ცხიმები

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                                  ცხიმები

ტრიგლიცერიდების ბურთის მოდელი. ჟანგბადი ხაზგასმულია წითლად, ნახშირბადი შავია, წყალბადი კი თეთრში.

                           ცხიმები, ასევე ტრიგლიცერიდები, ტრიაცილგლიცერიდები - ორგანული ნივთიერებები, კარბოქსილის მჟავების ესტერიფიკაციის პროდუქტები და ტრიჰიდრული სპირტი გლიცერინი.

ცოცხალ ორგანიზმებში ისინი ასრულებენ, უპირველეს ყოვლისა, სტრუქტურულ და ენერგეტიკულ ფუნქციებს: ისინი წარმოადგენენ უჯრედის მემბრანის ძირითად კომპონენტს, ხოლო სხეულის ენერგეტიკული რეზერვები ინახება ცხიმოვან უჯრედებში.

ნახშირწყლებსა და ცილებთან ერთად, ცხიმები კვების ერთ-ერთი მთავარი კომპონენტია. მცენარეულ ცხიმებს ზეთებს უწოდებენ (ზოგიერთ ცხოველურ ცხიმს, როგორიცაა კარაქი და ნაღები, ასევე უწოდებენ ზეთებს). მცენარეულ ზეთებს, როგორც წესი, აქვთ თხევადი კონსისტენცია ოთახის ტემპერატურაზე. გამონაკლისია ტროპიკული მცენარეების ზეთები (პალმა, ქოქოსი, კაკაო და ა.შ.). მეორეს მხრივ, ცხოველური ცხიმები ჩვეულებრივ გამაგრებულ ფაზაშია ოთახის ტემპერატურაზე. გამონაკლისია თევზის ზეთი, ძროხის ფეხის ცხიმი (ჩლიქის ზეთი), ბლაბი და ა.შ.

ცხომების სეამდგენლობა - ცხიმების შემადგენლობა დაადგინეს ფრანგმა მეცნიერებმა მ.შევრელმა და მ.ბერტელომ. 1811 წელს მ.შევრელმა დაადგინა, რომ როდესაც ცხიმისა და წყლის ნარევი თბება ტუტე გარემოში, წარმოიქმნება გლიცერინი და კარბოქსილის მჟავები (სტეარიული და ოლეური). 1854 წელს ქიმიკოსმა მ.ბერტელოტმა ჩაატარა საპირისპირო რეაქცია და პირველად მოახდინა ცხიმის სინთეზი გლიცეროლისა და კარბოქსილის მჟავების ნარევის გახურებით.

ცხიმების შემადგენლობა შეესაბამება ზოგად ფორმულას

სადაც  R¹, R² и R³

ცხიმოვანი მჟავების რადიკალები (იგივე ან განსხვავებული).

ბუნებრივი ცხიმები შეიცავს სამ მჟავას რადიკალს, რომლებსაც აქვთ განშტოებული სტრუქტურა და, როგორც წესი, ნახშირბადის ატომების ლუწი რაოდენობა (ცხიმებში "უცნაური" მჟავა რადიკალების შემცველობა ჩვეულებრივ 0,1%-ზე ნაკლებია).

ბუნებრივი ცხიმები ყველაზე ხშირად შეიცავს შემდეგ ცხიმოვან მჟავებს:

გაჯერებული:

ალკანური მჟავები:

სტეარინი (C17H35COOH)

პალმიტური (C15H31COOH)

ნეილონი (C5H11COOH)

ზეთი (C3H7COOH)

უჯერი:

ალკენის მჟავები:

პალმიტოლეური (C15H29COOH, 1 ორმაგი ბმა)

ოლეური (C17H33COOH, 1 ორმაგი ბმა)

ალკადიენური მჟავები:

ლინოლეური (C17H31COOH, 2 ორმაგი ბმა)

ალკატრიენის მჟავები:

ლინოლენური (C17H29COOH, 3 ორმაგი ბმა)

არაქიდონური (C19H31COOH, 4 ორმაგი ბმა, ნაკლებად გავრცელებული)

ზოგიერთი ბუნებრივი ცხიმი შეიცავს როგორც ნაჯერ, ისე უჯერი კარბოქსილის მჟავების ნარჩენებს.

ბუნებრივი ცხიმების შემადგენლობა

მყარი და თხევადი ცხიმების (ტრიგლიცერიდები) სავარაუდო შემადგენლობა:

ტრიგლიცერიდები მჟავების ნარჩენები, % წონის მიხედვით

პალმიტური სტეარიკი ოლეური ლინოლეური ლინოლენიკი

კარაქი 25 11 34 6 5

მზესუმზირის ზეთი 11 4 38 46 -

ზეითუნის ზეთი 10 2 82 4 -

სელის ზეთი 5 3 5 62 25

პალმის ზეთი 44 5 39 11 -

ცხვრის ქონი (მყარი) 38 30 35 3 9

ძროხის ცხიმი (მყარი) 31 26 40 2 2

ღორის ცხიმი (მყარი) 27 14 45 5 5

ცხიმები ადამიანის ორგანიზმში 25 8 46 10 -

ცხოველური ცხიმები

მთავარი სტატია: ცხოველური ცხიმები

ცხოველურ ცხიმებში ყველაზე გავრცელებული მჟავებია სტეარინის და პალმიტის მჟავები; უჯერი ცხიმოვანი მჟავები წარმოდგენილია ძირითადად ოლეინის, ლინოლის და ლინოლენის მჟავებით. ცხიმების ფიზიკურ-ქიმიურ და ქიმიურ თვისებებს დიდწილად განსაზღვრავს მათში შემავალი გაჯერებული და უჯერი ცხიმოვანი მჟავების თანაფარდობა. 

მცენარეული ზეთები

მთავარი სტატია: მცენარეული ზეთები

მცენარეები შეიცავს ცხიმებს შედარებით მცირე რაოდენობით, გარდა ზეთოვანი თესლებისა, რომლებშიც ცხიმის შემცველობა შეიძლება იყოს 50%-ზე მეტი 

ცხიმების თვისებები

განყოფილებას აკლია ბმულები წყაროებთან (იხილეთ ძიების რეკომენდაციები).

ინფორმაცია უნდა იყოს გადამოწმებადი, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება წაიშალოს. თქვენ შეგიძლიათ სტატიის რედაქტირება ავტორიტეტულ წყაროებზე ბმულების დამატებით სქოლიოების სახით. (2022 წლის 9 ნოემბერი)

ცხიმის ენერგეტიკული ღირებულება არის დაახლოებით 9,3 კკალ გრამზე, რაც შეესაბამება 39 კჯ/გ-ს. ამრიგად, 1 გრამი ცხიმის მოხმარებისას გამოთავისუფლებული ენერგია დაახლოებით შეესაბამება, გრავიტაციის აჩქარების გათვალისწინებით, შესრულებულ სამუშაოს 39000 ნ (მასა ≈ 4000 კგ = 4 ტონა) 1 მეტრის სიმაღლეზე ტვირთის აწევისას.

წყალთან ენერგიულად შერევისას თხევადი (ან გამდნარი) ცხიმები ქმნიან მეტ-ნაკლებად სტაბილურ ემულსიებს (იხ. ჰომოგენიზაცია). რძე წყალში ცხიმის ბუნებრივი ემულსია.

იხ. ვიდეო - ნაჯერი ცხიმები, უჯერი ცხიმები და ტრანს ცხიმები

ფიზიკური თვისებები

ცხიმები არის ბლანტი სითხეები ან მყარი ნივთიერებები, რომლებიც უფრო მსუბუქია ვიდრე წყალი. მათი სიმკვრივე მერყეობს 0,9-0,95 გ/სმ³-მდე. ცხიმები არის ჰიდროფობიური, პრაქტიკულად უხსნადი წყალში, ძლიერ ხსნადი ორგანულ გამხსნელებში (ბენზოლი, დიქლოროეთანი, ეთერი და სხვ.) და ნაწილობრივ ხსნადი ეთანოლში (5-10%). 

კლასიფიკაცია

რაც უფრო მაღალია უჯერი მჟავების შემცველობა ცხიმებში, მით უფრო დაბალია ცხიმების დნობის წერტილი.

ცხიმების ფიზიკური მდგომარეობა განსხვავებები ქიმიურ სტრუქტურაში ცხიმების წარმოშობა გამონაკლისები

მყარი ცხიმები შეიცავს გაჯერებული ცხიმოვანი მჟავების ნარჩენებს ცხოველური ცხიმები თევზის ზეთი (თხევადი გამოუყენებლობისას)

შერეული ცხიმები შეიცავს გაჯერებული და უჯერი ცხიმოვანი მჟავების ნარჩენებს

თხევადი ცხიმები (ზეთები) შეიცავს უჯერი ცხიმოვანი მჟავების ნარჩენებს მცენარეული ცხიმები ქოქოსის ზეთი, კაკაოს კარაქი (მყარი გამოუყენებლობისას)

ნომენკლატურა

ტრივიალური ნომენკლატურის მიხედვით, გლიცერიდებს ასახელებენ მჟავის შემოკლებულ სახელს დაბოლოების -ide დამატებით და პრეფიქსის მითითებით, თუ რამდენი ჰიდროქსილის ჯგუფია გლიცეროლის მოლეკულაში ესტერიფიცირებული.

ქიმიური თვისებები - ჰიდროლიზი დამახასიათებელია ცხიმებისთვის, რადგან ისინი ეთერებია. გაცხელებისას ტარდება მინერალური მჟავების და ტუტეების გავლენით. ცოცხალ ორგანიზმებში ცხიმების ჰიდროლიზი ხდება ფერმენტების გავლენის ქვეშ. ჰიდროლიზის შედეგია გლიცეროლის და შესაბამისი კარბოქსილის მჟავების წარმოქმნა: C3H5(COO)3R3 + 3H2O ↔ C3H5(OH)3 + 3RCOOH

ცხიმების დაშლა გლიცეროლად და უმაღლესი კარბოქსილის მჟავების მარილებად ხდება მათი დამუშავებით ტუტე (კაუსტიკური სოდა), ზედმეტად გახურებული ორთქლით და ზოგჯერ მინერალური მჟავებით. ამ პროცესს ცხიმების საპონიფიკაცია ეწოდება (იხ. საპონი).

С3H5(COO)3-(C17H35)3 + 3NaOH → C3H5(OH)3 + 3C17H35COONa

ტრისტეარინი (ცხიმი) + ნატრიუმის ჰიდროქსიდი → გლიცერინი + ნატრიუმის სტეარატი (საპონი)

ცხიმების ჰიდროგენიზაცია

მოთხოვნა "ცხიმების ჰიდროგენიზაცია"[d] გადამისამართებულია აქ. ამ თემაზე ცალკე სტატია უნდა შეიქმნას.

მცენარეული ზეთები შეიცავს უჯერი კარბოქსილის მჟავების ნარჩენებს, ამიტომ მათ შეუძლიათ ჰიდროგენიზაცია. წყალბადი გადადის ზეთის გახურებულ ნარევში ნიკელის წვრილად დაფქული კატალიზატორით, რომელსაც ემატება უჯერი ნახშირწყალბადის რადიკალების ორმაგი ბმების ადგილზე. რეაქციის შედეგად თხევადი ზეთი იქცევა მყარ ცხიმად. ამ ცხიმს სალომას, ანუ კომბინირებულ ცხიმს უწოდებენ. ჰიდროგენიზაციის დროს, როგორც გვერდითი ეფექტი, ზოგიერთი დარჩენილი ორმაგი ბმა იზომერიზებულია, რითაც ზოგიერთი ცხიმის მოლეკულა გარდაიქმნება ტრანს ცხიმებად, იზრდება ტრანსცხიმების პროპორცია ზეთში.

ცხიმების კვებითი თვისებები - ცხიმები (დიეტოლოგია)

ცხიმები ძუძუმწოვრების ენერგიის ერთ-ერთი მთავარი წყაროა. ცხიმების ემულსიფიკაცია ნაწლავში (მათი შეწოვის აუცილებელი პირობა) ნაღვლის მარილების მონაწილეობით ხორციელდება. ცხიმების ენერგეტიკული ღირებულება დაახლოებით 2-ჯერ აღემატება ნახშირწყლებს, რაც ექვემდებარება მათ ბიოშეღწევადობას და ორგანიზმის მიერ ჯანსაღ შეწოვას.

გაჯერებული ცხიმები ორგანიზმში იშლება 25-30%-ით, უჯერი ცხიმები კი მთლიანად.

უკიდურესად დაბალი თბოგამტარობის გამო, კანქვეშა ცხიმოვან ქსოვილში დეპონირებული ცხიმი ემსახურება როგორც სითბოს იზოლატორს, იცავს ორგანიზმს სითბოს დაკარგვისგან (ვეშაპებში, სელაპებში და ა.შ.).

ცხიმების გამოყენება

განყოფილებას აკლია ბმულები წყაროებთან (იხილეთ ძიების რეკომენდაციები).

ინფორმაცია უნდა იყოს გადამოწმებადი, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება წაიშალოს. თქვენ შეგიძლიათ სტატიის რედაქტირება ავტორიტეტულ წყაროებზე ბმულების დამატებით სქოლიოების სახით. (2022 წლის 9 ნოემბერი)

კვების მრეწველობა (კერძოდ, საკონდიტრო ნაწარმი)

Ფარმაცევტული ინდუსტრია

საპნის და კოსმეტიკური პროდუქტების წარმოება

საპოხი მასალების წარმოება

ცხოველური საკვები

წამალი

საღებავის წარმოება

გლიცერინის წარმოება

იხ.ვიდეო - მუცლის ცხიმები: როგორ მოვიშოროთ, რატომ ჩნდება?

ორგანიზმში ცხიმები აუმჯობესებენ ვიტამინების ატვისებას. ხელს უწყობს ჰორმონების გამომუშავებას, ნერვული სისტემის ნორმალურ მუშაობას. მათ ხარისხზე დამოკიდებული კანისა და  თმის სილამაზე, თავისებური საწვავია. ორგანიზმის სპეციალური უჯრედებისა, რ-იც უწყვეტლივ უზრუნველყოფენ ჩვენს ენერგიას  და უნარჩუნებენ ჩვენს ენერგიას და უნარჩუნებენ ჩვენს სხეულს ტემპ-რას. თუმცა ზოგიერთი ცხიმს შეუძლია ორგანიზმის დანაგვიანება ცუდი ქოლესტერინით. ზედმეტი კალორიები რომ არ დაგროვდეს ორგანიზმში, საჭიროა რაციონში გაითვალისწინთ ცხიმის დამწევი გემრიელი პროდუქტები.

 ვიტამინი თამინი ორგანიზმში სწრაფად წევს ცხიმს ამ ვიტამინით მდიდარი ბურღულელული, უხეშად დაფქული ხორბლის პური, კარტოფილი, კვეცხი. თიამინის უკმარისობა იწვევს უმადობას, გადაღლილობას გრძნობისა და კუჭ-ნაწლავის პრობლებემებს.

 კალციუმი - აჩქარებს ცხიმების წვის პროცესს, კალციუმი კი მდიდარია რძის პროდუქტები. კალციუმის უკმარისობა ასტიმულირებს ცხიმის დაგროვებას.

