალისწინება, სანაპიროს გარეცხვის და მისი ინტენსიობის რაოდენობრივი შეფასება და ოპტიმალური მეთოდების დამუშავება: გარეცხვის ან მთლიანად თავიდან აცილება ნაპირდამცავი ნაგებობების აგებით, ან ნატანის დეფიციტის შემცირება ქვიშის ხელოვნურად შემოტანით და დაყრით.
ამ პრობლემის მრავალწლიურმა და მრავალრიცხოვანმა გამოკვლევებმა გვიჩვენა, რომ შედარებით მცირე დამატებითი დანახარჯებით, რომელიც უმნიშვნელო გავლენას ახდენს ჰიდროსადგურზე დაყენებული კილოვატისა და გამომუშავებული კილოვატ-საათის ღირებულებაზე, მიზანშეწონილია ეფექტიანი ჰესების მშენებლობა დასავლეთ საქართველოს მდინარეებზე და ამასთან შესაძლებელია შავი ზღვის სანაპიროს სრული შენარჩუნება.
იმ მიზნით, რათა განხორციელებულ იქნას საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროს რადიკალურად გაუმჯობესების და მისი ეფექტიანად დაცვის ერთიანი მეცნიერულად დასაბუთებული პოლიტიკა, 1981 წლის დასაწყისში სხვადასხვა ორგანიზაციის გაერთიანების ბაზაზე შეიქმნა ბუნების დაცვის სამეცნიერო-საწარმოო გაერთიანება “საქზღვანაპირდაცვა”, რომელსაც დაეკისრა სამუშაოთა ციკლის ფუნქცია დაწყებული ნაპირების დინამიკის პროცესების გამოკვლევებიდან (მხედველობაში გვაქვს ღელვის შედეგად მიწის ფართობის დაფარვა წყლით) და დამთავრებული ნაპირის დაცვის ღონისძიებებით. ამჟამად ზღვის სანაპიროს დაცვა აქტიური პლაჟის შექმნით მიჩნეულია ყველაზე მეტად ეფექტიანად როგორც ეკონომიკური, ისე ბუნების დაცვის თვალსაზრისით.
ზღვის სანაპიროს სტაბილურ უბნებში რომ შენარჩუნებული იყოს მყარი მდგომარეობა მომავალში, საჭირო იქნება შემოტანა და დაყრა არაუმეტეს 50 ათ. მ³ გრუნტისა წელიწადში. “საქზღვანაპირდაცვის” გამოცდილებამ გვიჩვენა, რომ ყველა მაჩვენებლებით: საიმედოობით, ეკონომიურობით, მშენებლობის და ექსპლუატაციის სტადიაში ბუნებრივი ზღვის სანაპიროს შენარჩუნებით, დეფიციტური მასალების (ცემენტისა და ფოლადის) ხარჯვით - ნაპირდაცვა ხელოვნური პლაჟების შექმნით და ამით თავიდან აცილება ნატანის იმ დეფიციტისა, რომელიც წარმოიშვება ჰიდროსადგურებზე კაშხლების აგების შედეგად, საგრძნობლად უმჯობესია, ვიდრე ნაპირდაცვა ჰიდროტექნიკური ნაგებობების მშენებლობით.
1981-83 წლებში ხელოვნურად შექმნილი პლაჟების ფართობი 30 ჰა-ს შეადგენდა, მათ შორის გაგრის რაიონში - 16.5 ჰა-ს. აღდგენილია ტალღებჩამქრობი სანაპირო ქვიშა-ქვებისაგან შემდგარი ზოლები ქალაქებში გაგრასა და ბათუმში, ბიჭვინთის დასახლებაში, მდ. გუმისთას შესართავთან და ქ.სოხუმისა და მდ. კელასურის ნაპირას.
ზემოაღნიშნულიდან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ შესრულებული სამუშაო წარმოადგენს შავი ზღვის სანაპიროს დაცვის საიმედო საფუძველს, დასავლეთ საქართველოს მთის მდინარეებზე წყალსაცავების მშენებლობისას.
