ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
პირველად სიტყვა გურია ისტორიულ წყაროებში იხსენიება VIII საუკუნეში (735-738 წწ), მურვან ყრუს ლაშქრობის დროს. როგორც მემატიანე წერს, „მურვან-ყრუმ გაიარა გზა გურიისა“.
ტოპონიმ გურიის წარმოშობის შესახებ საბოლოო და დაზუსტებული მოსაზრება არ არსებობს. თედო სახოკიას მოსაზრებით, გურია შესაძლებელია გულს ნიშნავდეს (მეგრულად გური ნიშნავს გულს). გეოგრაფიულად გურია დასავლეთ საქართველოს შუაგულში მდებარეობს.
არსებობს სხვა მოსაზრებებიც, რომლის თანახმადაც გურია არის ძველი წელთაღრიცხვის VIII საუკუნეში ურარტუს ისტორიულ წყაროებში მოხსენიებული ქვეყანა გურიანა. სიტყვა „გურია“ იმავე მწერლებს რამდენიმე ადგილას აქვთ მოხსენიებული, მაგრამ არა თემად, არამედ ქალაქად.
ნიკოლოზ ბერძენიშვილის მოსაზრებით გურია შესაძლებელია წარმოდგებოდეს რომელიმე დასახლებული პუნქტიდან. ბერძენიშვილს ასეთად მიაჩნია სოფელი გურიანთა. მარი ბროსეს აზრით, გურია შესაძლოა მომდინარეობდეს ცეცხლთაყვანისმცემელთა ერთ-ერთი სახელწოდებისაგან „გუარე“. ნიკო მარის აზრით გურია მზის შვილს აღნიშნავს. მეგრულ-ლაზურზე „გურ“ მზეს ნიშნავს, ხოლო „ია“ ანუ „უა“ — შვილს, ვაჟს. ნიკო მარი იმასაც აღნიშანვდა, რომ „ეგერიც“ (ეგრისი) ამავე ძირის მქონე ტერმინიაო.
ტოპონიმის წარმოშობის შესახებ არსებობს ლეგენდა, თითქოს ინდოეთის მეფე შედათმა, მოინდომა ედემის გაშენება და ბრძანა მთელი ქვეყნის „გურიები“ (ლამაზები) ერთად შეეკრიბათ და მისთვის მიეყვანათ. ერთად შეკრებილი მთელი ქვეყნის „გურიები“ ინდოეთში მიემგზავრებოდნენ და დღევანდელი გურიის მიწაზე იყვნენ როდესაც შედათის სიკვდილის შესახებ შეიტყვეს. მათ გადაწყვიტეს, აქვე დასახლებულიყვნენ.
ვახუშტი ბატონიშვილი სხვანაირად აგვიღწერს სახელწოდება გურიის წარმოშობას:
| „ხოლო გურია არა წილი ეგროსისა არს, არამედ ქართლოსისა, გარნა ოდეს გამეფდა ლეონ აფხაზთა, მაშინ ამათ არღარა ინებეს მორჩილება ოძრახოს ერისთავისა, რომელნი იყვნენ ძენი სტეფანოზ ბაგრატიონისანი, ადარნასე და ძე მისი აშოტ ამათგან განდგნენ და მიერთმნენ ლეონს, ვითარცა სახელი აცხადებს: „გურიობით განდგომილნი“.“ |
სულხან-საბა ორბელიანი სიტყვა „გურიაობას“ განმარტავს შემდეგნაირად:
| „გურიობა — მიდევნება არევით, თუ მიდევნება ოგურთა (ოგური — პირუტყვნი მეგობარ(ნ)ი).“ |
მარი ბროსეს აზრით გურიელის სახელი XIV საუკუნიდან გვხვდება ტრაპიზონულ გუჯარში, ე. ი. 100 წლის წინათ გურიის გაცალკევებამდეო. ბროსე ფიქრობს, რომ ეს სახელი, შეიძლება, ზოროასტრის სარწმუნოების აღმსარებელთაგან გუებრებისაგან წარმოდგაო, რომელთაც გურია (guare) ერქვათო. ამათ VI საუკუნეში რამდენიმე ხანს ეპყრათ გურია, როცა იმპერატორ იუსტინიანესა და ხოსროს შორის ომი იყი ეგრისის გამო, რომლის ნაწილსაც მაშინ გურია შეადგენდა.
გეოგრაფია
ისტორიულად იგი შემოსაზღვრული იყო ჩრდილოეთით რიონით, რომელიც ჰყოფდა სამეგრელოსგან, სამხრეთით ჭოროხით, სამხრეთ-აღმოსავლეთით ჭოროხ-აჭარისწყლის შესართავიდან ფერსათის მთამდე ესაზღვრებოდა აჭარა და მცირე მონაკვეთზე ასევე სამცხე. აღმოსავლეთიდან ესაზღვრებოდა იმერეთი, ხოლო დასავლეთიდან შავი ზღვა.
ვახუშტი ბატონიშვილი გურიას ასე აგვიღწერს:
| „ხოლო გურია არა წილი ეგროსისა არს, არამედ ქართლოსისა, გარნა ოდეს გამეფდა ლეონ აფხაზთა, მაშინ ამათ არღარა ინებეს მორჩილება ოძრახოს ერისთავისა, რომელნი იყვნენ ძენი სტეფანოზ ბაგრატიონისანი, ადარნასე და ძე მისი აშოტ ამათგან განდგნენ და მიერთმნენ ლეონს, ვითარცა სახელი აცხადებს: „გურიობით განდგომილნი“, და ენა მათი, რომელსა უბნობენ — მესხური და არა იმერთაებრ. არამედ მზღვრის ამ გურიას: აღმოსავლით მთა ფარსათი, სამცხე-გურიას შორისი და საჯავახოს შორისი; სამჴრით — ჭოროხის მდინარე და მთა მცირე ფარსათიდამ ჩამოსული დასავლით, აჭარა-გურიას შორისი, ჩრდილოთ — რიონი, გურია-ოდიშს შორისი, და დასავლით — შავი ზღვა. ხოლო რიონის თვალზედ, სამჴრეთის კიდესა ზედა, არს ფოთის ციხე, რომელი აღაშენეს ოსმალთა წელსა ჩღკე, ქართულსა უიგ(413), ნავსადგურობისათვის. და დგანან მუნ მჯდომარის ფაშით. აქ ერთვის რიონს მცირე მდინარე, და ამ ფოთის აღმოსავლით, რიონის კიდესა ზედა არს ლანჩქუთი. ამ ლანჩქუთის სამჴრით წარმოვალს მთა საჯავახოს მთიდამ დასავლეთად, და სადაცა დასწყდების მთა ესე, არს ამ მთის მაღალსა თხემსა ზედა ეკლესია ჯუმათს, დიდი გუნბათიანი, დიდ-შენი, მჭვრეტი ზღვისა და გურია-ოდიშისა. არამედ ზამთარ არს გაუძლისი და ზაფხულ საამო მშვენი, კეთილ ჰაოვანი. ზის ეპისკოპოზი, მწყემსი სუფსეის მდინარისა და რიონს შორისის ადგილთა. და არს მთა ესე ჯუმათისა ტყიანი, შენობა-დაბნებიანი, ვენახ-ხილ-მოსავლიანი და ნადირ-ფრინველიანი. კვალად ფოთის სამჴრით, ზღვის კიდეზე, არს ტბა პალიასტომისა, დიდი. ამ ტბიდამ შესდის ზღვას მდინარე ამისივე. აქიდამ შემოვლენან ნავნი და დგებიან ტბასა შინა განსუენებისათვის. იპყრობის თევზნი სხვა და სხვანი მას შინა ურიცხვნი. ამას იტყვიან ნაქალაქევს და შემდგომად მოცულსა წყლისაგან. კუალად ამ ტბისა და ჯუმათის მთის სამხრით დის მდინარე სუფსეი, გამომდინარე სამცხე-გურიის შუას მთისა, მომდინარე ბახვის-წყლამდე ჩდილოს და დასავლეთს შუა, ბახვის-წყლიდამ ზღვამდე - აღმოსავლიდამ დასავლეთად და მიერთვის ზღვას აღმოსავლიდამ. არს მდინარე კარგი და თევზიანი. ბახვის-წყლის შესართავს ზეით არს ციხე ბერიძისა. სამჴრითკენ, მას ზეით ჴეობა სურები, ვენახ-ხილიანი, მოსავლიანი. მოსაჴლენი მჴნენი. სუფსეის სამჴრით და ბაილეთის ჩდილოთ არს გურიანთას ციხე კლდე-გორასა ზედა შენი. ამის სამჴრით დის აკეთ-ბაილეთის წყალი. გამოსდის სურების მთას, მიერთვის ზღვას აღმოსავლიდამ. ამ მთის ძირში არს ციხე ასკანისა. ამისვე სამჴრით, მთის ძირში არს შემოქმედი, ეკლესია დიდ-შენი, გუნბათიანი, შემკული ყოვლითა. იყო ესე საარქიმანდრიტო, აწ არს საეპისკოპოზო. ზის ეფისკოპოზი, მწყემსი მას ქვეითის გურიისა. აქა