კაპსაცინი - რ-იც წიწაკას სიცხარეს აძლევს, ააქტიურებს ორგანიზმში ნივთიერებათა ცვლას, ცხიმის წვის პროცესს გრძელდება წიწიაკის მირთმევიდან კიდევ 3სთ-ი

ქრომი - უაიცილებელი მინერალია ცილებისა და ნახშირწყლების მეტაბოლიზმისათვის. ხელს უწყობს ცხიმის წვას, ასტიმულირებს სისხლში დონეს და ხელს უშლის ამ დონის მკვეთრ ცვლილებას ქრომის წყაროა:ლუდი საფუარი რვიძლი

კოფეინი -  ასტომულირებს  კუჭის წვენის სეკრეციას, რითაც ხელს უწყობს კალორიების წვას

 დილას ფინჯანი ყავა ან მწვანე ჩაი მიღება საწინდარია ნივთიერებატა ჯანსარი ცვლისა. ნატურალური კოფეინი ხელს უწყობს ორგანიზმიდან ცხომჟავების გამოდევნას. კოფეინი ბუნებრივი შარმდენია, რ-იც კალციუმის დიდი სემცვლელობის წყალობით არ წივევს ამ ელემენტების დეფიციტს.

C ვიტამინი - პრაქტიკულად ორგანიზმის მიმდინარე თიტქმის ყველა პროცესში მონაწილეობს. ასტიმულირებს საწმლის მონელების პროცესს, გამოდევნის ცუდ ქოლესტერინს, ებრძვის იფექციებს სხვათაშორის ორგანიზმში C ვიტამინის მარაგი უნდა ივსებოდეს ამ ვიტამინით მდიდარია; ციტრუსები, ასკილი. ჟოლო ქაცვი. ,წვანე ვაშლი, მოცხარი კივი, მოცვი.

გენეტიკური კოდი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                         გენეტიკური კოდი

                                                                                    გენეტიკური კოდი

 ნუკლეოტიდების თანმიმდევრობის მეშვეობით ცილების ამინომჟავური თანმიმდევრობის კოდირების ხერხი, რომელიც დამახასიათებელია ყველა ცოცხალი ორგანიზმისთვის.

დნმ-ში გამოიყენება ოთხი აზოტოვანი ფუძე — ადენინი (A), გუანინი (G), ციტოზინი (C), თიმინი (T). ეს ასოები ადგენენ გენეტიკური კოდის ანბანს. რნმ-ში გამოიყენება იგივე ნუკლეოტიდები, გარდა იმ ნუკლეოტიდისა, რომელიც შეიცავს თიმინს. იგი ჩანაცვლებულია ურაცილის (U) შემცველი მსგავსი ნუკლეოტიდით. დნმ-ისა და რნმ-ის მოლეკულებში ნუკლეოტიდები ლაგდება ჯაჭვში და ამგვარად იქმნება გენეტიკური ასოების თანმიმდევრობა.

იხ. ვიდეო - The genetic code

მცდელობები იმის გასაგებად, თუ როგორ აკოდირებს დნმ-ის თანმიმდევრობა ცილების ამინომჟავების თანმიმდევრობას, დაიწყო თითქმის მაშინვე მას შემდეგ, რაც დნმ-ის სტრუქტურა (ორმაგი სპირალი) შეიქმნა 1953 წელს. გეორგი გამოუმ ვარაუდობს, რომ კოდონები უნდა შედგებოდეს სამი ნუკლეოტიდისგან, ისე, რომ საკმარისი იყოს კოდონები 20 ამინომჟავისთვის (სულ, შესაძლებელია სამი ნუკლეოტიდის 64 განსხვავებული კოდონი: ოთხი ნუკლეოტიდიდან ერთი შეიძლება განთავსდეს სამივე პოზიციაზე). [3].

1961 წელს გენეტიკური კოდის სამმაგი ბუნება ექსპერიმენტულად დადასტურდა. იმავე წელს, მარშალ ნირენბერგმა და მისმა კოლეგამ ჰაინრიხ მატეი[en] გამოიყენეს უჯრედებისგან თავისუფალი სისტემა ინ ვიტრო თარგმნისთვის. შაბლონად იქნა მიღებული ოლიგონუკლეოტიდი, რომელიც შედგება ურაცილის ნარჩენებისგან (UUUU...). მისგან სინთეზირებული პეპტიდი შეიცავდა მხოლოდ ამინომჟავას ფენილალანინს. ასე დადგინდა პირველად კოდონის მნიშვნელობა: UUU კოდონი კოდირებს ფენილალანინს. კოდონებსა და ამინომჟავებს შორის შესაბამისობის შემდგომი წესები შეიქმნა სევერო ოჩოას ლაბორატორიაში. ნაჩვენებია, რომ პოლიადენინის რნმ (AAA...) ითარგმნება პოლილიზინის პეპტიდში, ხოლო პეპტიდი, რომელიც შედგება მხოლოდ პროლინის ნარჩენებისგან, სინთეზირებულია პოლიციტოზინის რნმ (CCC...) მატრიცაზე. დარჩენილი კოდონების მნიშვნელობა განისაზღვრა სხვადასხვა კოპოლიმერების გამოყენებით Hara Gobind Korana-ს ლაბორატორიაში ჩატარებული ექსპერიმენტების დროს. ცოტა ხნის შემდეგ, რობერტ ჰოლიმ დაადგინა tRNA მოლეკულის სტრუქტურა, რომელიც შუამავლობს ტრანსლაციას. 1968 წელს ნირენბერგს, კორანას და ჰოლის მიენიჭათ ნობელის პრემია ფიზიოლოგიასა და მედიცინაში.

იხ. ვიდეო - გენეტიკური კოდი. ტრანსკრიფცია

გენეტიკური კოდის წესების დადგენის შემდეგ, ბევრმა მეცნიერმა დაიწყო მისი ხელოვნურად გარდაქმნა[en]. ამრიგად, 2001 წლიდან გენეტიკურ კოდში შევიდა 40 ამინომჟავა, რომლებიც ბუნებაში არ არის ცილების ნაწილი. თითოეული ამინომჟავისთვის შეიქმნა საკუთარი კოდონი და შესაბამისი ამინოაცილ-tRNA სინთეზა. გენეტიკური კოდის ხელოვნურმა გაფართოებამ და ახალი ამინომჟავებით ცილების შექმნას შეუძლია დაეხმაროს ცილის მოლეკულების სტრუქტურის ღრმად შესწავლას, ასევე სპეციფიკური თვისებების მქონე ხელოვნური ცილების მიღებას. ჰ. მურაკამმა და მ. შიშიდომ შეძლეს ზოგიერთი კოდონის გარდაქმნა სამნუკლეოტიდიდან ოთხ და ხუთნუკლეოტიდად. სტივენ ბრენერმა მიიღო კოდონი 65, რომელიც ფუნქციონირებდა in vivo.

2015 წელს ბაქტერიამ Escherichia coli-მ მოახერხა ყველა UGG კოდონის მნიშვნელობის შეცვლა ტრიპტოფანიდან თიენოპიროლ-ალანინზე, რაც ბუნებაში არ გვხვდება. 2016 წელს მიიღეს პირველი ნახევრად სინთეზური ორგანიზმი - ბაქტერია, რომლის გენომი შეიცავდა ორ ხელოვნურ აზოტოვან ფუძეს (X და Y), რომლებიც შენარჩუნებულია გაყოფის დროს. 2017 წელს სამხრეთ კორეელმა მკვლევარებმა გამოაცხადეს თაგვის შექმნა გაფართოებული გენეტიკური კოდით, რომელსაც შეუძლია ცილების სინთეზირება ამინომჟავებით ბუნებაში

განასხვავებენ გენეტიკური კოდის შემდეგ თვისებებს, რომლებსაც ასევე უწოდებენ თარგმანის პრინციპებს:

ტრიპლეტი - ერთი ამინომჟავა შეესაბამება სამი რნმ ნუკლეოტიდის სამეულს;

არა გადახურვა - ერთი ნუკლეოტიდი არის ერთი სამეულის ნაწილი;

უნიკალურობა - ერთი ტრიპლეტი შეესაბამება ერთ ამინომჟავას (სტოპ კოდონების გარდა);

დეგენერაცია - ბევრი ამინომჟავა შეესაბამება რამდენიმე სამეულს (გარდა მეთიონინისა და ტრიპტოფანისა);

კომპაქტურობა - გენში პუნქტუაციის ნიშნების არარსებობა;

გაჩერების კოდონების არსებობა;

უნივერსალურობა - გენეტიკური კოდი ყველა ცოცხალი ორგანიზმისთვის ერთნაირია;

ჩარევის წინააღმდეგობა - ერთ-ნუკლეოტიდის ჩანაცვლების უმეტესობა სამეულში არ იწვევს ამინომჟავების თვისებების ცვლილებას

კითხვის ჩარჩოები ადამიანის მიტოქონდრიულ დნმ-ში MT-ATP8[en] და MT-ATP6[en] გენების რეგიონში (რაიონი 8525 და 8580 პოზიციებს შორის ნაჩვენებია შავად). კითხვის მიმართულებით 5' → 3' შესაძლებელია წაკითხვის სამი ჩარჩო, დაწყებული პირველი (+1), მეორე (+2) და მესამე პოზიციიდან (+3). კოდონებს შორის კორესპონდენცია (კოდონები კვადრატულ ფრჩხილებში) განისაზღვრება ხერხემლიანთა მიტოქონდრიული გენეტიკური კოდით ჩარჩოში +1 MT-ATP8-ისთვის (გამოსახულია წითლად) ან ჩარჩო +3 MT-ATP6-ისთვის (აჩვენა ლურჯი). MT-ATP8 გენი მთავრდება TAG გაჩერების კოდონით (მითითებულია წითელი წერტილით) ჩარჩოში +1. MT-ATP6 გენი იწყება ATG კოდონით (კოდირებს ამინომჟავას მეთიონინს (M) და მონიშნულია ლურჯად) ჩარჩოში +3

კითხვის ჩარჩო

გენები დაშიფრულია 5'→3' ნუკლეოტიდური თანმიმდევრობის მიმართულებით. კითხვის ჩარჩო განისაზღვრება პირველი სამეულით, საიდანაც იწყება თარგმანი. გადახურვის გარეშე კოდონების თანმიმდევრობას, რომელიც იწყება საწყისი კოდონით და მთავრდება გაჩერების კოდონით, ეწოდება ღია წაკითხვის ჩარჩო. მაგალითად, მიმდევრობა 5'-AAATGAACG-3' (იხ. სურათი), როდესაც იკითხება პირველი ნუკლეოტიდიდან, იყოფა კოდონებად AAA, TGA და ACG. თუ კითხვა იწყება მეორე ნუკლეოტიდიდან, მაშინ კოდონები AAT და GAA შეესაბამება მას. და ბოლოს, მესამე ნუკლეოტიდიდან წაკითხვისას გამოიყენება ATG და AAC კოდონები. ამრიგად, ნებისმიერი თანმიმდევრობის წაკითხვა შესაძლებელია 5' → 3' მიმართულებით სამი განსხვავებული გზით (სამი განსხვავებული წაკითხვის ჩარჩოთი) და თითოეულ შემთხვევაში ცილის პროდუქტის თანმიმდევრობა განსხვავებული იქნება რიბოსომის მიერ სხვადასხვა კოდონების ამოცნობის გამო. . თუ გავითვალისწინებთ, რომ დნმ-ს აქვს ორჯაჭვიანი სტრუქტურა, მაშინ შესაძლებელია 6 წაკითხვის ჩარჩო: სამი ერთ ჯაჭვზე და სამი მეორეზე. თუმცა, დნმ-დან გენების კითხვა შემთხვევითი არ არის. ყველა სხვა კითხვის ჩარჩო ერთ გენში, როგორც წესი, შეიცავს რამდენიმე გაჩერების კოდონს, რათა სწრაფად შეაჩეროს და შეამციროს არასწორი სინთეზის მეტაბოლური ღირებულება.

კოდონების დაწყება და გაჩერება

mRNA თანმიმდევრობიდან ინფორმაციის ტრანსლაცია ამინომჟავების თანმიმდევრობაში იწყება ეგრეთ წოდებული საწყისი კოდონით - ჩვეულებრივ AUG და ევკარიოტებში იკითხება როგორც მეთიონინი, ხოლო ბაქტერიებში როგორც ფორმილმეთიონინი. ერთი დაწყების კოდონი არ არის საკმარისი თარგმანის დასაწყებად; ის მოითხოვს თარგმანის დაწყების ფაქტორებს, ასევე სპეციალურ ელემენტებს მეზობელ თანმიმდევრობებში, მაგალითად, შაინ-დალგარნოს თანმიმდევრობა ბაქტერიებში. ზოგიერთ ორგანიზმში კოდონები GUG, რომელიც ჩვეულებრივ კოდირებს ვალინს, და UUG, რომელიც სტანდარტულ კოდში შეესაბამება ლეიცინს, გამოიყენება როგორც საწყისი კოდონები.

დაწყების კოდონის შემდეგ, ტრანსლაცია გრძელდება კოდონების თანმიმდევრული წაკითხვით და რიბოსომის მიერ ამინომჟავების ერთმანეთთან დამატების გზით, სანამ არ მიიღწევა ტრანსლაციის შეჩერების სიგნალი - გაჩერების კოდონი. არსებობს სამი გაჩერების კოდონი, რომელთაგან თითოეულს აქვს საკუთარი სახელი: UAG (ქარვა), UGA (ოპალი) და UAA (ოხერი). გაჩერების კოდონებს ასევე უწოდებენ გაჩერების კოდონებს. უჯრედებში არ არსებობს სტოპ კოდონების შესაბამისი tRNA-ები, ამიტომ, როდესაც რიბოსომა მიაღწევს გაჩერების კოდონს, tRNA-ის ნაცვლად, მასთან ურთიერთქმედებენ ტრანსლაციის შეწყვეტის ფაქტორები, რომლებიც ჰიდროლიზებენ ბოლო tRNA-ს ამინომჟავის ჯაჭვიდან და შემდეგ აიძულებენ რიბოსომას დაშორდეს. ბაქტერიებში, სამი ცილოვანი ფაქტორი მონაწილეობს თარგმანის შეწყვეტაში: RF-1, RF-2 და RF-3: RF-1 ცნობს UAG და UAA კოდონებს და RF-2 ცნობს UAA და UGA. ფაქტორი RF-3 ასრულებს დამხმარე სამუშაოებს. RF-1-ისა და RF-2-ის სამგანზომილებიანი სტრუქტურა ფორმაში და მუხტის განაწილებაში ჰგავს tRNA-ს და, ამრიგად, წარმოადგენს მოლეკულური მიმიკის მაგალითს[en]. ევკარიოტებში ტრანსლაციის შეწყვეტის ფაქტორი eRF1 ცნობს სამივე გაჩერების კოდონს. რიბოსომაზე დამოკიდებული GTPase eRF3, რომელიც ითვლება ევკარიოტებში ტრანსლაციის შეწყვეტის მეორე ფაქტორად, ეხმარება eRF1-ს მზა პოლიპეპტიდის განთავისუფლებაში რიბოსომიდან .

სტოპ კოდონების განაწილება ორგანიზმის გენომში არ არის შემთხვევითი და შეიძლება ასოცირებული იყოს გენომის GC შემადგენლობასთან. მაგალითად, E. coli K-12 შტამს აქვს 2705 TAA (63%), 1257 TGA (29%) და 326 TAG (8%) კოდონი თავის გენომში GC შემადგენლობით 50.8%. სხვადასხვა ბაქტერიული სახეობის გენომის ფართომასშტაბიანმა კვლევამ აჩვენა, რომ TAA კოდონის პროპორცია დადებითად არის დაკავშირებული GC შემადგენლობასთან, ხოლო TGA-ის პროპორცია უარყოფითად არის დაკავშირებული. ყველაზე იშვიათად გამოყენებული გაჩერების კოდონის, TAG-ის სიხშირე არ არის დაკავშირებული GC შემადგენლობასთან. სტოპ კოდონების სიძლიერე ასევე განსხვავდება. თარგმანის სპონტანური შეწყვეტა ყველაზე ხშირად ხდება UGA კოდონზე და ყველაზე ნაკლებად UAA-ში.