იხ. ვიდეო
ჰიდროელექტროსადგურის შენობა
მიწისქვეშა ჰიდროელექტროსადგურის შენობა, რომელიც მოთავსებულია მიწის ზედაპირიდან 100 მ-ის სიღრმეში, აშენებული იქნა ზედა ცარცოვან კირქვების მასივში, საკმარისად რთულ ბლოკურ სისტემაში, რომელიც დეტალებში გამოვლენილ იქნა მხოლოდ მშენებლობის პროცესში. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული მასივის აგებულება ბლოკური იყო, იგი მშენებლობის დროს ისე გამოიყურებოდა და ისეთი მძიმე დასამუშავებელი იყო, როგორც მონოლითური კლდის მასივი, რაც უთუოდ აიხსნებოდა იმით, რომ ეს ბლოკები იმყოფებოდა დიდი დაწნევის ქვეშ და ერთმანეთთან კარგად იყო გადაბმული. მშენებლობის დროს მნიშვნელოვან ჩამოზვავებას, ჩამონგრევას ან გრუნტის წნევებს ადგილი არ ჰქონია, რაც შეეხება წყლის გამოჟონვას კლდის გამონამუშევრებში, ის ორჯერ მეტი აღმოჩნდა, ვიდრე წინასწარ იყო გათვალისწინებული (გათვლილი იყო 30-50 ლ/წმ), ფაქტიურად კი აღმოჩნდა 60-100 ლ/წმ). კარსტულ მოვლენებს ადგილი არ ჰქონია, რადგან ელსადგურის შენობა განლაგებულია კარსტოვანი ზონის ქვემოთ.
ჰესის შენობას გარე კონტურის მიხედვით შემდეგი ზომები აქვს: სიგანე 22,35 მ, სიგრძე 127,0 მ და სიმაღლე 51,35 მ. შენობაში დაყენებულია 5 რადიალურ-ღერძული ჰიდროტურბინა PO 400/960 a-B-450 ტიპისა, დამზადებული ხარკოვის ტურბინების ქარხნის მიერ. ეს ტურბინები ყველაზე მაღალდაწნევიანი რეაქტიული ტურბინებია ყოფ. საბჭოთა კავშირში. 1965 წელს ჰესის ყველა ტურბინა ლენინგრადიდან ჩამოიტანეს გალში. ყველაზე მცირე დაუშლელი ნაწილი ამ გენერატორისა 72 მეტრის სიმაღლისაა და 600 ტონამდე იწონის. ოთხი ასეთი ტურბინა 1965 წელს უკვე დამონტაჟებული უნდა ყოფილიყო. რეალურად კი 70-იან წლებში დაიდგა და მხოლოდ 1978 წელს ამუშავდა.
მათ აქვთ შემდეგი მახასიათებლები:
ტურბინის ტიპი ვერტიკ., რადიალ.-ღერძ.
სიმძლავრე, მგვტ. 265
საანგარიშო დაწნევა, მ. 325
ტურბინებში წყლის ხარჯი
საანგარიშო დაწნევისას, მ³/წმ 90
მუშა თვალის დიამეტრიც, მ 4,5
მარგიქმედების კოეფიციენტი % 94,5
მუშა თვალის წონა, ტ. 74,2
გენერატორის ტიპი სინქრონული,
ვერტიკალური,
ჩამოსაკიდი
სიმძლავრე, მგვტ 260
სიმძლავრის კოეფიციენტი 0,85
ძაბვა, კვ. 15,75
აღგზნება ტირისტორული თვითაღგზნება
სამანქანო დარბაზში მოწყობილობათა დასამონტაჟებლად დაყენებულია ძირითადი ხიდური ამწე - 2X235/50X10 და დამხმარე ამწე 100/20 ტ ტვირთამწეობით.
წყლის მიყვანა ჰიდროტურბინებთან განხორციელებულია შერეული, ფოლადის და რკინაბეტონის კონსტრუქციის, სპირალური კამერით, რომელიც გათვლილია 400 მ-ზე მეტ დაწნევაზე. სპირალური კამერის წინ დაყენებულია ბირთვული საკეტი ჰიდრომექანიკური მომყვანით. შემწოვი მილი რკინაბეტონისაა.
მიწისქვეშა ჰესის შენობა გადახურულია რკინაბეტონის თაღით, რომლის სისქე 1,3 მ-ია. მასზე ჩამოკიდებულია ხიდური ამწეს საყრდენი (მოძრაობისათვის) ძელები, რომელთა სიმაღლეა 1,5 მ.