დის მცირე მდინარე, გამოსდის სურებსა და ხინოს შუას მთას და დის გრეხით, მიერთვის ხინოს-წყალს ჩდილოდამ. ამ წყალზედ, შემოქმედს ქვეით, არს ოზურგეთი, სასახლე დიდ-შენი, კეთილ პალატოვანი, გურიელისა. აქავ სახლობენ ვაჭარნი სომეხ-ურიანი და ვაჭრობენ. ამ ოზურგეთის სამჴრით დის მდინარე ხინოსი, გამომდინარე აჭარა-გურიის მთისა. მოდის აღმოსავალ-სამჴრეთს შუადამ, ჩრდილო-დასავლეთს შუა ლეხურის ციხემდე. მერმე დის აღმოსავლიდამ დასავლეთად, მიერთვის ზღვას აღმოსავლიდამ. ამ მდინარესა და შემოქმედს შუა არს ციხე ლეხურისა, მთის ძირს. და მას ზეით მთაში, ამ წყალზედ ჴეობა ხინოსი არს მაგარი და მთებრი, არამედ ვენახ ხილიანი და მოსავლიანი. აქა ხინოს არს ეკლესია გუნბათიანი კეთილ დიდ-შენი, კარგ ადგილს, ზის ეპისკოპოზი, მწყემსი ხინოსწყლის სამჴრეთისა ჭოროხამდე. არამედ გურია იყო სრულიად ქუთათლის სამწყსო, ხოლო შემდგომად განყოფისა სამეფოთა, გურიელთაგან დაიდგინნენ სამნივე ესე ეპისკოპოზნი თჳსისა დიდებისათვის. ამ ხინოს მდინარის სამჴრით, მთის ძირს არს აჭვს ციხე კარგი. და ხინოს მდინარის შესართავთან ზღვაზედ არს ალამბარი, სასახლი, შენი გურიელთა, ფრიად შუენიერს ადგილს. კვალად ალამბარისა და აჭვის სამჴრით დის მდინარე ქობულეთისა. გამოსდის ხინო-აჭარის მთასა, მოდის დასავლით, მიერთის ზღვასაეგრეთვე. ზღვის პირს, ამ წყალზედ არს ქობულეთი, მცირე ქალაქსავით და ნავსადგური ფრიად კეთილი. ამის სამჴრით დის ჩაქვის-წყალი. გამოსდის აჭარის მთას, მოდის დასავლით, ერთვის ზღვას სხვებრთაებრ. ამ წყალზე, ზღვის კიდეს, არს ციხე ქაჯეთისა, მაღალი, მაღალს კლდესა ზედა ნაშენი. აქუს გვირაბი კლდე გამოკვეთილი გზად. ამას ზეით არს ამ წყალზე ჩაქვი. და ამ ჩაქვის სამჴრით დის ჭოროხის მდინარე. ზღვის შესართავზედ და ჭოროხის ჩრდილოთ კიდურზედ არს ბათომი, მცირე ქალაქი და ციხე კარგი. აწ უპყრავთ ოსმალთა. ამას ზეით, ჭოროხის ჩრდილოსავე კიდესა ზედა, არს ერგე, და ბათომის პირისპირს ჭოროხის სამჴრეთის კიდეზე არს გონია, მცირე ქალაქი და ციხე. უპყრავთ ოსმალთა, რომელი აღაშენეს ქორონიკონსა ჩფმზ, ქართულსა სლე (235). ხოლო სიგრძე გურიისა არს სამცხის მთის თხემიდამ ზღვამდე და განი — ჭოროხიდან რიონამდე. ჰავით არს კეთილი და მშვენი, ზაფხულის ცხელი, წვიმიანი, სოელი, ნოტიო. ზამთარი თბილი, დიდ-თოვლიანი, ვიტარცა იმერეთი, და უყივნო, მთა-გორიანი, აგარაკიანი, ტყიანი და მცირე ველოვანი. ნაყოფიერებენ ყოველნი მარცვალი. კვალად აბრეშუმი, ბანბა არ ეგდენ. ცხოვარნი მცირედ. სხვა პირუტყვნი, თჳნიერ აქლემისა, ჯოგად, მროწლედ, მრავალნი და მძოვარნი ზამთარ-ზაფხულს უმწყემსოთ. ფრინველნი მრავალნი, ხილნი მრავალნი. და ბათომს, გონიას და ერგეს ნარინჯი, თურინჯი, ლიმო, ზეთისხილი, ბროწეული მრავალი და ზღვის კიდესაცა. ვენახნი მაღლარნი, ღვინო კეთილი, მსუბუქი და შემრგო, გემოიან სუნიანი მრავლად. არამედ მდინარეთა წოდებანი არღარა დავსწერეთ, ვინათგან თჳსავე სახელი აუწყებენ დაბებთაგან... განა გურიელს ეპყრა ოდესმე აჭარა, ჭანეთი, არამედ არს სამცხისა. ამისთვის მუნვე დავსწერეთ. ხოლო კაცნი და ქალნი მზგავსნი იმერთა ზნითა, ქცევითა, სარწმუნოებითა, რჯულითა, სამწყსონი აფხაზეთის კათალიკოზისანი, შემოსილნი ეგრეთვე შვენიერებითაცა, არამედ უმეტეს კეკელანი და რბილი, ენა ტკბილმოუბარენი, უმეტეს წიგნის სიტყვით მესხთაებრ, არამედ ქართულისავე ენისანი და არა სხვისა. ბრძოლასა შინა შემართულნი, უქურდალნი, უავაზაკონი, სტუმრის მოყვარენი და კეთილად შემწყნარენი, კეთილ მგალობელ-მწიგნობარნი, მშვიდნი, არამედ მყის გულ-წყნარნი.“ |
იქედან გამომდინარე, რომ ძველად მდინარე რიონი ფოთის ციხის გარშემო ქმნიდა ე. წ. „რიონის თვალს“, რომლის ერთი განტოტება ჩადიოდა პალიასტომის ტბაში რომლის ძველი ნაპირები დღესაც შეიმჩნევა, ისევე როგორც მასში ჩამდინარე მდინარის ძარღვი, ამდენად შესაძლებელია იმის ვარაუდი რომ ისტორიული გურია მოიცავდა ამჟამინდელი ოზურგეთის, ლანჩხუთის, ჩოხატაურის და ქობულეთის მუნიციპალიტეტების ტერიტორიას, ასევე, ნაწილობრივ ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიას.
გურია სამ რეგიონად იყოფოდა: ზემო გურია (ტერიტორია მდინარეებს რიონსა და სუფსას შორის), ქვემო გურია (მხარე ჭოროხსა და ჩოლოქს შორის) და შუა გურია (ტერიტორია ჩოლოქსა და სუფსას შორის). შესაბამისად, არსებობდა სამი საეპისკოპოსო: ჯუმათის (ზემო გურია), შემოქმედის (შუა გურია) და ხინოწმინდის (ქვემო გურია).
„ქვემო გურია“ ზოგჯერ „ქობულეთადაც“ იხსენიებოდა. „ქობულეთი არის გურიის ნაწილი, მდინარე ჩოლოქის გადაღმა, რომელიც ზღვის პირას ჭოროხის შესართავამდის 45 ვერსი სიგრძე აქვს. სამხრეთით აჭარა აქვს და დასავლეთით ჭოროხი“.
ისტორია
გურიაში ქვედა პალეოლითიდან მოყოლებული ადამიანის ცხოვრების უწყვეტი კვალია დადასტურებული. ძველი ქვის ხანის ნაშთები ხვარბეთ-ნაღობილევშია აღმოჩენილი. დგინდება კულტურათა თანმიმდევრული განვითარების პროცესი, რაც ბრინჯაოსა და შემდგომი ხანის მთელ მანძილზე გრძელდებოდა. ნეოლითური პერიოდის ნამოსახლარებია ანასეული და გურიანთა. ანასეული I ადრენეოლითური უკერამიკო კულტურის ძეგლია, ანასეული II და გურიანთა კი წარმოადგენენ გვიან, განვითარებულ ნეოლითს, სადაც ქვის იარაღებთან ერთად გვხვდება გამომწვარი თიხის ჭურჭელი, კაჟის, რიყის ქვისა და ობსიდიანისგან დამზადებული დანები, სახვრეტები, ხელსაფქვავები, სათლელები, სატეხ-სასრესები, ცულები, კაჟის ისრისპირები, წერაქვის მსგავსი იარაღები, ხელჩაქუჩები, შურდულის ქვები. ნეოლითის პერიოდის არქეოლოგიური მასალაა აღმოჩენილი აგრეთვე ნაგომარსა და ვაკიჯვარში. ბრინჯაოს ხანას მიეკუთვნება მელექედურში, ბაღდადში, ვაკიჯვარში, შრომასა და მაკვანეთში აღმოჩენილი ნივთები. ურეკ-წვერმაღალაში აღმოჩენილი ურეკის განძი ასახავს ძვ. წ. II ათასწლეულის II ნახევრისა და I ათასწლეულის I ნახევრის პერიოდს, როდესაც ძლიერდება კოლხეთის სამეფო და რკინის წარმოება.