თვით გაჩერების კოდონის გარდა, მის გარემოს უდიდესი მნიშვნელობა აქვს თარგმანის შეწყვეტისთვის. უდიდეს როლს ასრულებს ნუკლეოტიდი, რომელიც მდებარეობს გაჩერების კოდონის (+4) შემდეგ. სავარაუდოა, რომ ნუკლეოტიდი +4 და მის შემდგომ სხვა ნუკლეოტიდები გავლენას ახდენენ თარგმანის შეწყვეტაზე, თარგმანის შეწყვეტის ფაქტორებისთვის დამაკავშირებელი ადგილების მიწოდებით. ამ მიზეზით, ზოგიერთი მკვლევარი ვარაუდობს, რომ განიხილოს ოთხი ნუკლეოტიდის გაჩერების სიგნალი სამ ნუკლეოტიდის გაჩერების კოდონის ნაცვლად. ნუკლეოტიდები, რომლებიც მდებარეობენ გაჩერების კოდონების ზემოთ, ასევე გავლენას ახდენენ ტრანსლაციაზე. მაგალითად, საფუარში ნაჩვენებია, რომ ადენინი, რომელიც მდებარეობს სტოპ კოდონის პირველი ნუკლეოტიდის ზემოთ 2 პოზიციაზე, ასტიმულირებს ტრანსლაციის შეწყვეტას UAG გაჩერების კოდონში (შესაძლოა სხვა კოდონებში).

ზოგჯერ გაჩერების კოდონები მოქმედებენ როგორც გრძნობა კოდონები. მაგალითად, UGA კოდონი აკოდირებს არასტანდარტულ ამინომჟავას სელენოცისტეინს, თუ ეგრეთ წოდებული SECIS ელემენტი მდებარეობს მის გვერდით ტრანსკრიპტში. UAG გაჩერების კოდონს შეუძლია სხვა არასტანდარტული ამინომჟავის, პიროლიზინის კოდირება. ზოგჯერ სტოპ კოდონი აღიარებულია როგორც გრძნობა კოდონი მუტაციებში, რომლებიც გავლენას ახდენენ tRNA. ეს ფენომენი ყველაზე ხშირად შეინიშნება ვირუსებში, მაგრამ ასევე აღწერილია ბაქტერიებში, საფუარში, დროზოფილაში და ადამიანებში, რომლებშიც ის მარეგულირებელ როლს ასრულებს.

გენეტიკური კოდი და მუტაციები

რეპის დროსდნმ-ის ლიკაციები ზოგჯერ იწვევს შეცდომებს ქალიშვილური ჯაჭვის სინთეზში. ამ შეცდომებს, რომელსაც მუტაციებს უწოდებენ, შეიძლება გავლენა იქონიოს ორგანიზმის ფენოტიპზე, განსაკუთრებით თუ ისინი გავლენას ახდენენ გენის კოდირების რეგიონზე. შეცდომები ხდება 1 სიხშირით ყოველ 10-100 მილიონი ბაზის წყვილში (bp), ვინაიდან დნმ პოლიმერაზებს შეუძლიათ ეფექტურად გამოასწორონ თავიანთი შეცდომები.

წერტილოვანი მუტაციები არის ერთი აზოტოვანი ფუძის ერთჯერადი ჩანაცვლება. თუ ახალი ბაზა მიეკუთვნება იმავე კლასს, როგორც თავდაპირველი (ორივე პურინი ან ორივე პირიმიდინი), მაშინ მუტაცია კლასიფიცირდება როგორც გარდამავალი. თუ პურინი იცვლება პირიმიდინით ან პირიმიდინით პურინით, მაშინ ისინი საუბრობენ ტრანსვერსიებზე. გადასვლები უფრო ხშირია ვიდრე ტრანსვერსიები. წერტილოვანი მუტაციების მაგალითებია უაზრო და უაზრო მუტაციები. მათ შეუძლიათ გამოიწვიონ ისეთი დაავადებები, როგორიცაა ნამგლისებრუჯრედოვანი ანემია და თალასემია, შესაბამისად. კლინიკურად მნიშვნელოვანი გაუაზრებელი მუტაციები იწვევს ამინომჟავის ნარჩენების ჩანაცვლებას სხვა ფიზიკოქიმიური თვისებებით ნარჩენებით, ხოლო უაზრო მუტაციები იწვევს ნაადრევი გაჩერების კოდონის გამოჩენას .

მუტაციებს, რომლებშიც სწორი წაკითხვის ჩარჩო დარღვეულია ჩასმებისა და წაშლის გამო (კოლექტიურად უწოდებენ ინდელებს), რომლებიც შეიცავს სამ ნუკლეოტიდზე მეტჯერ, ეწოდება ჩარჩოში გადასვლის მუტაციები. ამ მუტაციებით, ცილოვანი პროდუქტი სრულიად განსხვავდება ველური ტიპისგან. როგორც წესი, ჩარჩოების გადანაცვლება იწვევს ნაადრევ სტოპ კოდონებს, რომლებიც იწვევენ შეკვეცილი ცილების წარმოქმნას. ვინაიდან ეს მუტაციები მნიშვნელოვნად არღვევს ცილის ფუნქციას, ისინი საკმაოდ იშვიათად ფიქსირდება შერჩევით: ხშირად ცილის არარსებობა იწვევს ორგანიზმის სიკვდილს დაბადებამდეც კი. Frameshift მუტაციები ასოცირდება დაავადებებთან, როგორიცაა Tay-Sachs დაავადება.

მიუხედავად იმისა, რომ მუტაციების აბსოლუტური უმრავლესობა მავნე ან ნეიტრალურია, ზოგიერთი მათგანი სასარგებლოა. მათ შეუძლიათ ორგანიზმი ველურ ტიპზე უკეთ შეესაბამებოდეს გარკვეულ გარემო პირობებს ან მისცენ მას უფრო სწრაფად გამრავლება, ვიდრე ველური ტიპი. ამ შემთხვევაში მუტაცია თანდათან გავრცელდება პოპულაციაში ნეიტრალური შერჩევის გზით. ვირუსები, რომელთა გენომები წარმოდგენილია რნმ-ით ძალიან სწრაფად მუტაციას განიცდის, რაც ხშირად მათ სარგებელს მოაქვს, რადგან იმუნური სისტემა, რომელიც ეფექტურად ცნობს ვირუსული ანტიგენების ზოგიერთ ვარიანტს, უძლურია ოდნავ მოდიფიცირებულის წინააღმდეგ. ორგანიზმების დიდ პოპულაციაში, რომლებიც მრავლდებიან უსქესო გზით, როგორიცაა E. coli, რამდენიმე სასარგებლო მუტაცია შეიძლება მოხდეს ერთდროულად. ამ ფენომენს კლონური ჩარევა[en] ეწოდება და იწვევს მუტაციებს შორის კონკურენციას.

კოდონების დაჯგუფება მოლური რიცხვით (Y-ღერძი) და ამინომჟავების ჰიდროფობიურობით (X-ღერძი). უფრო დეტალური დიაგრამა Wikimedia Commons-ზე

სხვადასხვა კოდონების უნარს დააკოდიროს ერთი და იგივე ამინომჟავა, ეწოდება კოდის დეგენერაცია. პირველად გენეტიკურ კოდს ნირენბერგმა და ბერნფილდმა დეგენერატი უწოდეს. თუმცა, მიუხედავად მისი დეგენერაციისა, გენეტიკურ კოდში აბსოლუტურად გაურკვევლობა არ არის. მაგალითად, კოდონები GAA და GAG ორივე კოდირებენ გლუტამატს, მაგრამ არცერთი მათგანი არ ასახავს სხვა ამინომჟავას ერთდროულად. ერთი ამინომჟავის შესაბამისი კოდონები შეიძლება განსხვავდებოდეს ნებისმიერ პოზიციაზე, მაგრამ ყველაზე ხშირად ასეთი კოდონების პირველი ორი პოზიცია ერთნაირია და მხოლოდ ბოლო განსხვავდება. ამის წყალობით, მუტაცია, რომელიც გავლენას ახდენს კოდონის მესამე პოზიციაზე, დიდი ალბათობით არ იმოქმედებს ცილოვან პროდუქტზე.

ეს მახასიათებელი შეიძლება აიხსნას ფრენსის კრიკის მიერ შემოთავაზებული ორაზროვანი ბაზის წყვილის ჰიპოთეზით. ამ ჰიპოთეზის მიხედვით, დნმ-ის კოდონში მესამე ნუკლეოტიდი შეიძლება არ იყოს სრულყოფილად ავსებს tRNA ანტიკოდონს, რათა კომპენსირება გაუწიოს შეუსაბამობას tRNA ტიპების რაოდენობასა და კოდონების რაოდენობას შორის.

მსგავსი ფიზიკური და ქიმიური თვისებების მქონე ამინომჟავების კოდონები ასევე ხშირად მსგავსია, ამიტომ მუტაციები არ იწვევს ცილის სტრუქტურის მნიშვნელოვან დარღვევას. ამრიგად, NUN კოდონები (N - ნებისმიერი ნუკლეოტიდი) ჩვეულებრივ კოდირებს ჰიდროფობიურ ამინომჟავებს. NCN კოდირებს მცირე ამინომჟავებს ზომიერი ჰიდროფობიურობით, ხოლო NAN-ები საშუალო ზომის ჰიდროფილურ ამინომჟავებს. გენეტიკური კოდი შექმნილია ისე ოპტიმალურად ჰიდროფობიურობის თვალსაზრისით, რომ მათემატიკური ანალიზი 12 ცვლადის ერთჯერადი მნიშვნელობის დაშლის გამოყენებით (4 ნუკლეოტიდი 3 პოზიციაზე) იძლევა მნიშვნელოვან კორელაციას (0.95) ამინომჟავის ჰიდროფობიურობის პროგნოზირებისთვის მის კოდონზე დაყრდნობით. რვა ამინომჟავაზე საერთოდ არ მოქმედებს მუტაციები მესამე პოზიციაზე, ხოლო მეორე პოზიციაზე მუტაციები, როგორც წესი, იწვევს სრულიად განსხვავებული ფიზიკოქიმიური თვისებების მქონე ამინომჟავით ჩანაცვლებას. თუმცა, პირველ პოზიციებზე არსებული მუტაციები ყველაზე დიდ გავლენას ახდენს ცილოვან პროდუქტზე. ამრიგად, მუტაციები, რომლებიც იწვევს დამუხტული ამინომჟავის ჩანაცვლებას საპირისპირო მუხტის მქონე ამინომჟავით, შეიძლება გავლენა იქონიოს მხოლოდ პირველ პოზიციაზე და არასდროს მეორეზე. ეს მუხტის გაცვლა, სავარაუდოდ, ძლიერ გავლენას მოახდენს ცილის სტრუქტურაზე.

სტანდარტული გენეტიკური კოდი

ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი გვიჩვენებს გენეტიკურ კოდს, რომელიც საერთოა პრო- და ევკარიოტების უმეტესობისთვის. ცხრილში მოცემულია 64-ვე კოდონი და შესაბამისი ამინომჟავები. ფუძეების რიგი არის mRNA-ის 5'-დან 3' ბოლომდე. მოცემულია ამინომჟავების სამასო და ერთასოიანი აღნიშვნები.

არაპოლარული პოლარული ძირითადი მჟავე (სტოპ კოდონი)

სტანდარტული გენეტიკური კოდი

1-ლი

ბაზა მე-2 ბაზა მე-3

ბაზა

U C A G

U UUU (Phe/F) ფენილალანინის UCU (Ser/S) სერინი UAU (Tyr/Y) ტიროზინი UGU (Cys/C) ცისტეინი U

UUC UCC UAC UGC C

UUA (Leu/L) Leucine UCA UAA Stop (ოხერი)[B] UGA სტოპი (ოპალი)[B] A

UUG[A] UCG UAG Stop (ქარვისფერი)[B] UGG (Trp/W) ტრიპტოფანი G

C CUU CCU (Pro/P) პროლინი CAU (მისი/H) ჰისტიდინი CGU (Arg/R) არგინინი U

CUC CCC CAC CGC C

CUA CCA CAA (Gln/Q) გლუტამინი CGA A

CUG[A] CCG CAG CGG G

A AUU (Ile/I) იზოლეიცინი ACU (Thr/T) ტრეონინი AAU (Asn/N) ასპარაგინი AGU (Ser/S) სერინი U

AUC ACC AAC AGC C

AUA ACA AAA (Lys/K) ლიზინი AGA (Arg/R) არგინინი A

AUG[A] (Met/M) მეთიონინი ACG AAG AGG G

G GUU (Val/V) ვალინი GCU (Ala/A) ალანინი GAU (Asp/D) ასპარტინის მჟავა GGU (Gly/G) გლიცინი U

GUC GCC GAC GGC C

GUA GCA GAA (Glu/E) გლუტამინის მჟავა GGA A

GUG GCG GAG GGG G

A AUG კოდონი აკოდირებს მეთიონინს და ასევე არის ტრანსლაციის დაწყების ადგილი: პირველი AUG კოდონი mRNA-ს კოდირებულ რეგიონში ემსახურება ცილების სინთეზის დასაწყისს. სხვა საწყისი კოდონები (CUG, UUG და სხვ.) იშვიათად გამოიყენება ევკარიოტების ბირთვულ გენომებში, მაგრამ საკმაოდ ხშირად პროკარიოტებში, მიტოქონდრიებში და პლასტიდებში.

B ^ ^ ^ სამი ტიპის გაჩერების კოდონების, როგორც ქარვის (UAG), ოხრის (UAA) და ოპალის/უმბერის (UGA) აღნიშვნის ისტორიული ფონი აღწერილია სტატიაში Stop Codon.

საპირისპირო ცხრილი (გამოსახულია თითოეული ამინომჟავის კოდონები, ასევე გაჩერების კოდონები)

Ala/A GCU, GCC, GCA, GCG Leu/L UUA, UUG, CUU, CUC, CUA, CUG

Arg/R CGU, CGC, CGA, CGG, AGA, AGG Lys/K AAA, AAG

Asn/N AAU, AAC Met/M AUG

Asp/D GAU, GAC Phe/F UUU, UUC

Cys/C UGU, UGC Pro/P CCU, CCC, CCA, CCG

Gln/Q CAA, CAG Ser/S UCU, UCC, UCA, UCG, AGU, AGC

Glu/E GAA, GAG Thr/T ACU, ACC, ACA, ACG

Gly/G GGU, GGC, GGA, GGG Trp/W UGG

მისი/H CAU, CAC Tyr/Y UAU, UAC

Ile/I AUU, AUC, AUA Val/V GUU, GUC, GUA, GUG

START AUG STOP UAG, UGA, UAA

ალტერნატიული გენეტიკური კოდები

არასტანდარტული ამინომჟავები

ზოგიერთ ცილაში, არასტანდარტული ამინომჟავები კოდირებულია გაჩერების კოდონებით, რაც დამოკიდებულია mRNA-ში კონკრეტული სიგნალის თანმიმდევრობის არსებობაზე. მაგალითად, სტოპ კოდონს UGA შეუძლია სელენოცისტეინის კოდირებას, ხოლო UAG-ს შეუძლია პიროლიზინის კოდირება. სელენოცისტეინი და პიროლიზინი განიხილება, შესაბამისად, 21-ე და 22-ე პროტეინოგენურ ამინომჟავებად. სელენოცისტეინისგან განსხვავებით, პიროლიზინს აქვს საკუთარი ამინოაცილ-tRNA სინთეზა. მიუხედავად იმისა, რომ ერთი ორგანიზმის უჯრედების მიერ გამოყენებული გენეტიკური კოდი ჩვეულებრივ ფიქსირდება, archaeon Acetohalobium arabaticum შეიძლება გადავიდეს 20 ამინომჟავის კოდიდან 21 ამინომჟავის კოდზე (პიროლიზინის ჩათვლით) ზრდის სხვადასხვა პირობებში.