შენობის გარე, ბეტონის კედლების სისქეა 0,4 მ და დამაგრებულია გრუნტთან ანკერებით. შიგა კედლები შესრულებულია ასაკრებად რკინაბეტონის ფილებით, რომელთა სისქე 0,06 მ-ია ლითონის კარკასით. აღნიშნულ ორ კედელს შორის მანძილი 0,25-0,75 მ-ია და გამოყენებულია გაჟონილი წყლის შესაკრებად და გასაყვანად, აგრეთვე ვენტილაციისათვის.
ტექნოლოგიური მოწყობილობის მიწოდება ჰესის სამანქანო დარბაზში წარმოებდა სადგურის ზედაპირის მოედნიდან სატვირთო შახტის საშუალებით, რომელიც ზედა ბიეფის მხარეს იყო (შახტის შიგა დიამეტრი 7,0 მ იყო, ხოლო სიღრმე 114,0 მ). შახტის თავზე დადგმული იყო ჯოჯგინა ამწე 75,0 ტ. ტვირთამწეობით.
ამის გარდა, ჰესის შენობაში შესასვლელად აშენებულია გვირაბები, რომლის კვეთია 4,5X4,5 მ, სიგრძე - 1,5 კმ.
ენგურჰესი
გამანაწილებელი მოწყობილობა
მოედანი, რომელზედაც განლაგებულია 500 კვ ელექტროგამანაწილებელი მოწყობილობა, მოთავსებულია ხეობაში და მდ. გალ-ხუმლიას კალაპოტში, რომელიც ფუნქციონირებს პერიოდულად და ამჟამად ქვესადგურის მოსაწყობად ამოვსებულია ქვანაყარი გრუნტით. მდ. გალ-ხუმელიას გადასაგდებად და გასაყვანად ხეობის მარჯვენა ფერდობზე აგებულია 573 მ სიგრძის გალერია, რომელიც გათვლილია 35 მ³/წმ წყალდიდობის ხარჯზე (0,01 % უზრუნველყოფით). წყალდიდობის ასეთი მაღალი უზრუნველყოფილობა გამოწვეულია იმით, რომ გამოირიცხოს წყალდიდობის ღია ქვესადგურის, სატვირთო სალტეების და სავენტილაციო შახტების წყლით დაფარვა.
500 კვ ღია ელექტროგამანაწილებელი მოწყობილობის ჰორიზონტალური ზედა მოედნის სიგრძე 134,0 მ-ია, მაქსიმალური სიგანე 171,0 მ, ხოლო მინიმალური - 96,0 მ. აღნიშნულ მოედანზე ამოდის სატვირთო შახტა. მოედანზე მოთავსებულია: საწარმოო კორპუსი, მთავარი ელექტროგამანაწილებელი მოწყობილობის (მართვის ფარების) შენობა, სასადილო, მატერიალური საწყობი, მექანიკური სახელოსნო, ზეთის მეურნეობა და სხვა.
ქვედა მოედანზე ტრანსფორმატორები თითოეული 320 მეგავოლტამპრის სიმძლავრისა, მთავარი გამანაწილებელი მოწყობილობების შენობა, ელექტროტექნიკური და ტრანსფორმატორების სახელოსნო, ელექტროსარემონტო სახელოსნო, საკომპრესორო, ღია ელექტროგადამანაწილებელი მოწყობილობა 500/200/100 კვ, ქვესადგური და სხვა. ამავე მოედანზე ამოდის ჰესის სალტეების შახტა.
ელექტროენერგია გენერატორებიდან სალტეების საშუალებით, სათანადო შახტების გავლით, გადაეცემა ღია ქვესადგურზე არსებულ მთავარ ძალოვან ტრანსფორმატორებს, რომელიც ხუთი კომპლექსისაგან შედგება. იგი სათანადო ტრანსფორმირების შემდეგ 500 კვ ხაზის ზესტაფონი-გლდანი-თბილისი და ქვესადგურების გავლით გადაეცემა საქართველოს ენერგოსისტემას.
ენგურჰესში გამოყენებული წყალი უდაწნეო წყალგამყვანი გვირაბით, რომლის კვეთია 116 მ² და სიგრძე 3,15 კმ, და გათვლილია ენგურჰესში არსებულ მაქსიმალურ წყლის ხარჯზე 450 მ³/წმ, ჩაეშვება გალის წყალსაცავში, რომელიც აგებულია მდ. ერისწყალზე. წყალგამყვანი გვირაბის ბეტონით მოსაკეთებლად გამოყენებული იყო ოთხი ტიპის მოკეთება იმის მიხედვით, თუ რომელ უბანზე როგორი იყო სტატიკური დატვირთვა.