ძვ. წ. VI საუკუნეში დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა კოლხეთის მემკვიდრე სახელმწიფო ეგრისის სამეფო, რომლის შემადგენლობაშიც იყო მოქცეული გურიის ტერიტორია. გურიის ტერიტორია და განსაკუთრებით მისი სანაპირო ანტიკური ხანიდან გამოიყენებოდა ვაჭრობის მიზნით. მდინარეები სუფსა (მოგროსი) და ნატანები (ისისი) პირველად მოხსენიებული აქვს ბერძენ გეოგრაფ ფსევდო სკილაქს კარიადნელს, აგრეთვე ფლავიუს არიანეს. ახ. წ. IV საუკუნეში გეოგრაფმა კასტორიუსმა ამ მდინარეთა შესართავები დაიტანა რუკაზე „Tabula Peutingeriana“. ეს მდინარეეები სხვებთან ერთად ანტიკური პერიოდიდან აკავშირებდა რომის აღმოსავლეთ პროვინციებს დასავლეთ საქართველოსთან. ამ გზით გაჰქონდათ ბიზანტიელებს ნედლეული და შემოჰქონდათ ნაწარმი.
ეგრისის სამეფოს ფარგლებში გურია ლაზიკის პროვინციას წარმოადგენდა. ეს მხარე ეგრისის სხვა რეგიონებთან შედარებით დაუსახლებელი ყოფილა. გურიას არ იცნობენ აგათია სქოლასტიკოსი და პროკოპი კესარიელი. გურიის დაწინაურება ქვეყნის ფეოდალიზაციასთან ერთად ხდება და ის ბიზანტიის გავლენის საწინააღმდეგოდ მიმართული აქტი იყო. ამ დროს ამ რეგიონში აქტიურად მიმდინარეობდა ქართიზაციის პროცესები, ხდებოდა ჭანური ეთნოსის გაქართება. VII საუკუნის პირველ ნახევარში აღმოსავლურ ქართული ეთნიკური ჯგუფების ამ რეგიონში დიფუზიის შედეგად ხდება გურიის ჩამოყალიბება. ქართლი კულტურულად და ეკლესიურად დასავლეთ საქართველოში იჭრება გურიის გზით.
] ამ პერიოდს ემთხვევა გურიის მთავარი ციხე-ქალაქის — ვაშნარის — ძლიერება. VIII საუკუნეში გურია უკვე ცალკე ადმინისტრაციული ერთეულია, ჯუანშერ ჯუანშერიანის ნაშრომში ნახსენებია „გზა გურიისა“ და გურია-საბერძნეთის საზღვარი.
XI საუკუნეში ჩნდება ექადიის და ეწერის ეკლესიები. 1046 წელს იხსენიება გურიელი აზნაურები. თამარ მეფის ისტორიკოსი მეფის ერთ-ერთი დარბაზობის აღწერის დროს იხსენიებს გურულებს. XII საუკუნეში გურია იხსენიება გიორგი რუსის მხარდამჭერ პროვინციებს შორის.
გურიის საერისთავო
ფეოდალურ ხანაში ჩამოყალიბდა გურიის საერისთავო, რომელიც წყაროებში პირველად 1222 წელს იხსენიება. გურიის ერისთავების რეზიდენცია ლიხაური იყო. XIV საუკუნის დასაწყისში გურიას ოდიშის ერისთავი გიორგი II დადიანი განაგებდა, რომელიც ამავდროულად სვანეთის ერთ ნაწილსაც აკონტროლებდა. არაუადრეს 1352 წლიდან, გურიას დადიანების უმცროსი შტოს წარმომადგენელი კახაბერ I გურიელი მმართავდა. ამ უკანასკნელის შთამომავალი უნდა ყოფილიყო გიორგი გურიელი, რომელმაც დედოფალ ელენესთან ერთად 1422 წელს ლიხაურის ეკლესია აუშენებია. მათსავე სახელს უკავშირდება შემოქმედის ეპარქიის დაარსება და სავარაუდოდ მათვე უნდა დაეარსებინათ ჯუმათის და ხინოწმინდის საეპისკოპოსოები. გიორგი გურიელის მემკვიდრე იყო მამია გურიელი (ლიპარიტ I დადიანის ძე), რომელიც გურიის უკანასკნელი ერისთავი და პირველი მთავარია.
XIII-XV საუკუნეებში გურიას სავაჭრო ურთიერთობები ჰქონდა ვენეციისა და გენუის რესპუბლიკებთან, რომლებსაც შავი ზღვის გასწვრივ უამრავი ფაქტორიები ჰქონდათ გახსნილი, მათ შორის გონიოსა და გურიელების სარეზიდენციო პუნქტ ბათუმში. ეს ურთიერთობები დასტურდება 1290, 1386-87, 1464 წლებით დათარიღებულ საბუთებში. ქ. კაფის სანოტარო აქტებში აღნუსხული სავაჭრო გარიგებების თანახმად გენუელებს გურიაში ჩაჰქონდათ თევზი, ქსოვილი, მარილი, ხელოვნური ნაწარმი, ხოლო ადგილობრივი მოსახლეობისგან ყიდულობდნენ ცვილს, ტილოს, ღომს, ხე-ტყეს. 1444 წელს ბათუმის სანაპიროსთან გამოჩნდა ბურგუნდიელების ფლოტი ჟოფრუა დე ტუაზის სარდლობით, რომლებმაც ქალაქის გაძარცვა გადაწყვიტეს, მაგრამ გურიელმა ისინი ტყვედ ჩაიგდეს.
გურიის სამთავრო
XV საუკუნის მე-2 ნახევარში საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ წარმოიქმნა გურიის სამთავრო. მას გურიელები განაგებდნენ და რეზიდენცია ჰქონდათ ოზურგეთში, რომელიც XVI საუკუნიდან იხსენიება. საუფლისწულო მამულს წამოადგენდა სოფელი ლესა. გურიის სამთავრო მუდმივ ბრძოლაში იმყოფებოდა იმერეთის სამეფოსთან და ოსმალეთის იმპერიასთან. გურიის სამთავროს ძირითადი მოკავშირე ოდიშის სამთავრო იყო. გურიის ზოგმა მთავარმა მოახერხა იმერეთის მეფის ტახტის დროებით დაპატრონება. ოსმალეთის იმპერიასთან მუდმივი ბრძოლების შედეგად გურიის სამთავრომ დაკარგა ქვემო გურია. 1474 წლის 29 ივნისს გურიას ვენეციის რესპუბლიკის ელჩი სპარსეთში, ამბროზიო კონტარინი ეწვია. მან დაათვალიერა და აღწერა ქვემო გურია, ბათუმი, ციხისძირი. XV საუკუნის 70-იან წლებამდე ხდება გურიის საეპისკოპოსოების შემოქმედის, ჯუმათისა და ხინოს დაარსება და ქუთათელის საწმყსოსგან გამოყოფა, რაც გურიელების გაძლიერებას ნიშნავდა.
გურიის სამთავროს დამუკიდებლობა იწყება კახაბერ II გურიელის დროიდან, როდესაც ის დაუპირისპირდა ერთიანი საქართველოს სამეფოს უკანასნელ მეფეს, გიორგი VIII-ს. მეფის წინააღმდეგ ის სამცხის ათაბაგ ყვარყვარე II-ს დაეხმარა. ამის შემდეგ გურიის სამთავრო დამოუკიდებელ ერთეულად ჩამოყალიბდა, ყვარყვარესგან კი საჩუქრად აჭარა და ჭანეთი მიიღო 1463 წელს.
1502 წელს აჭარა და ჭანეთი მზეჭაბუკ ათაბაგმა ოსმალეთის დამხარებით წაართვა გურიელს. 1533 წელს ოდიშის მთავართან ერთად მამია I გურიელის ჯიქეთში მარცხიანი ლაშქრობის შემდეგ გურიის სამთავრო დროებით იმერეთის მეფეზე დამოკიდებული გახდა. XVI საუკუნეში როსტომ გურიელი (1534-1566) იმერეთის მეფეს აქტიურად ეხმარებოდა ოსმალეთის წინააღმდეგ ბრძოლაში სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიაზე. იმერეთის მეფემ დახმარების სანაცვლოდ მას 1535 წელს აჭარა და ჭანეთი დაუმტკიცა, თუმცა რეალურად 1547-51 წლებში ჭანეთი ოსმალეთმა მიიტაცა და გურიას უშუალოდ დაუმეზობლდა. ამის შემდეგ გურიის სამთავრო ოსმალების გავლენის სფეროში მოექცა, რასაც ხელი შუწყო სამხრეთ საქართველოში ოსმალთა გაბატონებამ. როსტომ გურიელის ძე, გიორგი II გურიელი უკვე ოსმალების დახმარებით ხდება გურიის მთავარი. 1609 წელს მამია II გურიელმა ისარგებლა 1603-1612 წლების ირან-ოსმალეთის ომით, 1609 წელს შეიჭრა აჭარაში, დაიკავა ის და ოდიშის სამთავროსთან ერთად ხარკის მიწოდება შეუწყვიტა ოსმალეთს. ირანთან ომის დასრულების შემდეგ ოსმალეთმა შავი ზღვის სანაპიროების ბლოკადა მოაწყო. შეწყდა მარილის, რკინისა და სხვა პროდუქტების შეტანა გურიისა და ოდიშის სამთავროებში. ამან გურიის და ოდიშის მთავრები აიძულა ოსმალეთთან ზავზე ეზრუნათ. ქართველი ელჩები 1614 წლის გაზაფხულზე ჩავიდნენ კონსტანტინოპოლში და თავიდან წარუმატებლად მიმდინარეობდა, რადგან ოსმალეთის მიერ შეთავაზებული საზავო პირობები მძიმე იყო ქართული სამთავროებისთვის და მის მიღებაზე უარს ამბობდნენ. აგვისტოში მოლაპარაკებები განახლდა ოსმალეთის ელჩ ომარ-ფაშასა და გურიელს შორის. 13 დეკემბერს ხელმოწერილი ხელშეკრულებით (გურია-ოსმალეთის შეთანხმება) გურიელმა დათმო აჭარა, იკისრა ოსმალეთის ხარკი, აღდგენილ იქნა ოსმალეთ-გურიის ომამდელი საზღვარი მდინარე ჭოროხზე.