ვარიაციები

Globobulimina pseudospinescens-ის მიტოქონდრიული გენეტიკური კოდის დიაგრამა. ნაჩვენებია 64 კოდონი (მარცხნიდან მარჯვნივ), სტანდარტული გენეტიკური კოდიდან პროგნოზირებული გადახრები ნაჩვენებია წითლად. წითელი ხაზი აჩვენებს გაჩერების კოდონებს. ამინომჟავის შესაბამისი ასოს სიმაღლე პროპორციულია ამ ამინომჟავის სიხშირისა, რომელიც ემთხვევა მოცემულ კოდონს.

სტანდარტული გენეტიკური კოდიდან გადახრების არსებობა იწინასწარმეტყველეს ჯერ კიდევ 1970-იან წლებში. პირველი გადახრა აღწერილი იქნა 1979 წელს ადამიანის მიტოქონდრიაში. შემდგომში აღწერილი იქნა კიდევ რამდენიმე ალტერნატიული გენეტიკური კოდი, ოდნავ განსხვავებული სტანდარტულისგან, მათ შორის ალტერნატიული მიტოქონდრიული კოდები.

მაგალითად, Mycoplasma გვარის ბაქტერიებში UGA სტოპ კოდონი აკოდირებს ტრიპტოფანს, ხოლო საფუარში ეგრეთ წოდებული "CTG clade" (მათ შორის პათოგენური სახეობა Candida albicans), CUG კოდონი აკოდირებს სერინს და არა ლეიცინს, როგორც ეს სტანდარტული გენეტიკური კოდი. იმის გამო, რომ ვირუსები იყენებენ იმავე გენეტიკურ კოდს, როგორც მათი მასპინძელი უჯრედები, სტანდარტული გენეტიკური კოდიდან გადახრებმა შეიძლება ხელი შეუშალოს ვირუსის რეპლიკაციას[59]. თუმცა, ზოგიერთი ვირუსი, მაგალითად, Totivirus[en] გვარის ვირუსები, იყენებენ იმავე ალტერნატიულ გენეტიკურ კოდს, როგორც მასპინძელი ორგანიზმი.

ბაქტერიებსა და არქეებში GUG და UUG ხშირად მოქმედებენ როგორც საწყისი კოდონები. ასევე არსებობს გარკვეული გადახრები ადამიანის ბირთვულ გენომში სტანდარტული გენეტიკური კოდიდან: მაგალითად, ფერმენტ მალატდეჰიდროგენაზას mRNA-ის 4%-ში, ერთ-ერთი სტოპ კოდონი კოდირებს ტრიპტოფანს ან არგინინს. გაჩერების კოდონის მნიშვნელობა დამოკიდებულია მის გარემოზე. ორგანიზმის გენეტიკურ კოდში გადახრები შეიძლება გამოვლინდეს მის გენომში ძალიან შენახული გენების აღმოჩენით და მათი კოდონების შედარებით მჭიდროდ დაკავშირებული ორგანიზმების ჰომოლოგიური ცილების შესაბამის ამინომჟავებთან. ამ პრინციპზე მუშაობს FACIL პროგრამა, რომელიც ითვლის სიხშირეს, რომლითაც თითოეული კოდონი შეესაბამება კონკრეტულ ამინომჟავას, ასევე განსაზღვრავს გაჩერების კოდონის მხარდაჭერას და შედეგებს წარმოადგენს ლოგოს სახით (LOGO). თუმცა, მიუხედავად ყველა ამ განსხვავებისა, გენეტიკური კოდები, რომლებსაც ყველა ორგანიზმი იყენებს, ძირითადად მსგავსია.

ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი ჩამოთვლილიაიდენტიფიცირებულია ამჟამად ცნობილი არასტანდარტული გენეტიკური კოდები. არსებობს 23 არასტანდარტული გენეტიკური კოდი, რომელთაგან ყველაზე გავრცელებული განსხვავება სტანდარტული გენეტიკური კოდისგან არის UGA გაჩერების კოდონის ტრანსფორმაცია ტრიპტოფანის კოდირებულ სენსორულ კოდონად.

არასტანდარტული გენეტიკური კოდების სია

კოდონის უპირატესობა

მთავარი სტატია: კოდონის უპირატესობა

მრავალი ორგანიზმის გენომში შეინიშნება ეგრეთ წოდებული კოდონის უპირატესობა, ანუ ყველა სინონიმური კოდონის გაჩენის სიხშირე, რომელიც შეესაბამება გარკვეულ ამინომჟავას, არ არის თანაბარი და ზოგიერთი კოდონისთვის ის უფრო მაღალია, ვიდრე სხვებისთვის. კოდონის უპირატესობის გაჩენის ევოლუციური საფუძველი გაურკვეველია. ერთი ჰიპოთეზის თანახმად, ის კოდონები, რომლებიც მუტაციას ყველაზე ხშირად განიცდიან, ნაკლებად გავრცელებულია. სხვა ჰიპოთეზა ამბობს, რომ კოდონების უპირატესობა რეგულირდება ბუნებრივი გადარჩევით იმათ სასარგებლოდ, რომლებიც უზრუნველყოფენ გენის ექსპრესიის უდიდეს ეფექტურობასა და ერთგულებას. კოდონების უპირატესობა დიდწილად დაკავშირებულია გენომის GC შემადგენლობასთან და ზოგიერთ შემთხვევაში GC შემადგენლობას შეუძლია კოდონის გამოყენების სიხშირის პროგნოზირებაც კი. ფუნქციური თვალსაზრისით, კოდონის უპირატესობა დაკავშირებულია თარგმანის ეფექტურობასა და სიზუსტესთან და, შესაბამისად, გენის ექსპრესიის დონესთან.

რიბოციმის სტრუქტურა - რნმ-ის მოლეკულა, რომელიც ასრულებს კატალიზის ფუნქციას

მთავარი სტატია: რნმ სამყაროს ჰიპოთეზა

ამჟამად ყველაზე ზოგადად მიღებული ჰიპოთეზა დედამიწაზე სიცოცხლის წარმოშობის შესახებ არის რნმ-ის მსოფლიო ჰიპოთეზა. გენეტიკური კოდის წარმოშობის ნებისმიერი მოდელი იყენებს რნმ-ის ფერმენტებიდან (რიბოზიმები) ცილოვან ფერმენტებზე ძირითადი ფუნქციების გადაცემის ჰიპოთეზას. როგორც რნმ-ის მსოფლიო ჰიპოთეზა გვთავაზობს, tRNA-ები გაჩნდა ამინოაცილ-tRNA სინთეზაზე ადრე, ამიტომ ამ ფერმენტებს არ შეეძლოთ გავლენა მოახდინონ tRNA-ს თვისებებზე.

ბოლო უნივერსალური საერთო წინაპრის (LUCA) გენეტიკური კოდი, სავარაუდოდ, დაფუძნებული იყო დნმ-ზე და არა რნმ-ზე. გენეტიკური კოდი შედგებოდა სამი ნუკლეოტიდური კოდონისგან და სულ არსებობდა 64 განსხვავებული კოდონი. ვინაიდან მხოლოდ 20 ამინომჟავა გამოიყენებოდა ცილების შესაქმნელად, ზოგიერთი ამინომჟავა დაშიფრული იყო მრავალი კოდონით.

თუ კოდონებსა და ამინომჟავებს შორის შესაბამისობა შემთხვევითი იქნებოდა, ბუნებაში იქნებოდა 1,5 × 1084 გენეტიკური კოდი. ეს რიცხვი მიღებულ იქნა იმ გზების რაოდენობის გამოთვლით, რომლითაც 21 ელემენტი (20 ამინომჟავის კოდონი და ერთი გაჩერების კოდონი) შეიძლება განლაგდეს 64 ურნაში, ისე, რომ თითოეული ელემენტი გამოიყენებოდა ერთხელ მაინც. თუმცა, კოდონებსა და ამინომჟავებს შორის შესაბამისობა შემთხვევითი არ არის. ამინომჟავებს, რომლებსაც აქვთ საერთო ბიოსინთეზური გზა, ჩვეულებრივ იზიარებენ საერთო პირველი კოდონის პოზიციას. ეს ფაქტი შეიძლება იყოს უფრო ადრინდელი, უფრო მარტივი გენეტიკური კოდის რელიქვია, რომელიც შეიცავდა ნაკლებ ამინომჟავებს, ვიდრე თანამედროვე და თანდათან აერთიანებდა 20-ვე ამინომჟავას. მსგავსი ფიზიკოქიმიური თვისებების მქონე ამინომჟავების კოდონები ასევე მსგავსია, რაც ამცირებს წერტილოვანი მუტაციების და ტრანსლაციის დარღვევების ეფექტებს.

ვინაიდან გენეტიკური კოდი შემთხვევითი არ არის, მისი წარმოშობის სარწმუნო ჰიპოთეზა უნდა ახსნას სტანდარტული გენეტიკური კოდის ისეთი თვისებები, როგორიცაა D-ამინომჟავების კოდონების არარსებობა, 64-დან მხოლოდ 20 ამინომჟავის ჩართვა, შეზღუდვა. კოდონების მესამე პოზიციის სინონიმური ჩანაცვლება და კოდონების ფუნქციონირება, როგორც გაჩერების კოდონები UAG, UGA და UAA. არსებობს სამი ძირითადი ჰიპოთეზა გენეტიკური კოდის წარმოშობის შესახებ. თითოეული მათგანი წარმოდგენილია მრავალი მოდელით, რომელთაგან ბევრი ჰიბრიდულია.

გაყინული უბედური შემთხვევა: გენეტიკური კოდი წარმოიშვა შემთხვევით და დაფიქსირდა ამ ფორმით. შესაძლებელია, რომ უძველეს რიბოციმებს, ისევე როგორც თანამედროვე tRNA-ებს, ჰქონოდათ განსხვავებული მიდრეკილება ამინომჟავების მიმართ, ხოლო კოდონებს ერთი და იმავე რიბოციმის სხვადასხვა ნაწილიდან შეიძლება ჰქონდეთ ყველაზე დიდი მიდრეკილება სხვადასხვა ამინომჟავების მიმართ. პირველი ფუნქციური პეპტიდების გამოჩენის შემდეგ, გენეტიკურ კოდში ნებისმიერი ცვლილება სასიკვდილო იქნებოდა, ამიტომ ის „გაყინული“ იყო.

სტერეოქიმიური აფინურობა: გენეტიკური კოდი განისაზღვრება თითოეული ამინომჟავის მაღალი აფინურობით მის შესაბამის კოდონებთან და ანტიკოდონებთან. ამინომჟავისა და ანტიკოდონის აფინურობა ნიშნავს, რომ წინაპრების tRNA-ები შეესაბამებოდა იმ ამინომჟავებს, რომლებთანაც ისინი უდიდეს აფინურობით უკავშირდებოდნენ. ევოლუციის დროს ანტიკოდონებსა და ამინომჟავებს შორის კორესპონდენცია შეიცვალა ამინოაცილ-tRNA სინთეზაზასა და ამინომჟავებს შორის შესაბამისობით.

ოპტიმალურობა: გენეტიკური კოდი აგრძელებდა ცვლილებას მისი გამოჩენის შემდეგ გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, ამიტომ თანამედროვე კოდი უზრუნველყოფს მაქსიმალურ შესაბამისობას და ამცირებს მუტაციების შედეგებს, ანუ ეს არის საუკეთესო შესაძლო გენეტიკური კოდი.

ქიმიური იარაღის გამოყენება ღუტაში

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

ქიმიური იარაღის გამოყენება ღუტაში

                                        ღუტაში ქიმიური თავდასხმის მსხვერპლი

ქიმიური იარაღის გამოყენება ღუტაში (არაბ. الهجوم الكيميائي على الغوطة‎) არის სირიის ომის ეპიზოდი, რომელიც მოხდა დამასკოს გარეუბანში, ღუტაში. თავდასხმის შედეგად, სხვადასხვა წყაროს მიხედვით, დაიღუპა 281 -დან 1729-მდე ადამიანი, დაღუპულთა მნიშვნელოვანი რაოდენობა ბავშვები იყვნენ.

გაეროს გამოძიების თანახმად, 2013 წლის 21 აგვისტოს ღამით, ოპოზიციის მიერ კონტროლირებად საცხოვრებელ ტერიტორიებზე გასროლილ იქნა რამდენიმე რაკეტა ქობინით, რომელიც შეიცავდა დაახლოებით 350 ლიტრ ზარინს, ნერვულ აგენტს.

საერთაშორისო ჰუმანიტარული ორგანიზაციის Human Rights Watch-ის ანგარიშის თანახმად, „ხელმისაწვდომი მტკიცებულებები მტკიცედ მეტყველებს იმაზე, რომ სირიის სამთავრობო ძალები პასუხისმგებელნი არიან“ ღუტაში ქიმიურ თავდასხმაზე.

სირიის ხელისუფლება და ოპოზიცია მომხდარში ერთმანეთს ადანაშაულებენ. ბევრი დამკვირვებელი აღნიშნავს, რომ ღუტაში მომხდარი მოვლენების გარშემო სრულმასშტაბიანი საინფორმაციო ომი მიმდინარეობს. მოვლენების საერთაშორისო შეფასებებიც განსხვავებულია: შეერთებული შტატები და 36 სხვა ქვეყანა სირიის სამთავრობო ძალებს ქიმიური იარაღის გამოყენებაში ადანაშაულებენ. პირიქით, რუსეთი, ირანი და სირია თავდასხმაში შეიარაღებულ ოპოზიციას ადანაშაულებენ. რეგულარულად ვრცელდება ამა თუ იმ მხარის დანაშაულის გარკვეული „მტკიცებულებები“, რომლებსაც რუსეთი, სირია, აშშ, საფრანგეთი, დიდი ბრიტანეთი და სხვა ქვეყნები აწვდიან ერთმანეთს. მაგრამ ამ „მტკიცებულების“ დეტალები » არ არის გამოქვეყნებული, ან საპირისპირო მხარე აღიარებულია, როგორც „არადამაჯერებელი“.

2013 წლის 19 სექტემბრის მდგომარეობით, საერთაშორისო საზოგადოებამ, რუსეთის წინადადებით, მიიღო შეთანხმება სირიის მიერთების შესახებ კონვენციაში ქიმიური იარაღის აკრძალვის შესახებ, სირიის ქიმიურ იარაღზე კონტროლის საერთაშორისო თანამეგობრობისთვის გადაცემა და სირიის განადგურება. WMD მარაგები 2014 წლისთვის. სირიის ხელისუფლებამ დაადასტურა მზადყოფნა ამ ვალდებულებების შესასრულებლად. შეერთებულმა შტატებმა დაადასტურა თავისი განზრახვა სირიაში სამხედრო ინტერვენციისგან, თუ რუსეთის მიერ შემოთავაზებული გეგმა განხორციელდება, მაგრამ იტოვებდა უფლებას გამოიყენოს ძალა, თუ დამასკო დაარღვევს თავის ვალდებულებებს.

იხ. ვიდეო - Зверское применение химического оружия в Восточной Гуте!

სირიაში შეიარაღებული კონფლიქტი სამთავრობო ძალებსა და შეიარაღებულ ოპოზიციას შორის 2011 წლის მარტიდან გრძელდება. 2013 წლის 6 თებერვალს მეამბოხეებმა თავს დაესხნენ სირიის დედაქალაქ დამასკოს. ბრძოლა მიმდინარეობდა ჯობარის მიდამოებში. თუმცა კაპიტალის აღება ვერ მოხერხდა. 2013 წლის მაისში მეამბოხეები დაბლოკეს ღუტას ოაზისში მას შემდეგ, რაც ასადის ჯარებმა ოტეიბაზე კონტროლი დაიბრუნეს. აჯანყებულთა ძალებს წარმოადგენდნენ ჯგუფები ჯაბჰათ ალ-ნუსრა და ლივა ალ-ისლამ (სირიის თავისუფალი არმია), რომლებმაც, როგორც ადრე იტყობინება, ჩაიდინეს ომის დანაშაულებები.

2013 წლის 19 მარტს ალეპოს რაიონში გამოიყენეს ქიმიური ქობინი, რის შემდეგაც სირიის მთავრობის მოთხოვნით შეიქმნა გაეროს კომისია მომხდარის გამოსაძიებლად, რომელსაც ოკე სელსტრომი ხელმძღვანელობდა. საერთო ჯამში, გაერომ 2013 წლის აგვისტომდე მიიღო 13 მოხსენება ქიმიური იარაღის გამოყენების შესახებ, მაგრამ იყო თუ არა ეს განსხვავებული შემთხვევები, დადგენილი არ არის. სელსტრომის კომისია სირიაში გამოძიებისთვის 2013 წლის 18 აგვისტოს ჩავიდა

შემთხვევა გვიან ღამით (სხვადასხვა წყაროების მიხედვით ადგილობრივი დროით 1:30-დან 4 საათამდე (UTC+3)) 21 აგვისტოს მოხდა. დროის ზონებში განსხვავების გამო, დასავლეთ ნახევარსფეროში იმ დროს ჯერ კიდევ 20 აგვისტო იყო, რაც განმარტავს თავდასხმის დათარიღების განსხვავებას. ოპოზიციის მიერ კონტროლირებად დამასკოს გარეუბანში, აღმოსავლეთით და სამხრეთ-დასავლეთით, 8 წერტილში დაფიქსირდა ადამიანების მსგავსი მოწამვლა ხილული ფიზიკური დაზიანებების გარეშე. დაშავებულები სამედიცინო დაწესებულებებში გადაიყვანეს, სადაც მათ პირველადი დახმარება აღმოუჩინეს. სიმპტომები ასევე დაფიქსირდა ზოგიერთ სამედიცინო პერსონალში, რომელიც პირველად დახმარებას უწევდა დაზარალებულებს.

საფრანგეთის დაზვერვის თანახმად, 21 აგვისტოს ღამით სამთავრობო ჯარებმა განახორციელეს მასიური თავდასხმა ოპოზიციის ძალებზე დამასკოს რაიონში, რათა მოეშორებინათ საფრთხე დედაქალაქის სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ობიექტებიდან. თავდასხმის დროს გამოყენებული იქნა ავიაცია, არტილერია და სარაკეტო დანადგარები. საარტილერიო მომზადების შემდეგ, სახმელეთო სამთავრობო ძალების შეტევა დაახლოებით დილის 6 საათზე დაიწყო. თუმცა, არ არსებობდა მკაფიო ინფორმაცია, რომ ქიმიური თავდასხმა განხორციელდა სამთავრობო ძალების მიერ და არა ოპოზიციის მიერ (როგორც სირიის მთავრობა აცხადებს). არსებობს მოსაზრება, რომ თავდასხმა განხორციელდა თავად ოპოზიციის მიერ აშშ-სა და ნატოს სამხედრო ძალების მიერ სირიაში შეჭრის ოფიციალური საბაბის შესაქმნელად.

2013 წლის 20 აგვისტოს, ოპოზიციის წარმომადგენლებზე მითითებით, არხმა Al Arabiya-მა Twitter-ის საშუალებით გაავრცელა ინფორმაცია ღუტას აღმოსავლეთით გაზის თავდასხმის შედეგად 500-ზე მეტი ადამიანის დაღუპვის შედეგად.

ინციდენტის შემდეგ დაუყოვნებლივ ინტერნეტში გავრცელდა უამრავი ვიდეო, სადაც ნაჩვენებია დიდი რაოდენობით დაზარალებულების, მათ შორის ბავშვების სამედიცინო დაწესებულებებში მიყვანა. ვიდეოჩანაწერებში ნაჩვენები სიმპტომები: სუნთქვის გაძნელება, მოძრაობის დარღვევა, კრუნჩხვები, ასევე სამედიცინო პერსონალის ქმედება: დაზარალებულთა ტანსაცმლისგან გათავისუფლება და წყლით დაბანა დამახასიათებელია ნერვული აგენტების დაზიანებისთვის. ექსპერტებმა აღნიშნეს, რომ ასეთი ჩანაწერების გაყალბება რთული იქნებოდა. თუმცა, თავად ჩანაწერები მხოლოდ თავდასხმის ფაქტის დემონსტრირებას ახდენს, მაგრამ არ გვაწვდის ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ ვინ განახორციელა თავდასხმა.

რაკეტები გამოიყენება თავდასხმების განსახორციელებლად

გაეროს ინსპექტორების თქმით, რაკეტების ქობინი, რომელიც გამოიყენება ქიმიური იარაღით თავდასხმების განსახორციელებლად, შეიძლება იყოს როგორც თვითნაკეთი, ასევე სტანდარტული .

ერთ-ერთ რაკეტას ჰქონდა აღნიშვნა კირილიცაზე: „G ISH4 25-67-179K“. სტრატეგიებისა და ტექნოლოგიების ანალიზის ცენტრის დირექტორის, რუსლან პუხოვის თქმით, ეს არის 140 მმ-იანი რაკეტა 1952 წლის მოდელის საბჭოთა BM-14-17 MLRS-დან: ”რიცხვი 179, რომელიც ორჯერ გამოჩნდა ჭურვზე, არის ქარხნის ნომერი 179 - ნოვოსიბირსკის სიბსელმაშის ქარხანა, სსრკ-ში სხვადასხვა ტიპის უმართავი რაკეტების ერთ-ერთი მთავარი მწარმოებელი. ხოლო ინდექსი „4-67-179“ ნიშნავს „1967 წლის მე-4 პარტიას, ქარხანა No179“. მისი თქმით, „სირიელებმა დიდი ხანია ამოიღეს BM-14-17 MLRS სამსახურიდან და მათთვის M-14 სერიის ჭურვები დიდი ხანია გადააჭარბა შენახვის ლიმიტს“. პუხოვი თვლის, რომ აჯანყებულებს შეეძლოთ გამოეყენებინათ ასეთი ძველი იარაღი, ვიდრე სირიის ხელისუფლებას, რომელსაც აქვს შესაძლებლობა გამოიყენოს უფრო თანამედროვე გრადი დანადგარები.

გაეროს ინსპექტორების მიერ ნაპოვნი კიდევ ერთი ჭურვი იყო კალიბრის 360 მმ. პუხოვმა განაცხადა, რომ ეს არ არის სამრეწველო პროდუქტი, მაგრამ, სავარაუდოდ, ხელნაკეთი პროდუქტია და რომ „სავარაუდოა, რომ ასეთი პრიმიტიული საბრძოლო მასალის დამზადება და გამოყენება სირიის არმიის მიერ“.

მსხვერპლი

თავდასხმის მსხვერპლთა რაოდენობა სხვადასხვა წყაროში განსხვავებულია: 300-დან 1500 ადამიანამდე. არასამთავრობო ორგანიზაცია „ექიმები საზღვრებს გარეშე“ მონაცემებით, მსხვერპლთა რაოდენობა 3600 ადამიანს შეადგენს. დაზარალებულთა სიმპტომებიდან გამომდინარე (მწვავე ნეიროტოქსიკოზი ორგანული ფოსფორის ნაერთებიდან), ვარაუდობენ, რომ გამოყენებული იყო ნერვული აგენტის ტიპის ქიმიური საბრძოლო აგენტი, სავარაუდოდ სარინი. სირიის სამთავრობო ძალებს აქვთ ამ იარაღის მარაგი, ხოლო სირიის სამთავრობო მედია ირწმუნება, რომ ოპოზიციას აქვს მსგავსი ნივთიერების მარაგი, რომელიც მიწოდებულია საზღვარგარეთიდან.

გამოძიება

სირიის ხელისუფლება და ოპოზიცია მომხდარში ერთმანეთს ადანაშაულებენ. დაიწყო საინფორმაციო ომი, რომლის დროსაც სამთავრობო ძალები, ოპოზიცია, ისევე როგორც სხვა ქვეყნების მედია და საზოგადოებრივი ორგანიზაციები აწვდიდნენ მასალებს, რომლებიც ვითომდა მათი მოსაზრების დამადასტურებელ მასალას.

ინციდენტის შემდეგ (21 აგვისტოს დილით) სირიის ხელისუფლებამ უარყო ცნობები დამასკოში ქიმიური იარაღის გამოყენების შესახებ. რუსულმა მხარემ, რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენლობით, უკვე დაადასტურა თავდასხმის დღეს, რომ ეს მოხდა, მაგრამ შემოგვთავაზა ვერსია, რომ აჯანყებულებმა თვითნაკეთი რაკეტა გაუშვეს.

თავდასხმის მსხვერპლთა რაოდენობა ასევე განსხვავდება მოვლენის ინტერპრეტაციის მხარის მიხედვით. რუსული მხარე აცხადებს, რომ თავდასხმის დროს დაიღუპა 300-ზე მეტი ადამიანი, ამერიკული მხარე აცხადებს, რომ დაიღუპა 1429 ადამიანი, მათ შორის 426 ბავშვი.

უფლებადამცველი ორგანიზაცია Human Rights Watch-ის ანგარიში

2013 წლის 10 სექტემბერს არასამთავრობო ორგანიზაციამ Human Rights Watch-მა წარმოადგინა 22-გვერდიანი ანგარიში „თავდასხმები.და ღუტაზე: სირიაში ქიმიური იარაღის სავარაუდო გამოყენების ანალიზი“. უფლებადამცველების თქმით, 2013 წლის 21 აგვისტოს დამასკოს მახლობლად მომხდარ ქიმიურ თავდასხმაზე პასუხისმგებელი სირიის ხელისუფლება იყო. „ხელმისაწვდომი მტკიცებულებები მტკიცედ მეტყველებს იმაზე, რომ სირიის სამთავრობო ძალები პასუხისმგებელნი იყვნენ ქიმიურ თავდასხმებზე დამასკოს ორ გარეუბანში 21 აგვისტოს. ამ თავდასხმებმა, რომლებმაც ასობით მშვიდობიანი მოქალაქე დაიღუპა, მათ შორის ბევრი ბავშვი, როგორც ჩანს, გამოიყენეს სამხედრო ნერვული გაზი, სავარაუდოდ სარინი“.

გაეროს მისია

2013 წლის 18 აგვისტოს გაეროს მისია შვედი მეცნიერის აკე სელსტრომის ხელმძღვანელობით ჩავიდა სირიაში 2013 წლის 19 მარტს ალეპოს რაიონში ქიმიური იარაღის სავარაუდო გამოყენების გამოსაძიებლად.

26 აგვისტოს, მას შემდეგ რაც გაეროს უშიშროების საბჭომ მიიღო გადაწყვეტილება ახალი სავარაუდო თავდასხმის გამოძიების შესახებ, ექსპერტებმა დაიწყეს მუშაობა ღუტას მიდამოებში.

28 აგვისტოს გაეროს ინსპექტორებმა ქვეყანა დატოვეს და ლიბანში ჩავიდნენ. გაეროს გენერალური მდივნის წარმომადგენელმა მარტინ ნესირკიმ განაცხადა, რომ ექსპერტები შეძლებენ მხოლოდ წინასწარი ანგარიშის წარდგენას. სირიაში ქიმიური იარაღის გამოყენების შესახებ დასკვნის გაკეთება მხოლოდ ექსპერტების მიერ შეგროვებული მასალის ლაბორატორიული ანალიზის შემდეგ იქნება შესაძლებელი.

2013 წლის 16 სექტემბერს ანგარიში გამოქვეყნდა. ამ მოხსენების თანახმად, „ჩვენ მიერ შეგროვებული გარემოსდაცვითი ქიმიური და ბიოლოგიური ნიმუშები იძლევა ნათელ და ცალსახა მტკიცებულებას, რომ ზედაპირული რაკეტები, რომლებიც შეიცავდნენ ნერვულ აგენტს სარინს, გამოიყენეს აინ თარმაში, მოჰადამიასა და ზამალკაში ღუტაში, დამასკოს რაიონში“. ექსპერტებმა შეძლეს რამდენიმე მიწისზედა რაკეტის იდენტიფიცირება, როგორც 140 მმ საბჭოთა დიზაინის BM-14 რაკეტები და 330 მმ რაკეტები, რომლებიც, სავარაუდოდ, ხელნაკეთი იყო.

ეროვნული მთავრობების მიერ მოწოდებული მტკიცებულებები

მედიის ცნობით, რუსეთი, სირია, აშშ, საფრანგეთი, დიდი ბრიტანეთი და სხვა ქვეყნები წარმოადგენენ მხარეთა დანაშაულის სხვადასხვა მტკიცებულებას, მაგრამ ამ მტკიცებულებების დეტალები არ არის. გამოქვეყნდა.

ევროპარლამენტის რეზოლუცია

ევროპარლამენტმა 2013 წლის 12 სექტემბერს სტრასბურგში პლენარულ სესიაზე მიიღო რეზოლუცია სირიაში არსებული ვითარების შესახებ, ნათქვამია დოკუმენტში.

„...სხვადასხვა წყაროებიდან მიღებული ინფორმაციის მიხედვით, ქიმიური იარაღის გამოყენებაზე პასუხისმგებელი სირიის ხელისუფლებაა.“ „სირიაში ქიმიური იარაღის გამოყენება არის ომის დანაშაული და დანაშაული კაცობრიობის წინააღმდეგ. ამ კუთხით აუცილებელია მკაფიო, ძლიერი და ზუსტად მიზანმიმართული ერთობლივი ზომების მიღება, არ გამოვრიცხავთ შემაკავებელ ზომებს.“

ოპოზიციის მიერ მასობრივი განადგურების იარაღის გამოყენების მტკიცებულებები

არაპირდაპირი

2013 წლის 19 მარტს სირიის ოფიციალურმა საინფორმაციო სააგენტომ გაავრცელა ინფორმაცია, რომ ამბოხებულებმა გამოიყენეს ქიმიური იარაღი ქალაქ ალეპოსთან, ნეირაბის რაიონიდან ქიმიური ნივთიერებების შემცველი რაკეტის გასროლით ხან ალ-ასალის რაიონში. თავდასხმას 15 ადამიანი ემსხვერპლა, რომელთა უმეტესობა მშვიდობიანი მოქალაქე იყო. შემდგომში დაღუპულთა რიცხვი 16 ადამიანამდე გაიზარდა, 100-მდე დაშავდა. მომწამვლელი ნივთიერების სახეობა არ იყო ნახსენები, მაგრამ ჩასუნთქვისას გამოიწვია დახრჩობა, კრუნჩხვები და სიკვდილი. მას შემდეგ, რაც ოპოზიციის წარმომადგენლებმა დაადანაშაულეს სირიის მთავრობა ქიმიური იარაღის გამოყენებაში, სირიის მთავრობამ სთხოვა გაეროს გამოიძიოს ეს საქმე, მაგრამ მხარეებმა ვერ მიაღწიეს შეთანხმებას. გაეროს კომისიის წევრმა კარლა დელ პონტემ 2013 წლის მაისში განაცხადა, რომ მეამბოხეები იყვნენ პასუხისმგებელი ქიმიურ თავდასხმაზე, მაგრამ საბოლოო ანგარიშში კომისიამ განაცხადა, რომ არ იყო საკმარისი მტკიცებულება ამა თუ იმ მხარის დანაშაულის დასადასტურებლად.