ნაოსნობისთვის გამოსადეგი მდინარე სუფსა ხელს უწყობდა სამთავროს პოლიტიკური და სავაჭრო ურთიერთობების დამყარებაში. სუფსის ზოლში გაფენილი სოფლების, მამათის, ჩოჩხათის, კონჭკათის მცხოვრებლები საკმაოდ გაწაფულნი იყვნენ ნაოსნობასა და ტვირთმზიდაობაში, რის გამოც სპეციალური ბეგარაც ჰქონდათ დაკისრებული.
ამ დროიდან გურიის სამთავრომ პოლიტიკური ურთიერთობა დაამყარა რუსეთის სახელმწიფოსთან, დონისა და ზაპოროჟიეს კაზაკებთან და რეჩ პოსპოლიტასთან. იგი აქტიურად მონაწილეობდა ქართლისა და კახეთის სამეფოთა ანტიირანულ ბრძოლაში. 1627 წლით თარიღდება ცნობა გურიის სამთავროსა და კაზაკების ურთიერთობის შესახებ. ესაა მისიონერ პიეტრო დელა-ვალეს მოხსენებითი ბარათი რომის პაპ ურბან მერვესადმი. 1616-27 წლებში კაზაკები გაბატონდნენ შავ ზღვაზე, ცხრაჯერ გაილაშრეს ოსმალთა წინააღმდეგ და ცხრაჯერვე დაამარცხეს ისინი. გურიის მთავარი კაზაკებს უთმობდა საკუთარ ნავსადგურებს ოსმალთა წინააღმდეგ საბრძოლველად. 1654 წელს კაზაკებმა ოსმალებისგან გაათავისუფლეს ქვემო გურიის გონიოს ციხე. კაზაკებთან ურთიერთობამ დატოვა სიტყვა „ყაზახი“, „კაძახი“ გურულ დიალექტში. [9] პიეტრო დელა ვალე სწერდა რომის პაპს, რომ გურიელი და დადიანი, რომლებიც ზღისპირეთს ფლობენ, ჩვენთვისაც სასარგებლონი იქნებიან, თუ ოსმალეთის წინააღმდეგ საქმეს წამოვიწყებთო. რეჩ პოსპოლიტასთან გურიის სამთავროს ურთიერთობას ადასტურებს გურიაში, სხვადასხვა სოფლებში ზედუბანი, ჭანჭათი, მაკვანეთი, ოზურგეთი აღმოჩენილი რამდენიმე პოლონური მონეტა, რომლებიც 1624-27 წლებშია მოჭრილი სიგიზმუნდ III ვაზას მიერ. 1634-40 წლებში გურიაში იმყოფებოდა მისიონერი კრისტოფორო დე კასტელი, რომელმაც გურიელი მთავრების, ასევე გლეხების და ადგილების ჩანახატები დატოვა. კასტელი გურიაში შემოქმედელი ეპისკოპოსის მაქსიმე მაჭუტაძის მიწვევით ჩავიდა, ხოლო იქიდან ის 1640 წელს ვახტანგ II გურიელმა განდევნა.
XVII საუკუნის II ნახევრიდან სამთავრო ტახტზე გურიელს ოსმალეთის სულთანი ამტკიცებდა. გურია 1670-იან წლებში ოსმალეთს ხარკად აძლევდა 10-20 წლის 56 ქალ ვაჟს. ამავე საუკუნის II მეოთხედიდან გურიის სამთავრო დიდი ხნით მოექცა ოდიშის მთავრის გავლენის ქვეშ. მდგომარეობა გაართულა დასავლეთ საქართველოში გაჩაღებულმა შინაომებმა, რასაც მოჰყვა ტყვის სყიდვა. სხვა ქართველ მთვრებთან ბრძოლის დროს გურიელები დახმარებისათვის ხშირად მიმართავდნენ ოსმალეთს. ასევე იქცეოდნენ დასავლეთ საქართველოს სხვა მეფე-მთავრები, რამაც დასავლეთ საქართველოში ოსმალეთის ბატონობის გაძლიერებას შეუწყო ხელი. ამავე პერიოდში გურიის სამთავრომ საბოლოოდ დაკარგა აჭარა, რომელიც ოსმალეთმა დაიპყრო.
მომდევნო ხანებში გურიის მთავრებმა მნიშვნელოვან წარმატებებს მიაღწიეს: დემეტრე გურიელი, გიორგი III გურიელი, მამია III გურიელი და გიორგი IV გურიელი ზოგჯერ დადიანობასა და იმერეთში გამეფებასაც კი ახერხებდნენ. XVIII საუკუნის დასაწყისში გურიის მთავარი დადიანთან და იმერეთის მეფესთან ერთად რუსეთის დახმარების იმედით ოსმალეთის წინააღმდეგ გამოვიდა. ამის საპასუხოდ ოსმალებმა 1703 წელს დასავლეთ საქართველო დაარბიეს. გურიის სამთავრომ საბოლოოდ დაკარგა ბათუმისა და ჩაქვის მხარეები: 1723 წელს გურიის ზღვისპირა ციხეებში ოსმალთა გარნიზონები ჩადგნენ.
-ka.svg?uselang=ka)
XVIII საუკუნის შუა წლებში გურიის სამთავრო გაძლერდა მამია IV გურიელის მთავრობის დროს. ის ერეკლე II-ის დახმარებით ცდილობდა ოსმალთა განდევნას. იმერეთში სოლომონ I-ის გამეფების შემდეგ გურიის მთავარი აქტიურად მონაწილეობდა იმერეთის მეფის ანტიოსმალურ ღონისძიებაში. მამია IV-მ აკრძალა ტყვის სყიდვა, მოაწესრიგა ეკლესიის საქმეები და დაიწყო აშკარა ბრძოლა ოსმალეთის წინააღმდეგ. მამია IV, ასევე მისი მოქიშპე ძმა, გიორგი V გურიელი აქტიურად მონაწილეობდნენ 1768-1774 რუსეთ-ოსმალეთის ომში. 1769 გურიაში ოსმალები შეიჭრნენ, მაგრამ მომდევნი წელს იმერეთისა და გურიის ლაშქარმა მხარე კვლავ გაათავისუფლა. 1771 იანვარში ლაშქარმა გაანადგურა ფოთის მიდამოებიდან უკანგაბრუნებული ოსმალთა დიდი რაზმი.
ქუჩუკ-კაინარჯის ზავის შემდეგ ოსმალეთი თანდათან იპყრობდა გურიის სამთავროს მიწა-წყალს და მას ქვემო გურია გამოგლიჯა. საზღვარი მდინარე ცხრაფონაზე გადიოდა. დაიწყო ქვემო გურიის გამაჰმადიანების პროცესი, რომელიც XIX საუკუნის 70-იან წლებამდე გაგრძელდა. ქვემო გურიის მოსახლეობის ნაწილი გურიის სხვა მხარეებში გადასახლდა. XVIII საუკუნის 80-90-იან წლებში გურია ოსმალთა ბოლომოუღებელი შემოსევების ასპარეზად იქცა. იმერეთის მეფე სოლომონ I-მა 1784 წლის მარტში სცადა ქვემო გურიიდან ოსმალების განდევნა, მაგრამ ნაჭიშკრევთან დამარცხდა. ამის შემდეგ ეს მხარე 1878 წლამდე ოსმალეთის ხელში იყო.