ღუტას ხოცვა-ჟლეტის მსხვერპლი

რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს განცხადებით, დეპარტამენტმა გაეროს პროფესიული მტკიცებულება გადასცა ხელნაკეთი სარინის გამოყენების შესახებ, ასევე მასალები მასობრივი განადგურების იარაღის გამოყენების რიგ შემთხვევებში სირიის ოპოზიციის მონაწილეობის შესახებ..

2013 წლის 30 მაისს, სამხრეთ თურქეთში, ადანას პროვინციაში, თურქულმა დაზვერვის თანამშრომლებმა დააკავეს 12 ადამიანი სირიის ანტისამთავრობო ჯგუფის ჯაბჰათ ალ-ნუსრადან, რომელთაგან მათ წაართვეს კონტეინერები 2 კგ მომწამვლელი გაზის სარინი. 2013 წლის 2 ივნისს, სირიის ქალაქ ჰამაში კონტრტერორისტული ოპერაციის დროს, ბოევიკებს ჩამოართვეს სარინის ორი ქილა. ივლისში თურქეთის ელჩმა რუსეთში განაცხადა, რომ საფუძვლიანი შემოწმების შემდეგ გაირკვა, რომ სავარაუდო ბოევიკები დაკავებულები იყვნენ არა სარინით, არამედ ანტიფრიზით.

სირიის მთავრობის მიერ მასობრივი განადგურების იარაღის გამოყენების მტკიცებულება

პირდაპირი

2013 წლის 26 ივნისს შეერთებულმა შტატებმა და დიდმა ბრიტანეთმა „გაეროს კომისიას მიაწოდეს მტკიცებულება სირიის ხელისუფლების მიერ ქიმიური იარაღის გამოყენების მინიმუმ 10 შემთხვევის შესახებ“. რუსეთისგან განსხვავებით, რომელმაც 9 ივლისს კომისიას წარუდგინა თავისი მტკიცებულებები ოპოზიციის მიერ ქიმიური იარაღის გამოყენების შესახებ მარტში ქალაქ ხან ალ-ასალში, დასავლეთის ქვეყნებმა ვერ იპოვეს მტკიცებულებები მათი გამოყენების შესახებ. ოპოზიციაწინადადება სირიაში ქიმიური იარაღის საერთაშორისო კონტროლის შესახებ

სირიაში ქიმიური იარაღის საერთაშორისო კონტროლის წინადადება რუსეთმა გააკეთა. ამას მოჰყვა კონფლიქტის მრავალი მხარის და ცალკეული ქვეყნების რეაქცია. რუსული გეგმა ითვალისწინებდა სირიის ქიმიური იარაღის ლიკვიდაციის ეტაპობრივ პროცესს. პირველ რიგში, ეს ქვეყანა უნდა შეუერთდეს ქიმიური იარაღის აკრძალვის ორგანიზაციას (OPCW). მაშინ ოფიციალურმა დამასკომ უნდა გამოაცხადოს მომწამვლელი გაზების შენახვისა და წარმოების ყველა ადგილი. შემდეგ ეტაპზე სირიამ უნდა დაუშვას OPCW-ის ინსპექტორები თავის ტერიტორიაზე და შემდეგ გადაწყვიტოს, ვინ გაუმკლავდება ქიმიური იარაღის მარაგის განადგურებას. გეგმასთან სირიის თანხმობა უკვე გამოაცხადა მოსკოვში მყოფმა არაბთა რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ხელმძღვანელმა ვალიდ მუალემმა.

ვარაუდობენ, რომ სირიის ქიმიური იარაღის ერთობლივი განადგურების პროცედურა დამტკიცდება განახლებულ ნუნ-ლუგარ პროგრამაში. 1992 წელს მიღებული ეს დოკუმენტი მიზნად ისახავდა ყოფილი სსრკ-ს ქვეყნებში მასობრივი განადგურების იარაღის საფრთხის შემცირებას. მას ვადა 17 ივნისს ამოეწურა და ამჟამად შეერთებული შტატები და რუსეთი ამ სფეროში ახალ ხელშეკრულებაზე მოლაპარაკებებს აწარმოებენ.

ახალი გეგმა მოითხოვდა არა მხოლოდ სირიისა და რუსეთის შუამავლობის, არამედ ამერიკული მხარის თანხმობასაც. რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს განცხადებით, სირიაში ქიმიური იარაღის პრობლემის მოგვარების კუთხით არ შეიძლება იყოს ულტიმატუმები ან მუქარა ძალის გამოყენების შესახებ.

მასობრივი განადგურების იარაღის განადგურება სირიაში

მთავარი სტატია: სირიის ქიმიური იარაღის განადგურება

მსოფლიო მედია: სირიაში ქიმიური იარაღის ლიკვიდაცია დაიწყო. უპირველეს ყოვლისა, OPCW ძალები გაანადგურებენ ტოქსიკური ნივთიერებების მიწოდების საშუალებებს.

ქიმიური იარაღის აკრძალვის ორგანიზაციის (OPCW) ექსპერტებმა სირიის სამთავრობო არმიიდან ტოქსიკური ნივთიერებების მარაგების ლიკვიდაცია დაიწყეს. ამის შესახებ BBC ორგანიზაციის წყაროზე დაყრდნობით იუწყება. კერძოდ, მძიმე სატვირთო მანქანები გამოყენებული იქნება ქიმიური იარაღის მიმწოდებელი მანქანების, მათ შორის სარაკეტო ქობინებისა და თვითმფრინავების ბომბების განადგურებისთვის. მანამდე გაეროში რუსეთის წარმომადგენელმა ვიტალი ჩურკინმა განაცხადა, რომ საერთაშორისო ინსპექტორები მუშაობას 7 ოქტომბერს დაიწყებენ.

ექსპერტთა ჯგუფში შედის 33 ადამიანი, აქედან 19 OPCW-ს ეკუთვნის, დანარჩენი კი გაეროს თანამშრომლები არიან. ცნობილია, რომ ინსპექტორები არიან რუსეთის, აშშ-ის, დიდი ბრიტანეთის, ჩეხეთის, უზბეკეთის, ჩინეთის, კანადის, ნიდერლანდების და ტუნისის მოქალაქეები. გამოცხადებული გეგმის მიხედვით, მათ უნდა შეამოწმონ ყველა ის ობიექტი, სადაც ინახება ქიმიური იარაღი, შეაფასონ მათი მარაგი და შემუშავებული სალიკვიდაციო ღონისძიებების ნაკრები, დააკვირდნენ ტოქსიკური ნივთიერებების განადგურებას, რომლის მოცულობა დაახლოებით 1000 ტონაა. მოსალოდნელია, რომ ყველა სამუშაო 9 თვეში დასრულდება და მონაწილე მხარეების ხარჯები დაახლოებით მილიარდ დოლარს შეადგენს.

სხვა წყაროების მიხედვით: არსენალი არის 1300 ტონა სარინი, მდოგვის გაზი და სხვა ნერვული აგენტები, მათ შორის 800 ტონა სამრეწველო ქიმიკატები.

სირიის კრიზისში პროგრესი შესაძლებელი გახდა რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ სერგეი ლავროვსა და აშშ-ის სახელმწიფო მდივან ჯონ კერის შორის მიმდინარე წლის სექტემბრის შუა რიცხვებში ჟენევის კონფერენციაზე გაფორმებული შეთანხმების წყალობით. ვაშინგტონი პირობა დადო, რომ არ განახორციელებდა სამხედრო ოპერაციას დამასკოს წინააღმდეგ, თუ ის, თავის მხრივ, მკაცრად დაიცავს განიარაღების გეგმას.

სირიის ქიმიური იარაღის განადგურება ხორციელდება საერთაშორისო წყლებში ამერიკულ გემზე Cape Ray, რომელიც აღჭურვილია სპეციალური ჰიდროლიზის აპარატურით . 2014 წლის აპრილის მონაცემებით, ქიმიური იარაღის მარაგების 65% გატანილია სირიიდან. ვარაუდობდნენ, რომ 2014 წლის 27 აპრილისთვის სირიის ყველა ქიმიური იარაღი ქვეყნიდან გატანილი იქნებოდა და 2014 წლის შუა რიცხვებისთვის განადგურდებოდა. ქიმიური იარაღის ამოღება დასრულდა 2014 წლის 23 ივნისს.

2017 წლის აპრილში, ხან შეიხუნში ქიმიური თავდასხმის შემდეგ, აშშ-ის თავდაცვის მდივანმა ჯეიმს მატისმა განაცხადა, რომ სირია აგრძელებდა ქიმიური იარაღის შენახვას მისი შეთანხმებების და განცხადებების დარღვევით, რომ მან მოიშორა იგი.

დემონსტრაცია ასადის რეჟიმის წინააღმდეგ ღუტას ხოცვა-ჟლეტის მეორე წლისთავზე ჰანოვერში, 2015 წლის 21 აგვისტო.

ღუტას ტრაგედიას ყოველწლიურად აღნიშნავენ სირიელები ოპოზიციის ტერიტორიებზე, სირიელი ლტოლვილები და რევოლუციის მომხრეები სოლიდარობით მთელ მსოფლიოში. შეერთებული შტატების ჰოლოკოსტის მემორიალურმა მუზეუმმა აღნიშნა ღუტაში ქიმიური თავდასხმის მეცხრე წლისთავი და აღწერს მოვლენას, როგორც "ახალ ნადირს" ბაშარ ალ-ასადის საზარელი სისასტიკეების სიაში.

2022 წლის 21 აგვისტოს აშშ-ს მთავრობამ გამოაქვეყნა პრესრელიზი, რომელშიც ნათქვამია:

ცხრა წლის წინ, 2013 წლის 21 აგვისტოს გამთენიისას, ასადის რეჟიმმა დამასკოს ღუტას რაიონში სირიელი მშვიდობიანი მოქალაქეების წინააღმდეგ ნერვული აგენტი სარინი გაათავისუფლა, რის შედეგადაც დაიღუპა 1400-ზე მეტი ადამიანი, მათ შორის ბევრი ბავშვი. დღეს ჩვენ განუწყვეტელი საშინელებით ვიხსენებთ ამ ტრაგიკულ მოვლენას და ვიკისრებთ პასუხისმგებლობას დამნაშავეების წინაშე. შეერთებული შტატები იხსენებს და პატივს სცემს ღუტას თავდასხმის მსხვერპლს და გადარჩენილს და მრავალი სხვა ქიმიური თავდასხმის, რომელსაც ჩვენ ვაფასებთ ასადის რეჟიმმა წამოიწყო. ჩვენ უმკაცრესად ვგმობთ ქიმიური იარაღის ნებისმიერ გამოყენებას სადმე, ვინმეს მიერ, ნებისმიერ ვითარებაში... შეერთებული შტატები მტკიცედ უჭერს მხარს საერთაშორისო და სირიის ხელმძღვანელობით მცდელობებს სამართლიანობის გამოძიებისთვის სირიის ხალხის, ზოგიერთის წინააღმდეგ ჩადენილი უთვალავი სისასტიკისთვის. რომლებიც ადის სამხედრო დანაშაულებისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულთა დონემდე.

— აშშ-ს სახელმწიფო დეპარტამენტის პრესის განცხადება (2022 წლის 21 აგვისტო),

რვა მილიარდის დღე

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                      რვა მილიარდის დღე

ანტონიო გუტერეშმა აღწერა ეს ეტაპები, როგორც შემთხვევა, რათა აღვნიშნოთ მრავალფეროვნება და წინსვლა და განიხილოს კაცობრიობის საერთო პასუხისმგებლობა პლანეტაზე. - António Guterres has described the milestone as an occasion to celebrate diversity and advancements while considering humanity's shared responsibility for the planet.

(8:00 UTC 15 ნოემბერი, 2022) არის გაერთიანებული ერების (გაერო) მიერ განსაზღვრული თარიღი, როდესაც მსოფლიოს მოსახლეობამ მიაღწია რვა მილიარდ ადამიანს. მიჰყვება Seven Billion Day (31 ოქტომბერი, 2011 ) და ექვსი მილიარდი დღე (12 ოქტომბერი, 1999 )

ისტორია - 2022 წლის 11 ივლისს, მოსახლეობის მსოფლიო დღეს, გაეროს ეკონომიკურ და სოციალურ საკითხთა დეპარტამენტმა გამოაქვეყნა მსოფლიო მოსახლეობის პერსპექტივა 2022, რომლის მიხედვითაც 2022 წლის 15 ნოემბერს მსოფლიოს მოსახლეობა 8 მილიარდს გადააჭარბებდა.

რვა მილიარდი მცხოვრები

პლანეტის რვა მილიარდი მკვიდრის დაბადების პირველი ცნობები 2022 წლის 15 ნოემბერს გამოქვეყნდა. ამავდროულად, სხვადასხვა მედია იძლევა განსხვავებულ ვერსიებს იმის შესახებ, თუ ვინ გახდა ზუსტად ნანატრი ახალშობილი. GMA News[en] იტყობინება, რომ მერვე მილიარდი რეზიდენტის სიმბოლოა გოგონა, რომელიც დაიბადა ფილიპინების დედაქალაქ მანილაში, ადგილობრივი დროით 1:29 საათზე. TASS-ი წერდა, რომ რვა მილიარდერი მცხოვრები სომხეთის ქალაქ მარტუნში დაბადებული გოგონა იყო, სომხეთის გეღარქუნიკის გუბერნატორის სიტყვებზე დაყრდნობით, რომელმაც განაცხადა კიდეც, რომ ეს ფაქტი UNICEF-მა დაადასტურა და გამოაქვეყნა. მეორე დღეს CBS-მა დაასახელა გოგონა, რომელიც დაიბადა დომინიკის რესპუბლიკაში, როგორც დედამიწის რვა მილიარდი მოქალაქე.

წინაპირობები

მსოფლიოს მოსახლეობის ზრდა 8 მილიარდამდე 2022 წელს, 1987 წელს ხუთი მილიარდი, 1999 წელს ექვსი მილიარდი და 2011 წელს შვიდი მილიარდი, ასახავს დადებით ცვლილებებს ისეთ სფეროებში, როგორიცაა გლობალური ჯანმრთელობა და სიღარიბის აღმოფხვრა. გლობალური ჩვილებისა და დედათა სიკვდილიანობის მაჩვენებლების მნიშვნელოვანმა შემცირებამ, განსაკუთრებით 21-ე საუკუნეში, გამოიწვია გლობალური სიცოცხლის ხანგრძლივობის მკვეთრი ზრდა და, შესაბამისად, მთლიანი მოსახლეობის ზრდა.