XVIII საუკუნის მიწურული და XIX საუკუნის დასაწყისი გურიაში შინააშლილობით გამოირჩეოდა. 1792 წელს გარდაიცვალა მთავარი სიმონ III გურიელი. მემკვიდრე მამია სამი წლის იყო, რითაც ისარგებლა მისმა ბიძამ, ვახტანგმა და სოლომონ II-ის დახმარებით დაიკავა მთავრის ტახტი. სიმონისა და ვახტანგის კიდევ ერთი ძმა, ქაიხოსრო, გელათში ბერად იყო აღკვეცილი და შემოქმედის ეპისკოპოსად კურთხევისთვის ემზადებოდა. 1797 წელს დაუბრუნდა ერისკაცობას, გადააყენა ვახტანგი და გახდა ტახტის მემკვიდრე მამია გურიელის რეგენტი. ვახტანგ III გურიელი განაგრძობდა ბრძოლას ხელისუფლებისათვის. მან თავის ცოლისძმას, დიმიტრი ორბელიანს სთხოვა ქართლ-კახეთის სამეფოს დედოფალ დარეჯანთან ეშუამდგომლა, რათა ამ უკანასკნელს სოლომონ II-ისთვის ვახტანგის ტახტზე დაბრუნება ეთხოვა, მაგრამ თხოვნამ შედეგი არ გამოიღო. ვახტანგი იყო მისი მცირეწლოვანი ძმის, ლევან გურიელის მეურვე, მაგრამ როდესაც ლევან გურიელი 18 წლის გახდა, ვახტანგმა მამულები არ დაუბრუნა, მეტიც, შეაგულიანა ლევანის აზნაური ბერეჟიანი, რომელმაც აჭარიდან რაზმი გადმოიყვანა და ლევანის მამულები ააოხრა, ხოლო თავად კი საჯავახოში შეკრიბა ლაშქარი და ლევანს დარჩენილი მამულები წაართვა. ლევანმა და ქაიხოსრომ მოილაპარაკეს და შეიპყრეს ვახტანგი, მაგრამ სოლომონ II-ის ჩარევით ქაიხოსრომ ვახტანგი გაათავისუფლა. ვახტანგმა ახალციხის ფაშა სელიმ ხიმშიაშვილს, შეაფარა თავი. ქაიხოსროს თხოვნით 1804 წელს სელიმმა იგი შეიპყრო, მაგრამ სოლომონ II-ისა და პავლე ციციანოვის თხოვნით გაათავისუფლა. ვახტანგმა 1804 წლის 3 იანვარს წერილი მისწერა ციციანოვს და სთხოვდა რუსეთის ქვეშევრდომობაში გურიის მიღებას, თანაც ეუბნებოდა, რომ მხარს უჭერდნენ გურიის საზღვაო ზოლის მეპატრონე ნაკაშიძეები. ვახტანგი ჯერ თბილისში ციციანოვს ეახლა, შემდეგ კი სოლომონ II-ს და 1805 წელს საბატონიშვილო მამულიც დაიბრუნა, მაგრამ მალე გარდაიცვალა. გურიის სამთავროს მდგომარეობა ქაიხოსრო ბატონიშვილის რეგენტობის დროს გაუმჯობესდა. ქაიხოსრომ გაამაგრა შემოქმედის ციხე და აქცია საკუთარ რეზიდენციად. მან აკრძალა ტყვის სყიდვა და გაატარა მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ღონისძიებანი. საგარეო პოლიტიკაში ქაიხოსრო გეორგიევსკის ტრაქტატის საფუძველზე რუსეთთან კავშირის მომხრე იყო. მან 1804 წელს ოფიციალურად ითხოვა რუსეთის იმპერიის ქვეშევრდომობაში შესვლა. 1804 წლის 25 აპრილს ელაზნაურის შეთანხმებით რუსეთმა გურია ქვეშევრდომობაში მიიღო, როგორც იმერეთის სამეფოს ნაწილი. ცნობა ელაზნაურის შეთანხმების შესახებ გურიაში 1804 წლის 29 მაისს მიიღეს.
ამით მამია V გურიელი უკმაყოფილო იყო. მან დაიწყო მცდელობა, მარტოს გაეფორმებინა ხელშეკრულება რუსეთთან. ამისათვის გურიელი დიდ დახმარებას უწევდა რუსეთის სარდლებს ფოთის აღებაში. 1809 წელს მან წერილობით მიმართა რუსეთის სარდლობას, სადაც სთხოვდა, რომ გურიის სამთავრო შესულიყო მათ მფარველობაში. გურიელს მისცეს წინადადება, რომ წარედგინა თავისი თხოვნა რუსეთის იმპერატორის სახელზე, რომელშიც გათვალისწინებული იქნებოდა რუსეთის იმპერიაში გურიის შესვლის სამართლებრივი პირობები. რუსეთის სარდლობამ ისე მოაწყო საქმე, რომ არათუ გადაიბირა გურიელი რუსეთის მხარეზე, არამედ უნარიანად გამოიყენა ის სოლომონ II-ის წინააღმდეგ ბრძოლაში. 1810 წელს მამია გურიელი თავისი 1000 კაციანი ჯარით რუსეთთან ერთად ებრძოდა სოლომონს. სოლომონის წინააღმდეგ გამოდიოდა სამეგრელოს მთავარიც. მამია გურიელმა და მისმა დედდამ, მარინე წერეთელმა, დიდად შეუწყვეს რუსებს ხელი ფოთის აღებაში. ამიტომ მათ აღარ შეხვედრიათ წინააღმდეგობა რუსეთის მფარველობაში შესასვლელად.
მამია გურიელის მიერ რუსეთისადმი წარგენილი თხოვნა ითვალისწინებდა: 1. გურიის შესვლას რუსეთის მფარველობაში; 2. სისხლის სამართლის საქმეები, რომლებიც შეეხებოდა ტყვეებით ვაჭრობას, მკვლელობასა და ქურდობას უნდა დაქვემდებარებოდა იმერეთის მმართველის მიერ დანიშნულ სამხედრო სასმართლოს; 3. რუსეთს უნდა დაეცვა გურია გარეშე მტრისაგან, რისთვისაც გურიაში უნდა ჰყოლოდა ჯარი, რომლის შენახვაში გურიელი მიირებდა მონაწილეობას; 4. გურიელს უნდა მიეღო ადგილობრივი მადნეულის გადამუშავებიდან მიღებული შემოსავლის ნაწილი. 1810 წლის 19 ივნისს მამია V გურიელმა რუსეთთან მფარველობითი ხელშეკრულება დადო. გურია რუსეთის იმპერიაში შევიდა როგორც ავტონომიური სამთავრო. ამის შემდეგ ოსმალთა შემოსევები შემცირდა, მაგრამ არ შეწყვეტილა. მაგ. 1815 წელს 10 ივნისს ქობულეთის ბეგის შვილი ტრაპიზონის სურასკირის სეიდ სულეიმან ფაშის დავალებით 500 კაცით შეიჭრა გურიაში და გაძარცვა ოზურგეთი.
1819-1820 წლებში იმერეთისა აჯანყების დროს აჯანყების ხელმძღვანელი ივანე აბაშიძე გურიაში გამოიქცა. მან თავის ნათესავს, გურიის მთავრის ბიძას, ქაიხოსრო ბატონიშვილს შეაფარა თავი. ქაიხოსროს მხარეზე დადგნენ დავით გიორგის ძე გურიელი, დავით ზაალის ძე ერისთავი. იმერეთის მმართველმა პოლკოვნიკმა პუზირევსკიმ ქაიხოსრო ბატონიშვილს ივანე აბაშიძის გაცემა მოსთხოვა. ქაიხოსრომ უარი განაცხადა. რუსეთის სარდლობამ გურიაში ჯარი შეიყვანა და იმერელ აჯანყებულთა დამხმარე ქაიხოსრო ბატონიშვილის შეპყრობა სცადა.1820 წლის აპრილს გურიაში რაზმით შესული პუზირევსკი შემოქმედის ციხესთან მოკლეს. რუსთა რაზმმა უკან დაიხია. იმერეთსა და გურიაში შევიდა რუსთა დამატებითი ძალები (13 200 ქვეითი, 7 ზარბაზანი, 150 ცხენოსანი) გენერალ ველიამინოვის სარდლობით. 24 ივლისს რუსთა ჯარმა აიღო და მიწასთან გაასწორა შემოქმედის ციხე, მოარბია ახლომახლო სოფლები, შემდეგ აიღო გრიგოლეთი, ნიგოზდიდი, გურიის სამთავროს სიმაგრეები. რუსთა დამსჯელმა რაზმა ქაიხოსროსა და მის მომხრეთა მამულები მოარბია. ქაიხოსრო ბატონიშვილი თავისი მომხრეებით თურქეთში ემიგრაციაში წავიდა.
1826 წლის 26 ოქტომბერს გარდაიცვალა მამია V გურიელი. მამია V გურიელის დროს (1809-1826) გურიის სამთავროში მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა. გაუმჯობესდა მმართველობის სისტემა, გაიხსნა სკოლა ოზურგეთში, დაწესდა ყოველწლიური ბაზრობა ნაგომარში, მოწვეულ იქნენ ევროპელი მუსიკოსები და მსახიობები, მოწესრიგდა სახელმწიფო კანცელარიის სამიანობა, ჩატარდა მნიშვნელოვანი სააღმშენებლო სამუშაოები, განვითარდა ვაჭრობა და შინამრეწველობა. რუსეთის სარდლობის მოთხოვნით გურიის გამგებლობა დაევალა მმართველთა საბჭოს, რომელშიც ექვსი წევრი შედიოდა და რომელსაც მამია გურიელის ქვრივი სოფიო გურიელი თავმჯდომარეობდა. მმართველთა საბჭო ოფიციალურად გურიის სამთავროს მემკვიდრის სრულწლოვანებმდე (ის მაშინ 8 წლის იყო) შეიქმნა. სოფიო უკმაყოფილო იყო საბჭოს შექმნით. მას სურდა, რომ თავად ყოფილიყო მთავარი და აღდგენილიყო მამია გურიელის დროინდელი ორგანოები და მართვის წესი. სოფიომ ამას ვერ მიაღწია. რუსეთ-ოსმალეთის 1828-1829 წლების ომის დროს გურია ომის ასპარეზად იქცა. სოფიომ სცადა ეს ვითარება თავისი ხელისუფლების გასაძლიერებლად გამოეყენებინა, მაგრამ მოსახლეობის მხარდაჭერა ვერ ჰპოვა. რუსეთის მთავრობამ გურიის მმართველთა საბჭოს სათავეში ჩაუყენა რუსი ოფიცერი, წევრებად კი რუსეთის ერთგული აზნაურები დანიშნა. სოფიო გურიელი 1829 წელს გარდაიცვალა, ხოლო გურიის სამთავრო რუსეთის იმპერიას შეუერთდა.
ერთ-ერთი ვერსიის მიხედვით რუსეთ-ოსმალეთის 1828-1829 ომში გურიის მოსახლეობა აქტიურად იბრძოდა ოსმალეთის წინააღმდეგ. ადრიანოპოლის საზავო ხელშეკრულების შედგენისას, რუსეთმა მოითხოვა და ოსმალეთმა დაუთმო მას მთელი ტერიტორია ჭოროხამდე, მაგრამ ხელშეკრულებაში და საზავო რუკის შედგენის დროს, საზღვარი გაყვანილ იქნა მდინარეთა სახელწოდების შერევის გამო არა მდინარე ჭოროხთან, არამედ მდინარე ჩოლოქთან. ამ საზღვის მიხედვით, ქვემო გურია დარჩა ოსმალეთს. შეცდომა შეამჩნიეს ხელმოწერისა და დამტიცების შემდეგ, მაგრამ უკვე გვიან იყო ამ საკითხის ხელახლა აღძვრა.
რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში
1829-1840 წლებში გურიას განაგებდა დროებითი მმართველობა, რომელშიც შედიოდნენ გურიის თავადები რუსი ოფიცრის თავმჯდომარეობით. 1832 წლის 25 იანვარს ნიკოლოზ I-მა შეიწყალა ოსმალეთში გაქცეული გურული თავად აზნაურები. გურიაში დაბრუნდა 9 თავადი, 27 აზნაური 58 გლეხი, შემოქმედის არქიმანდრიტი ანთიმოზი და ერთი მღვდელი. მათ შორის დაბრუნდნენ დავით და ეკატერინე ბატონიშვილები. დავითი პეტერბურგში გაგზავნეს სამხედრო სასწავლებელში. 1840 წელს გურიის დროებითი მმართველობა გაუქმდა და გურია ოზურგეთის მაზრის სახით ქუთაისის გუბერნიაში შევიდა. 1830-იან წლებში გურიაში მოგზაურობდნენ და გურია აღწერეს დიუბუა დე მონპერემ და ჟაკ ფრანსუა გამბამ.
ოზურგეთის მაზრა რომელსაც ჩამოაცილეს ქობულეთი, წინანდელ გურიასთან შედარებით შემცირდა. დარჩენილი მთელი გურიის სივრცე შეადგენდა 1980,16 კვ. კმ, ზედ დასახლებული 88 760 სული მკვიდრი, ანუ 43,8 კაცი კვ. კმ-ზე. მოსახლეთი. სამაზრო საზღვრებს წარმოადგენდა: სამხრეთით — მდ. ჩოლოქი და აჭარა-გურიის მთა; დასავლეთით — შავი ზღვა; ჩრდილოეთით — რიონი, რომელიც სამეგრელოდან ჰყოფს გურიას და აღმოსავლეთით — ნიგოითის მთა, აჭარა-გურიის მთიდან გამომავალი, რომელიც გურიას იმერეთისაგან ჰყოფს. 1831 წელს, როცა რუსეთმა გურია შემოიერთა, გურიის მკვიდრნი აღუწერიათ, როგორც დიუბუა ამბობს. მაშინ გურია ორ სამოურაოდ იყოფოდა: ერთი იყო ოზურგეთისა და მეორე — ნაგომარისა. ოზურგეთის სამოურაოში ცხოვრობდა 18 430, ხოლო ნაგომრისაში — 18 270 სული. ამ ანგარიშით ყოველ კვადრატულ კილომეტრზე (დიუბუას მთელი სივრცე მაშინდელი გურიისა 1800 კილომეტრად აქვს აღნიშნული) 20,39 სული მოდიოდა. გურია დაიყო გურიანთის, ოზურგეთის, ბახვის, ლანჩხუთის, ჩოხატაურის, ნაგომრისა და აკეთის უჩასტკებად.
რუსეთის მმართველობით გამოწვეული უკმაყოფილება დიდი იყო, განსაკუთრებით გლეხობაში, რაც 1841 წლის აჯანყების ერთ-ერთი მიზეზი გახდა. ამას თან ერთვოდა ბატონყმობის პრობლემა. ერთი გლეხი ერთსადაიმავე დროს ეკუთვნოდა და ბეგარას უხდიდა 2-3 და ზოგეჯერ ოთხ ბატონს. გარდა ამისა, არსებობდა ყმის ყმობა, როდესაც ბატონის კუთვნილ ყმას თავის მხირვ საკუთარი ყმები ჰყავდა. 1840-იან წლებში ფიქსირდება ყმებით ვაჭრობის რამდენიმე ფაქტიც. ყმებს ფლობდნენ ეკლესია-მონასტრებიც. 1860 წელს მხოლოდ შემოქმედის და ჯუმათის მონასტრების ყმების რაოდენობა შეადგენდა 3789 სულს, რაც იყო მაზრის მთელი მოსახლეობის 8 %. 1850-1851 წლებში გამოსვლები მოაწყვეს სოფელ შემოქმედის გლეხებმა დიანოს სურგულაძისა და გოგია მამაკაიშვილის ხელმძღვანელობით. 1862 წელს აჯანყდნენ ბახვის, აჭის, ლიხაურის, გურიანთის, მაკვანეთისა და ბაილეთის გლეხები. 1865 წლის 13 ოქტომბერხ ოზურგეთის მაზრაში გაუქმდა ბატონყმობა. XIX საუკუნის შუა წლებში გურიის მოსახლეობა 50 000 ადამიანს აღწევდა.
გურია ყირიმის ომში
ყირიმის ომის დროს გურია ბრძოლების ერთ-ერთი ასპარეზი იყო. ომის დაწყების წინ გურიის ტერიტორიაზე განლაგებული იყო რუსეთის იმპერიის ძალები გენერალ ბრუნერის მეთაურობით: ფეხოსანთა პოლკის 3 ბატალიონი და შავიზღვისპირეთის სახაზო 12 ბატალიონი ოთხი სამთო ქვემეხით აკეთში, შავიზღვისპირეთის 9 სახაზო ბატალიონი გურიანთაში და ბრესტის ფეხოსანთა პოლკის მე-4 ბატალიონი ოთხი მსუბუქი ქვემეხით ნიგოითის სიმაღლეებზე. მის გასაძლიერებლად ოზურგეთში შეიყვანეს 2 ასეული კაზაკი.
ოსმალეთის იმპერიის ძალები შემდეგი იყო: ბათუმში ომარ ფაშას მეთაურობით იდგა 60 ათასიანი კორპუსი, 20 ათასიანი კორპუსი მუსტაფა ფაშას მეთაურობით იდგა მდინარე ჩოლოქთან, ქაქუთში იდგა 3 ათასიანი რაზმი ჰასან-ბეგ თავდგირიძის და შერიფ ბეგ ხიმშიაშვილის მეთაურობით, ლეღვაში იდგა 3 ათასი კაცი კეი ოღლის, ჰასან ბეი მუტი ოღლის და ალი ბეგ ლივანელის მეთაურობით, ანასეულის საგუშაგო ხაზზე იდგა 1500 კაცი ოსმან ბეის მეთაურობით, ჩურუქ-სუში განლაგებული იყო 7 ათასიანი კორპუსი, 13 საველე და 20 საცხენოსნო ზარბაზანნით. მათ მეთაურობდა სერასკირი სელიმ ფაშა, ციხისძირში იდგა 15 ზარბაზანი, 250 ნავ-ხომალდი და სამი ფრგატი. აქვე ელოდებოდნენ 2 გემსა და 12 სამხედრო ხომალდს. შეკვეთილში იდგა 4 ათასი კაცი 4 ზარბაზნით ლივა ფაშას სარდლობით. შეკვეთილის პირდაპირ ბატარიასთან და ლიმანის გამაგრებულ ბანაკში 4 ათასი თურქი დიდი ყალიბის 5 ზარბაზნით. ოსმალების სამხედრო მიზანი იყო შესულიყვნენ გურიაში ხმელეთიდან და ზღვით რედუტ-კალესა და სოხუმ-კალეში.