მოსახლეობის მესამედზე მეტი ჩინეთიდან და ინდოეთიდანაა. გაეროს შეფასებით, მსოფლიოს მოსახლეობის 17,9% (1,43 მილიარდი ადამიანი) ცხოვრობს ჩინეთში, ხოლო 17,8% (1,42 მილიარდი) ცხოვრობს ინდოეთში.

პერსპექტივები

გლობალური გამოწვევების ფონზე, როგორიცაა კლიმატის ცვლილება და COVID-19 პანდემია, რამდენიმე მკვლევარმა, მათ შორის დევიდ ატენბორომ, გამოთქვა შეშფოთება პლანეტისა და მისი მაცხოვრებლების მომავლის შესახებ, როდესაც მოსახლეობა იზრდება. რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში, ჭარბი პოპულაციის შესახებ შეშფოთება ხშირად მოჰყავდა მე-18 საუკუნის მეცნიერის თომას მალტუსის თეორიას, რომელიც იწინასწარმეტყველა, რომ ადამიანის ზრდა გადააჭარბებს მის უნარს, უზრუნველყოს საკუთარი რესურსები. ასევე, ნაყოფიერების შემცირება ხასიათდება, როგორც დემოგრაფიული კატასტროფის პოტენციური წინაპირობა. თუმცა, დემოგრაფიული ექსპერტები კამათობენ ამ თეორიებზე, ხაზს უსვამენ დემოგრაფიული ტენდენციების მრავალფეროვნებას სხვადასხვა ქვეყნებში და ასეთი განკითხვის დღის სცენარის წარმოქმნის ალბათობას.

თუ მოსახლეობის ზრდის დინამიკა არ განიცდის დრამატულ ცვლილებებს, მაშინ 2037 წლისთვის 9 მილიარდი ადამიანის ეტაპს გადალახავს, ხოლო 2058 წლისთვის 10 მილიარდს. საერთო ჯამში, გაეროს ეკონომიკური და სოციალური საკითხების დეპარტამენტის პროგნოზით, მსოფლიოს მოსახლეობა გააგრძელებს ზრდას, პოტენციურად 2080-იან წლებში 10,4 მილიარდი ადამიანით.

პროგნოზების მიხედვით, 2023 წლისთვის ინდოეთი გახდება ყველაზე ხალხმრავალი ქვეყანა მსოფლიოში და გაუსწრებს ჩინეთს. გაერო ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ ბოლო დროს მსოფლიოს მოსახლეობის ზრდის ტემპი შენელდა. და 60-ზე მეტი ქვეყნის მოსახლეობა მინიმუმ 1%-ით შემცირდება 2050 წლამდე შობადობის მუდმივი დაბალი მაჩვენებლის და, ზოგიერთ შემთხვევაში, ემიგრაციის მაღალი მაჩვენებლის გამო.

მსოფლიო მოსახლეობა, შეფასებები (1950–2022) და საშუალო სცენარი 95% საპროგნოზო ინტერვალით, 2022–2100 წწ. წყარო: UNDESA World Population Prospects 2022[23]

გაეროს 2022 წლის პროგნოზი, რომელიც გამოქვეყნდა 11 ივლისს, ითვალისწინებს COVID-19 პანდემიის შედეგებს, რუსეთის შეჭრას უკრაინაში, როგორც რუსეთ-უკრაინის ომის ნაწილი, ასევე მოსახლეობის უახლესი აღწერების მონაცემებს (მათ შორის ჩინეთში 2020 წელს). ) და შეიცავს შემდეგ დებულებებს:

2022 წლის 1 ივლისის მონაცემებით, მსოფლიოს მოსახლეობა 7975 მილიონი ადამიანია, მათ შორის აზიაში - 4723 მილიონი, აფრიკაში - 1427 მილიონი, ლათინურ ამერიკასა და კარიბის ზღვის აუზში - 660 მილიონი, ევროპაში - 744 მილიონი, ჩრდილოეთ ამერიკაში. - 377 მილიონი, ავსტრალიაში და ოკეანიაში - 45 მილიონი.

2022 წლის 15 ნოემბერს მსოფლიოს მოსახლეობამ 8 მილიარდ ადამიანს მიაღწია. მოსალოდნელია, რომ მსოფლიოს მოსახლეობა 2037 წლისთვის 9 მილიარდამდე გაიზრდება, ხოლო 2058 წლისთვის 10 მილიარდამდე. მომავალში მოსახლეობის ზრდის ტემპის მნიშვნელოვანი კლება იქნება. თუ 1963 წელს მსოფლიო მოსახლეობის ზრდა იყო 2,3%, მაშინ 2022 წლისთვის ის შემცირდა 0,8%-მდე და მოსალოდნელია 2060 წლისთვის 0,3%-მდე და 2075 წელს 0,1%-მდე.

ვარაუდობენ, რომ მთლიანობაში პლანეტის მოსახლეობა გაიზრდება 2086 წლამდე და მიაღწევს 10,43 მილიარდ ადამიანს, ეს ზრდა ძირითადად სუბსაჰარის აფრიკიდან მოდის. ამ ქვეყნების მოსახლეობა 2022 წელს 1,2 მილიარდიდან 2050 წლისთვის 2,1 მილიარდამდე, 2100 წლისთვის კი 3,44 მილიარდამდე გაიზრდება.

პროგნოზის მიხედვით, 2100 წელს მსოფლიოში 10,36 მილიარდი ადამიანი იცხოვრებს, მათ შორის აზიაში – 4,7 მილიარდი, აფრიკაში – 3,9 მილიარდი, ლათინურ ამერიკასა და კარიბის ზღვის აუზში – 647 მილიონი, ევროპაში – 587 მილიონი, ჩრდილოეთ ამერიკაში – 448. მილიონი, ავსტრალიაში და ოკეანიაში - 69 მილიონი. ამრიგად, გაეროს 2022 წლის პროგნოზი უკვე პროგნოზირებს დედამიწის მოსახლეობის კლების დაწყებას 21-ე საუკუნის ბოლოს ადრინდელ პროგნოზებთან შედარებით (2015 და 2019 წლების პროგნოზებში ეს იყო ვარაუდი. რომ მსოფლიოს მოსახლეობა 21-ე საუკუნეში გაიზრდება).

ზრდის ტემპების შემცირებისა და მსოფლიოს მოსახლეობის კლებაზე გადასვლის მიზეზებია ურბანიზაცია, პლანეტის მოსახლეობის დაბერება და შობადობის შემცირება. 1950 წელს მსოფლიოს მოსახლეობის საშუალო ასაკი (მოსახლეობის ორ თანაბარ ნაწილად დაყოფა - მითითებულ ასაკზე ახალგაზრდა და უფროსი) იყო 22 წელი, 2022 წელს ის გაიზარდა 30 წლამდე, ხოლო 2100 წელს, სავარაუდოდ, 42 წელს მიაღწევს. 2100 წელს მოსახლეობა ყველაზე ხანდაზმული იქნება ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა ალბანეთი (საშუალო ასაკი 63 წელი), სამხრეთ კორეა (59 წელი), ჩინეთი (57 წელი) და ყველაზე ახალგაზრდა ნიგერი (30 წელი) და ჩადი (32 წელი). . წლის). 65 წელზე უფროსი ასაკის ადამიანების წილი მსოფლიო პოპულაციაში, სავარაუდოდ, გაიზრდება 9,8%-დან 2022 წელს 16,5%-მდე 2050 წელს და 24%-მდე 2100 წელს. ამასთან, 15 წლამდე ასაკის ბავშვების წილი 2022 წელს 25%-დან 2100 წელს 16,5%-მდე შემცირდება.

21-ე საუკუნის ბოლომდე დედამიწის მოსახლეობის პროგნოზირების სხვადასხვა მოდელები

მსოფლიოში საშუალო შობადობის საერთო მაჩვენებელი თანდათან შემცირდება 21-ე საუკუნის განმავლობაში: თუ 1963 წელს ეს იყო 5,32 დაბადება ქალზე და შემცირდა 2,3 შობადობა ქალზე 2022 წელს, მაშინ მომავალში პროგნოზირებულია მისი შემცირება: 2,15-მდე. დაბადება ერთ ქალზე 2050 წელს და 1,84 დაბადება ქალზე 2100 წელს. 21-ე საუკუნის ბოლოს მოსალოდნელია, რომ შემცვლელი ნაყოფიერება მხოლოდ ვანუატუში დარჩება პოლინეზიაში და 7 ქვეყანაში სუბსაჰარის აფრიკაში - ნიგერი, ბენინი, კოტ დ'ივუარი, ტოგო, მაიოტა, სენეგალი და ჩადი. 2100 წელს მსოფლიოში დაბადებული ბავშვების 48% დაიბადება აფრიკაში.

პროგნოზი აღნიშნავს, რომ 2022 წლის მონაცემებით, მსოფლიოს მოსახლეობის ორი მესამედი ცხოვრობს ქვეყნებში, რომლებშიც შობადობის საერთო მაჩვენებელი ქალზე 2,1 დაბადებულზე დაბალია (ანუ მოსახლეობის ჩანაცვლების დონის ქვემოთ). ევროპაში, ჩრდილოეთ ამერიკაში, აზიაში, ლათინურ ამერიკასა და კარიბის ზღვის აუზის ქვეყნებში, შობადობის კოეფიციენტი ერთ ქალზე 2 შობადზე დაეცა (საშუალო თითოეული ამ რეგიონისთვის). თუმცა, აზიის, ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის მოსახლეობა გაგრძელდება გარკვეული დროის განმავლობაში ინერციის გამო, საშუალოდ, ჯერ კიდევ შედარებით ახალგაზრდა პოპულაციების გამო.

გაეროს 2015, 2019 და 2022 წლების პროგნოზების შედარება მსოფლიოს მოსახლეობისთვის 21-ე საუკუნის მეორე ნახევრისთვის

აზიის მოსახლეობა პიკს მიაღწევს 2055 წელს (5,3 მილიარდი), ხოლო ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის მოსახლეობა 2056 წელს (752 მილიონი). პიკური მნიშვნელობების გავლის შემდეგ, ამ რეგიონების მოსახლეობა დაიწყებს კლებას. აზიის, ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის აუზის ქვეყნებისთვის და აფრიკისთვის 21-ე საუკუნის განმავლობაში მიგრაციის დიდი უარყოფითი ბალანსი პროგნოზირებულია (მინუს 176 მილიონი ადამიანი 2022-2100 წლებში ამ რეგიონებისთვის ერთად).

მოსალოდნელია, რომ ჩრდილოეთ ამერიკის, ისევე როგორც ავსტრალიისა და ოკეანიის მოსახლეობა გაიზრდება 21-ე საუკუნის განმავლობაში, მათ შორის დადებითი მიგრაციის ბალანსის გამო (2022-2100 წლებში მიგრაციის ბალანსი იქნება 101 მილიონი ადამიანი ჩრდილოეთ ამერიკაში და 11 მილიონი ადამიანი ავსტრალიისა და ოკეანიისთვის). ჩრდილოეთ ამერიკაში მიგრაცია იქნება მოსახლეობის ზრდის მთავარი მამოძრავებელი და ბუნებრივი ზრდა ამ რეგიონში უარყოფითი იქნება 2042 წლიდან.

ევროპის მოსახლეობამ პიკს მიაღწია 2020 წელს (746 მილიონი) და მოსალოდნელია კიდევ უფრო შემცირდეს, თუმცა დაბერების და ნაყოფიერების შემცირების გამო რეგიონში მოსახლეობის კლება ნაწილობრივ კომპენსირდება დადებითი მიგრაციით (64 მილიონი ადამიანი 2022-2100 წლებში).

1950-2100 წლებში მსოფლიოს მოსახლეობაში რეგიონების წილი ცვლილებები გაეროს პროგნოზით 2022 წ.

მოსალოდნელია, რომ ჩრდილოეთ ამერიკის, ისევე როგორც ავსტრალიისა და ოკეანიის მოსახლეობა გაიზრდება 21-ე საუკუნის განმავლობაში, მათ შორის დადებითი მიგრაციის ბალანსის გამო (2022-2100 წლებში მიგრაციის ბალანსი იქნება 101 მილიონი ადამიანი ჩრდილოეთ ამერიკაში და 11 მილიონი ადამიანი ავსტრალიისა და ოკეანიისთვის). ჩრდილოეთ ამერიკაში მიგრაცია იქნება მოსახლეობის ზრდის მთავარი მამოძრავებელი და ბუნებრივი ზრდა ამ რეგიონში უარყოფითი იქნება 2042 წლიდან.

ევროპის მოსახლეობამ პიკს მიაღწია 2020 წელს (746 მილიონი) და მოსალოდნელია კიდევ უფრო შემცირდეს, თუმცა დაბერების და ნაყოფიერების შემცირების გამო რეგიონში მოსახლეობის კლება ნაწილობრივ კომპენსირდება დადებითი მიგრაციით (64 მილიონი ადამიანი 2022-2100 წლებში).

2020-დან 2050 წლამდე 61 ქვეყნის მოსახლეობა 1%-ით ან მეტით შემცირდება. არანაკლებ ნახევარი მილიონი მოსახლეობის მქონე ქვეყნებს შორის, მოსახლეობის ყველაზე დიდი კლება (2050 წლისთვის 20%-ზე მეტი) მოსალოდნელია ევროპის ზოგიერთ პოსტკომუნისტურ ქვეყანაში - ლიტვაში, ლატვიაში, უკრაინაში, ბულგარეთში, სერბეთში და ა.შ.

21-ე საუკუნის განმავლობაში მოსახლეობის მიხედვით ყველაზე დიდი ქვეყნები დარჩებიან ინდოეთი და ჩინეთი. ინდოეთისა და ჩინეთის მოსახლეობა 2022 წლის 1 ივლისის მდგომარეობით იყო 1,417 და 1,426 მილიონი ადამიანი, მოსალოდნელია, რომ 2023 წელს ინდოეთი გადაუსწრებს ჩინეთს და პირველ ადგილს დაიკავებს მოსახლეობის რაოდენობით. ვარაუდობენ, რომ 2022 წლიდან ჩინეთის მოსახლეობა დაიწყებს კლებას და 21-ე საუკუნის ბოლოსთვის 781 მილიონი ადამიანი იქნება, ხოლო ინდოეთის მოსახლეობა გაიზრდება 2064 წლამდე, როდესაც ის მიაღწევს 1,7 მილიარდ ადამიანს, მაგრამ შემდეგ ასევე დაიწყებს კლებას (2100 წლისთვის 1,5 მილიარდ ადამიანამდე). მოსალოდნელია, რომ ინდოეთისა და ჩინეთის გარდა, 2100 წლის მოსახლეობის მიხედვით ქვეყნების ათეულში ასევე მოხვდება ნიგერია (546 მილიონი), პაკისტანი (487 მილიონი), კონგო (432 მილიონი), აშშ (394 მილიონი), ეთიოპია (324 მილიონი). ), ინდონეზია (297 მილიონი), ტანზანია (245 მილიონი) და ეგვიპტე (205 მილიონი). ვარაუდობენ, რომ 2100 წელს რუსეთი 112 მილიონი მოსახლეობით. დარჩება ევროპის უდიდეს ქვეყანად მოსახლეობის მიხედვით, მაგრამ მსოფლიო რეიტინგში მხოლოდ მე-20 ადგილს დაიკავებს.