1853 წლის 15 ოქტომბერს შეკვეთილში წმინდა ნიკოლოზის საგუშაგოს თავს დაესხა თურქთა რეგულარული ჯარი და სახალხო ლაშქარი ჰასან-ბეგ თავდგირიძის მეთაურობით, სულ 5 ათასი კაცი. მათ წინააღმდეგობას უწევდნენ რუსი ეგერები და გურულთა სახალხო ლაშქარი, სულ 500 კაცი, აქედან 345 გურული. გურულებს მამა-შვილი გიორგი და ესე გურიელები მეთაურობდნენ. 7 საათი მიდიოდა ბრძოლა, სასიკვდილოდ დაჭრილმა გიორგი გურიელმა სარდლობა 16 წლის შვილ ესეს გადაულოცა. ბრძოლაში თავი გამოიჩინეს და გმირულად დაიღუპნენ გიგინეიშვილი და წითლიძე. 1854 წლის 19 აპრილს გურული მოლაშქრეები ურიადნიკის თანხლებით იყვნენ ზღვის სანაპიროს შემოვლაზე და გადააწყდნენ ოსმალოთა რაზმს. ოსმალებმა გახსნეს ცეცხლი. ერთი მოლაშქრე მოკვდა, ორი დაიჭრა. მილიციონერებს დაეხმარა პროპორშნიკი გიგო ჯაყელი. ყაჩაღები გაიქცნენ დიდი დანაკარგების ფასად.
1854 წლის მაისში გურიაში ქაქუთიდან შევიდა ოსმალთა 34 ათასიანი მხედრობა. მათ მუშირ-სელიმ ფაშა სარდლობდა. კორპუსში შედიოდნენ ჰასან-ბეგი თავდგირიძე და ეგვიპტის ლივა ფაშა. გენერალ-ლეიტენანტმა ივანე ანდრონიკაშვილმა უკან დაიხია. სელიმ-ფაშა კორპუსის ერთი ნაწილით, 12 ათასი კაცით უკან დაედევნა ანდრონიკაშვილს, გადალახა მდინარე სუფსა, ბრძოლით გადაკვეთა აკეთი, მამათი, ლანჩხუთი და შეუტია თავად მაჭუტაძეების სასახლეს ნიგოითში. 27 მაისს პოდპოლკოვნიკი ნიკოლოზ ერისთავი მოულოდნელად დაესხა მათ თავს და გაიმართა ნიგოითის ბრძოლის სახელით ცნობილი შეტაკება. ერისთავმა მძიმე დარტყმა მიაყენა ოსმალებს, ბრძოლაში დაიღუპა ჰასან-ბეგი. ბრძოლა და ჰასან-ბეგ თავდგირიძის სიკვდილი ასახულია ხალხურ სიმღერაში „ხასანბეგურა“. თურქებმა მოკლულთა და დაჭრილთა სახით 3 ათასი მებრძოლი დაკარგეს, ერისთავის რაზმმა - 600. სელიმ-ფაშას ძირითადმა კორპუსმა უკან იბრუნა პირი და ჩოლოქისკენ დაიხია, მაგრამ მას ივანე ანდრონიკაშვილი წამოეწია და გაიმართა გადამწყვეტი ჩოლოქის ბრძოლა.
რუს-ქართველთა ჯარის განკარგულებაში იყო 11 ბატალიონი (ქვეითი), 4 ასეული (დონელი კაზაკები), მილიციის 6 ქვეითი და 5 ცხენოსანი ასეული (იმერეთისა) და 6 ქვეითი რაზმი (გურიისა), სულ 10 ათასი ჯარისკაცი. თურქთა ჯარი, რომელსაც სინანფაში (სელიმ-ფაშა) სარდლობდა, 35 ათასი ჯარისკაცს ითვლიდა. გენერალი ანდრონიკაშვილმა მტერზე სწრაფი იერიშის მიტანა გადაწყვიტა. 4 ივნისს დილით „გურიის რაზმმა“ მტრის მოწინავე რაზმი დაამარცხა, მდ. ჩოლოქისაკენ დაეშვა და თურქებს უკანდასახევი გზა მოუჭრა, შემდეგ ჩოლოქი გადალახა და მტრის პირისპირ დადგა. საარტილერიო ცეცხლის გახსნის შემდეგ რუს-ქართველთა მხედრობა ბრძოლაში ჩაება და, მტრის რიცხობრივი უპირატესობის მიუხედავად, დიდი მსხვერპლით წინ მიიწევდა. კავალერიის ბრძოლაში ჩაბმის შემდეგ ჯარის სხვა ნაწილებიც ფართო შეტევაზე გადავიდნენ. ხელჩართულ ბრძოლაში თურქები შედრკნენ და უკან დაიხიეს. რუს-ქართველთა ცხენოსნებმა მტერს ქობულეთამდე სდიეს. მტერმა დაკარგა 4 ათასი მებრძოლი, 15 ქვემეხი, 36 დროშა და 3 ბანაკი, ქართველთა ჯარმა - 1500 კაცი. ბრძოლაში გამოჩენილი მამაცობისათვის ქართული მილიცია წმ. გიორგის დროშით დააჯილდოეს. ჩოლოქის ბრძოლაში გამარჯვებამ ჩაფუშა მტრის ცდა, სურამის გზით შეეერთებინა ახალციხე-ახალქალაქისა და ბათუმის კორპუსები.
ყირიმის ომის დროს თავი გამოიჩინეს გურულმა თავადაზნაურებმა დავით, ლევან, მალაქია, ესე და დიმიტრი გურიელებმა, ხახუტა, ანტონ და მიხეილ ნაკაშიძეებმა, დათა ღლონტმა, ლევან ერქომაიშვილმა, მაქსიმე პაპუნაიშვილმა და სხვებმა.
1877-78 წლების ომი
1877-1878 წლებში გურიაში გადიოდა რუსეთ-ოსმალეთის ომის ფრონტი, რამაც მხარე კიდევ უფრო დააზარალა. გურია შედიოდა კავკასიის ფრონტში. ომის დროს მთელ საქართველოში რუსის ჯარის დასახმარებლად დიდი მოძრაობა და ფართო აგიტაცია-პროპაგანდა გაჩაღდა. 1876 წელს ჩამოყალიბდა ოზურგეთის მაზრის მცხოვრებთაგან შემდგარი მოხალისეთა მილიცია. ნაცვლად გაწვეული ათასი ადამიანისა, შეიკრიბა სამი ათასი მოხალისე. ბევრი ბევრი გურული მილიციაში არა მხოლოდ პატრიოტული მოსაზრების გამო ეწერებოდა, არამედ იმიტომაც, რომ მილიციის წევრობა იძლეოდა უპირატესობებს. მილიციის წევრი დაცული იყო პრისტავის თვითნებობისგან, არ იხდიდა გზის საერთო ბეგარას, შესაძლებელი იყო აერჩიათ მამასახლისად.
რიონის მხარის მთავარსარდალი იყო გენერალ ლეიტენანტი ოკლობჟიო. რუსეთის ძალებში შედიოდა 51 600 მებრძოლი 20 ქვემეხი, აქედან ოზურგეთის რაზმი 25 ათასი მებრძოლი და ორი ბატარეა. შტაბის უფროსი იყო გენერალ-მაიორი გაბრიელ ყაზბეგი. ოსმალეთის ანატოლიის არმია მოიცავდა 70 000 მებრძოლს და 96 ქვემეხს. ომის დაწყებისთანავე ანატოლიის არმიის დასახმარებლად დაიძრა სიროს 33000-იანი და მუშირ-მუხტარ ფაშა 22 000-იანი კორპუსებით. არმიის შტაბს სათავეში ედგა მეხმედ ფეიზფშა, ცხენოსანთა კორპუსს სარდლობდა ყოფილი რუსი ოფიცერი გაზი მაგომი, შამილი და გენერალი მუხაფაშა კურდუხიაკი. მათი მიზანი იყო ბათუმიდან ქუთაისისკენ შეტევა ოზურგეთის გავლით.
რუსული არმიის გეგმის მიხედვით უნდა შეეტიათ 1877 წლის 12 აპრილს ჩოლოქის საზღვარზე სამი კოლონით. შეკვეთილის წმ ნიკოლოზის პორტიდან შეუტევდა კოლონა ალექსანდროპოლის პოლკის მეთაურის თავად აბაშიძის მეთაურობით, შუა კოლონა იყო გენერალ-მაიორ შელემეტიევისა, რომელშიც შედიოდა ქართველთა ქვეითი დრუჟინა თავად იასონ ჭავჭავაძის მეთაურობით. ის გაემართებოდა ოჩხამურისკენ. ექადიიდან გენერალ-მაიორ დანიბეგაშვილის კოლონას ესე გურიელის გურულ ქვეით დრუჟინასთან ერთად უნდა გადაელახა მდინარე ჩოლოქი. მათთან ერთად იყვნენ საკორდონო ხაზის უფროსი გრიგოლ გურიელი, რაზმის კომენდანტი პოდპოლკოვნიკი მეფისოვი, პოლკოვნიკი მიქელაძე სარდლის ადიუტანტი შტაბს კაპიტანი ყაზბეგი. ოზურგეთს იცავდა გენერალ-მაიორი ლევან გურიელი, რომელიც შემგომ პოლკოვნიკმა გურჩინმა შეცვალა.