                               ნიგერის მოსახლეობის ასაკობრივი და სქესის პირამიდა 2020 წელს

ვაშინგტონის უნივერსიტეტის პროგნოზი

ვაშინგტონის უნივერსიტეტის პროგნოზის თანახმად, რომელიც გამოქვეყნდა სამედიცინო ჟურნალში The Lancet 2020 წლის 14 ივლისს, მსოფლიო მოსახლეობა პიკს მიაღწევს 2064 წელს დაახლოებით 9,73 მილიარდი და შემდეგ შემცირდება 8,79 მილიარდამდე 2100 წლისთვის, რაც 2 მილიარდით ნაკლებია გაეროს 2019 წლის პროგნოზზე. . გაეროსა და ვაშინგტონის უნივერსიტეტის პროგნოზებს შორის ციფრებში განსხვავება დიდწილად დამოკიდებულია შობადობაზე. მოსახლეობის ჩანაცვლების დონე (2.1 დაბადება ქალზე) საჭიროა მოსახლეობის იმავე დონეზე შესანარჩუნებლად. გაეროს პროგნოზი ვარაუდობს, რომ ქვეყნებში, სადაც დღეს დაბალი შობადობაა, შობადობის საერთო მაჩვენებელი საბოლოოდ გაიზრდება 1,8 ბავშვამდე ქალზე. თუმცა, ვაშინგტონის უნივერსიტეტის პროგნოზი აჩვენებს, რომ როდესაც ქალები უფრო განათლებულნი ხდებიან და ხელმისაწვდომს იღებენ რეპროდუქციული ჯანმრთელობის სერვისებზე, ისინი ირჩევენ საშუალოდ 1,5-ზე ნაკლები შვილის ყოლას, რაც აჩქარებს შობადობის შემცირებას და შეანელებს მოსახლეობის ზრდას, შემდეგ კი აჩქარებს მის კლებას. პროგნოზირებულია, რომ გლობალური TFR სტაბილურად შემცირდება 2.37-დან 2017 წელს 1.66-მდე 2100 წელს, რაც გაცილებით დაბალია ჩანაცვლების დონეზე (2.1 დაბადება ქალზე), რომელიც საჭიროა მოსახლეობის დონის შესანარჩუნებლად. TFR-ის მცირე ცვლილებებიც კი იწვევს პოპულაციის დიდ განსხვავებას მსოფლიოს ქვეყნებს შორის: გლობალური TFR-ის ზრდა სულ რაღაც 0,1 დაბადებით ქალზე, უდრის 2100 წლისთვის დედამიწის პლანეტის მოსახლეობის დაახლოებით 500 მილიონი ადამიანის ზრდას. ქვეყნები, სადაც 2100 წლისთვის მოსალოდნელია შობადობის მკვეთრი კლება, ძირითადად ისინი არიან, რომლებსაც ამჟამად აქვთ შობადობის ძალიან მაღალი მაჩვენებლები, ძირითადად სუბსაჰარის აფრიკაში, სადაც ეს მაჩვენებელი პირველად დაეცემა ჩანაცვლების დონეს ქვემოთ, 2017 წელს ქალზე 4.6 დაბადებიდან 1.7 2100 წლისთვის. ნიგერში, სადაც შობადობის მაჩვენებელი მსოფლიოში ყველაზე მაღალი იყო 2017 წელს - ქალებს საშუალოდ 7 შვილი შეეძინათ - პროგნოზირებულია, რომ 2100 წლისთვის მაჩვენებელი 1,8-მდე დაეცემა.

იაპონიის მოსახლეობის ასაკობრივი და სქესის პირამიდა 2019 წელს. იაპონური ერი მსოფლიოში უძველესი ერია

პროგნოზების თანახმად, 2050 წლისთვის 151 ქვეყანაში, ხოლო 2100 წლისთვის უკვე 195 ქვეყნიდან 183-ში, შობადობა დაეცემა მოსახლეობის ჩანაცვლების დონეს (2,1 დაბადება ქალზე), რომელიც აუცილებელია მოსახლეობის იმავე დონეზე შესანარჩუნებლად. ეს ნიშნავს, რომ ეს ქვეყნები განიცდიან მოსახლეობის შემცირებას, თუ დაბალი შობადობა არ იქნება კომპენსირებული იმიგრაციით. ბევრი ქვეყანა, სადაც მოსახლეობა ყველაზე სწრაფად მცირდება, იქნება აზიაში და ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში. მოსალოდნელია, რომ მოსახლეობა 2100 წლისთვის მინიმუმ ნახევარით შემცირდება 23 ქვეყანაში, მათ შორის იაპონიაში (დაახლოებით 128 მილიონიდან 2017 წელს 60 მილიონამდე 2100 წელს), ტაილანდში (71-დან 35 მილიონამდე), ესპანეთში (46-დან 23 მილიონამდე), იტალიაში. (61-დან 31 მილიონამდე), პორტუგალია (11-დან 5 მილიონამდე) და სამხრეთ კორეა (53-დან 27 მილიონამდე). მოსალოდნელია, რომ კიდევ 34 ქვეყანა განიცდის მოსახლეობის შემცირებას 25%-დან 50%-მდე, ჩინეთის ჩათვლით. ჩინეთის მოსახლეობა 2017 წელს 1,4 მილიარდიდან 2100 წელს 732 მილიონამდე შემცირდება. იმავდროულად, სუბსაჰარის აფრიკის მოსახლეობა მოსალოდნელია გასამმაგდეს დაახლოებით 1,03 მილიარდი 2017-დან 3,07 მილიარდამდე 2100 წელს, რადგან სიკვდილიანობა იკლებს და მეტი ქალი შედის რეპროდუქციულ ასაკში. თუმცა, მხოლოდ ნიგერიის მოსახლეობა 2100 წლისთვის 791 მილიონამდე გაიზრდება, რაც მას ინდოეთის შემდეგ მსოფლიოში მეორე ყველაზე დასახლებული ქვეყანა გახდება, სადაც მაშინ 1,09 მილიარდი ადამიანი იცხოვრებს. ჩრდილოეთ აფრიკისა და ახლო აღმოსავლეთის მოსახლეობა 2017 წელს 600 მილიონიდან 2100 წელს 978 მილიონამდე გაიზრდება. ეს პროგნოზები ითვალისწინებს უკეთეს გარემო პირობებს საკვების წარმოების სისტემებზე ნაკლები ზეწოლით და ნახშირბადის დაბალი გამონაბოლქვით, ასევე ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის მნიშვნელოვან ზრდას სუბსაჰარის აფრიკის ნაწილებში. თუმცა, აფრიკის გარეთ მსოფლიოს ქვეყნების უმეტესობა განიცდის სამუშაო ძალის შემცირებას და მოსახლეობის ინვერსიულ პირამიდას, რაც სერიოზულ გრძელვადიან უარყოფით შედეგებს მოჰყვება მათ ეკონომიკებზე. პროგნოზი ასკვნის, რომ მაღალი შემოსავლის მქონე ქვეყნებისთვის, დაბალი ნაყოფიერებით, მოქნილი საიმიგრაციო პოლიტიკა და სოციალური მხარდაჭერა ოჯახებისთვის, რომლებსაც ბავშვები სურთ, საუკეთესო გამოსავალია მოსახლეობისა და ეკონომიკური ზრდის შესანარჩუნებლად. თუმცა, მოსახლეობის შემცირების პირობებში, არსებობს რეალური რისკი, რომ ზოგიერთმა ქვეყანამ შეიძლება განიხილოს პოლიტიკა, რომელიც ზღუდავს ხელმისაწვდომობას რეპროდუქციული ჯანმრთელობის სერვისებზე, პოტენციურად დამანგრეველი შედეგებით. აუცილებელია, რომ ქალთა თავისუფლება და უფლებები იყოს ყველა მთავრობის განვითარების დღის წესრიგის სათავეში. სოციალური მომსახურებისა და ჯანდაცვის სისტემების რესტრუქტურიზაცია საჭირო იქნება, რათა უფრო მეტი ხანდაზმული ადამიანი დაიტევს .

როდესაც შობადობის მაჩვენებელი იკლებს და სიცოცხლის ხანგრძლივობა იზრდება მთელ მსოფლიოში, პროგნოზირებულია, რომ 5 წლამდე ასაკის ბავშვების რაოდენობა 41%-ით შემცირდება 2017 წლის 681 მილიონიდან 2100 წელს 401 მილიონამდე. ამ დროისთვის 2,37 მილიარდი ადამიანი, რაც მსოფლიოს მოსახლეობის მეოთხედზე მეტია, იქნება 65 წელზე მეტი ასაკის და მხოლოდ 1,70 მილიარდი იქნება 20 წლამდე. 80 წელს გადაცილებულთა რიცხვი ექვსჯერ გაიზრდება, დაახლოებით 140 მილიონიდან დღეს 866 მილიონამდე 21-ე საუკუნის ბოლოსთვის. ანალოგიურად, 80 წელს გადაცილებული ადამიანების გლობალური თანაფარდობა 15 წელზე უფროსი ასაკის თითოეულ ადამიანთან, სავარაუდოდ, 2017 წელს 0,16-დან 2100 წელს 1,50-მდე გაიზრდება. გარდა ამისა, გლობალური თანაფარდობა არამუშა და მომუშავე ზრდასრულთა შორის იყო დაახლოებით 0.8 2017 წელს, მაგრამ ვარაუდობენ, რომ 2100 წელს 1.16-მდე გაიზრდება, თუ სამუშაო ძალის მონაწილეობა ასაკისა და სქესის მიხედვით არ შეიცვლება. სამუშაო ასაკის მოსახლეობის რაოდენობისა და პროპორციის მკვეთრი შემცირება ასევე უზარმაზარ პრობლემებს შეუქმნის მსოფლიოს ბევრ ქვეყანას. ეკონომიკებს უფრო გაუჭირდებათ ზრდა ნაკლები მუშაკებითა და გადასახადების გადამხდელებით, სიმდიდრის შექმნისა და ხანდაზმული ადამიანების სოციალური მხარდაჭერისა და ჯანდაცვის ხარჯების გაზრდით. მაგალითად, ჩინეთში სამუშაო ასაკის ადამიანების რაოდენობა მკვეთრად დაეცემა 950 მილიონიდან 2017 წელს 357 მილიონამდე 2100 წელს (62%-იანი შემცირება). ინდოეთში კლება ნაკლებად მკვეთრი იქნება, 762 მილიონიდან 578 მილიონამდე. ამის საპირისპიროდ, სუბ-საჰარის აფრიკაში სავარაუდოდ ყველაზე ახალგაზრდა და, შესაბამისად, ყველაზე ეკონომიკურად აქტიური სამუშაო ძალა პლანეტა დედამიწაზეა. ნიგერიაში, მაგალითად, ეკონომიკურად აქტიური სამუშაო ძალა გაიზრდება 2017 წლის 86 მილიონიდან 2100 წელს 458 მილიონამდე, რაც სათანადო მართვის შემთხვევაში ხელს შეუწყობს ნიგერიის სწრაფ ეკონომიკურ ზრდას და მისი ხალხის ცხოვრების დონის გაუმჯობესებას.

ეს „ტექტონიკური“ ძვრები ასევე შეცვლის იერარქიას ეკონომიკური გავლენის თვალსაზრისით. სავარაუდოდ, ჩინეთის მშპ გადააჭარბებს შეერთებულ შტატებს 2050 წლისთვის, მაგრამ 2100 წლისთვის მეორე ადგილზე დაბრუნდება, რადგან 2098 წლისთვის შეერთებული შტატები პირველ ადგილს დაიბრუნებს, თუ იმიგრაცია გააგრძელებს მხარდაჭერას.

აშშ-ს სამუშაო ძალის ზრდა. ინდოეთის მშპ გაიზრდება მესამე ადგილზე, ხოლო საფრანგეთი, გერმანია, იაპონია და დიდი ბრიტანეთი დარჩებიან მსოფლიოს 10 უდიდეს ეკონომიკაში. პროგნოზების მიხედვით, ბრაზილია რეიტინგში მე-8-დან მე-13-მდე ჩამოვა, ხოლო რუსეთი - მე-10-დან მე-14 ადგილზე. ამავდროულად, იტალია და ესპანეთი რეიტინგში მე-15-დან 25-ე და 28-ე ადგილამდე ჩამოვარდებიან. ინდონეზია შეიძლება გახდეს მსოფლიოს მე-12 უმსხვილესი ეკონომიკა, ხოლო ნიგერია, რომელიც ამჟამად 28-ე ადგილზეა, მშპ-ს მიხედვით, სავარაუდოდ, მსოფლიოს ათეულში მოხვდება.

პროგნოზი ასევე ვარაუდობს, რომ მოსახლეობის კლება შეიძლება კომპენსირდება იმიგრაციით, რადგან ქვეყნებს, რომლებიც ხელს უწყობენ ლიბერალურ იმიგრაციას, უკეთესად შეუძლიათ შეინარჩუნონ მოსახლეობის ზომა და შეინარჩუნონ ეკონომიკური ზრდა მაშინაც კი, როდესაც შობადობის დონე მცირდება. პროგნოზის მიხედვით, ზოგიერთი ქვეყანა, სადაც ჩანაცვლებითი შობადობის დაბალი მაჩვენებლებია, როგორიცაა შეერთებული შტატები, ავსტრალია და კანადა, სავარაუდოდ შეინარჩუნებენ თავიანთ ეკონომიკურად აქტიურ სამუშაო ასაკის მოსახლეობას წმინდა იმიგრაციის გზით. მიუხედავად იმისა, რომ პროგნოზი აღნიშნავს, რომ არსებობს მნიშვნელოვანი გაურკვევლობა ამ სამომავლო ტენდენციებთან დაკავშირებით. პროგნოზის ავტორები აღნიშნავენ რამდენიმე მნიშვნელოვან შეზღუდვას, მათ შორის, რომ სანამ კვლევა იყენებს საუკეთესო ხელმისაწვდომ მონაცემებს, პროგნოზები შეზღუდულია ისტორიული მონაცემების რაოდენობითა და ხარისხით. ისინი ასევე აღნიშნავენ, რომ წარსული ტენდენციები ყოველთვის არ იწინასწარმეტყველებენ, თუ რა მოხდება მომავალში და რომ ზოგიერთმა ფაქტორმა, რომელიც არ არის შეტანილი მოდელში, შეიძლება შეცვალოს შობადობის, სიკვდილიანობის ან მიგრაციის მაჩვენებელი. მაგალითად, COVID-19-ის პანდემიამ გავლენა მოახდინა ადგილობრივ და ეროვნულ ჯანდაცვის სისტემებზე მთელს მსოფლიოში და გამოიწვია მრავალი სიკვდილი. თუმცა, პროგნოზის ავტორებს მიაჩნიათ, რომ პანდემიით გამოწვეული სიკვდილიანობის ზრდა ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მნიშვნელოვნად იმოქმედებს გლობალური მოსახლეობის პროგნოზების გრძელვადიან ტენდენციებზე. საბოლოო ჯამში, თუ პროგნოზი ნახევრად ზუსტი აღმოჩნდება, მიგრაცია საბოლოოდ გახდება აუცილებლობა მსოფლიოს ყველა ქვეყნისთვის და არა ვარიანტი. მაშ ასე, რამდენად გადამწყვეტი იქნება შრომისუნარიანობის ასაკის მოსახლეობის განაწილება კაცობრიობის აყვავების ან გაქრობისთვის