ჩოლოქის საგუშაგო მარტივად დანებდა რუსებს. დანიბეგაშვილს მხოლოდ ერთდღიანი ბრძოლა დასჭირდა. ორივე შეერთებული კოლონა ერთად დაიძრა ლეღვა-ოჩხამურის მიმართულებით. ოსმალეთის ჯარი გამაგრებული იყო მუხაესტატესთან. დიდი ბრძოლისა და დანაკარგებისა ფასად აიღეს რუსებმა მუხაესტატე. 14 აპრილს შერემეტოვის კოლონაც მუხაესტატეში შევიდა. ოკლობჟიო ორი კვირა დაყოვნდა მუხაესტატეში. ბჭობდა ციხისძირის აღებაზე, რომელიც აუღებლად ითვლებოდა. რუსეთის არმიას გააჩნდა მტკიცე ზურგი, 27 ბატალიონი და 56 ქვემეხი. მის წინააღმდეგ ზოგი მონაცემით იყო 20 ათასიანი ქვეითი ბატალიონი 25 ქვემეხით. შესვენების დროს ოკლობჟიომ სცადა ოზურგეთ-შეკვეთილის გზის შეერთება, კორპუსის სურსათის შევსება და ახალი ძალებით შევსება ოზურგეთიდან.
შემდეგი ბრძოლები იყო ხუცუბანსა და ციხისძირში, სადაც იბრძოდა პოლკოვნიკ ბეჟიაშვილის 151-ე ქვეითი პიატიგორსკის ლეგიონი. გურიის რაზმს ქობულეთის რაზმი დაერქვა, მაგრამ უკვე წინ ვერ მიდიოდნენ, რადგან ოსმალებს ძლიერი პოზიციები ჰქონდათ. 25 აპრილს ცეცხლის ქვეშ აღმოჩნდა რუსის ჯარი. 11 ივნისს გახსნეს ცეცხლი სოფელ სამებადან ციხისძირისკენ ქვემეხებით. იქედან ისროდნენ საპასუხოდ. 100-ზე მეტი ქვემეხის ხმა ოზურგეთამდე აღწევდა. გრიგოლ გურიელს არ სჯეროდა ციხისძირის აღების შესაძლებლობისა, ამიტომ წინა დღეს მიატოვა ფრონტი და ოზურგეთში დაბრუნდა. 16-17 ივნისის ბრძოლები იყო წარუმატებელი რუსეთის ჯარისთვის, ორივე მხარეს დაიღუპა 1000 მებრძოლი.
1877 წლის 23 ოქტომბერს გამართულ ბრძოლაში, როდესაც სტრატეგიული სიმაღლის აღება გურიის ლაშქრის მეოთხე ასეულს დაევალა, შეტევის დროს გმირულად დაიღუპა 16 ლიხაურელი ახალგაზრდა. ასმეთაურ კაპიტან მაყაშვილს ხუცუბნის აღების გამო წმინდა ანას მეოთხე ხარისხის ორდენი მისცეს მამაცობისთვის. 1878 წლის 18 იანვარს ხუცუბნის ტერიტორიაზე გაიმართა ბრძოლა რუსეთისა და ოსმალეთის იმპერიების ჯარებს შორის. სოფლის ტერიტორიაზე აღმართულია რუსთა და ქართველთა საძმო სასაფლაოები. ერთი მათგანი არის კავკასიის მე-2 მსროლელთა ბატალიონის 76 წევრისაა, ხოლო მეორე — გურიის პირველი ფეხოსანი დრუჟინის 38 მებრძოლისა.
| „უკანასკნელად თათრებთან ჩხუბში მეც ვღებულობდი მონაწილეობას. ქობულეთი, ციხიძირი, ჩაქვი, არდაგანი და ყარსი ჩვენი სისხლით აღებულია. ჩვენი ხალხის მილიცია ვიბრძოდით, რომ დაგვეფარა მამული და დავიფარეთ კიდევაც. ხალხი უკეთ დაიცავს თავის მამულს, ვიდრე სალდათი და კაზახი რუსი. ამას ამტკიცებს ჩვენი თათრებთან ჩხუბი და ახლანდელი იაპონიის ჩხუბიც“ | |
| (ჟურნალი „მოგზაური“) |
ფირალობა
ამ ომის შეშემდეგ ბერლინის კონგრესის შედეგად რუსეთმა ქვემო გურია და აჭარა შეიერთა, მაგრამ ოზურგეთის მაზრის საზღვრები იგივე დარჩა, ქვემო გურია ბათუმის ოლქში მოექცა. მილიცია არ დაშალეს და მეომრები ოჯახებს არ დაუბრუნეს. ამან წარმოშვა ფირალობა, რომელიც XIX საუკუნის 80-იან წლებში ფართოდ გავრცელდა. ცნობილი ფირალები იყვნენ ნიკოლოზ მეხუზლა, სისონა დარჩია, გიორგი ჭყონია, გოგია ლომჯარია, დათა მიქელაიშვილი. 1880 წლის შემოდგომაზე, მას შემდეგ რაც პოლიციამ ვერაფერი გააწყო, ფირალებთან საბრძოლველად გაიგზავნა „მესამე ქვეითი გურიის დრუჟინის სოტნა“, რომელიც ცოტა ხანს ოზურგეთში გაჩერდა, შემდეგ კი ჯარისკაცები იმ სოფლებში ჩააყენა, სადაც ფირალები იყვნენ. ამ საშუალებით რამდენიმე ტყეში გავარდნილიც შემოირიგეს და ოთხი თვის განმავლობაში მაზრაში სიმშვიდემაც დაისადგურა, მაგრამ სიმშვიდე მალევე დაირღვა. 1882 წელს დაძაბული ვითარების გამო გურია გბერნატორმა შემოიარა და საზოგადოება გააფრთხილა, რომ ფირალების მფარველი სასტიკად დაისჯებოდა. ამან შედეგი გამოიღო, გუბერნატორს რამდენიმე ფირალი გადასცეს, ხოლო ორი ფირალი მოკლეს. მიუხედავად ჩატარებული ღონისძიებებისა, ფირალების რიცხვი შემცირების ნაცვლად, იზრდებოდა. 1882 წელს მთავარმმართებელმა დონდუკოვ-კორსაკოვმა ოზურგეთის უეზდი ადმინისტრაციული და პოლიციური კუთხით ჩამოაშორა ქუთაისის გუბერნიას და ბათუმის სამხედრო გუბერნატორს განკარგულებაში გადასცა. წესრიგის აღსადგენად მაზრაში გაიგზავნა სამეხდრო გუბერნატორის განკარგულებაში მყოფი ხოპერის კაზაკთა პოლკის ორი ასეული, ხოლო ქობულეთში — ერთი ბატალიონი. ამგვარად, ფირალობის განვითარებამ გურიაში გამოიწვია სოფლებში ჯარის ჩაყენება, ეგზეკუციის გამოყენება, რაც მძიმე ტვირთად დააწვა მოსახლეობას, უფრო შეავიწროვა და ეკონომიკურად დასცა. მთავრობის მიერ გატარებულმა სასტიკმა ზომებმა დროებით შეანელა ფირალობის აღმავლობა, მაგრამ 1888 წლიდან ფირალობა ისევ ძლიერი ტემპით განვითარდა. გურია გადაიქცა ფირალების სათარეშო ასპარეზად და მთავრობის საექსპერიმენტო ადგილად. 1887 წლიდან დააწესეს ხევისთავების ინსტიტუტი, რომელსაც საზოგადოება ეჭვის თვალით უყურებდა და მალევე გადააგდეს. იმავე წლიდან შემოიღეს სალდათად გაყვანა, და სათემო დარაჯობა. ამ ზომებმა ფირალობა ვერ შეაჩერა, სამაგიეროდ ხალხი უფრო შეაწუხა.
მოსახლეობა ძირითადად სოფლის მეურნეობით იყო დაკავებული. პურეული მარცვლოვანებიდან მოდიოდა სიმინდი და ღომი. გურიაში, ისევე როგორც მთელ დასავლეთ საქართველოში ღომი თანდათან განდევნა სიმინდმა. შედარებით მცირედ იყო გავრცელებული ვაზი, ბრინჯი და თამბაქო. 1879-1912 წლებში გურიაში ბურღვით სამუშაოებს ნავთობის აღმოსაჩენად ეწეოდნენ ბრუნგე პლაშკოვსკის, ოლდენბურგელი პრინცის, ბელგიელი მრეწველის, მანთაშევის, გენრიხ მატ-ტარტის, ვიქტორიო სკოლოს, გუმმელის სკოტისა და გუსტავ ზიბერტის ამხანაგობანი.
სოციალ-დემოკრატიული მოძრაობა
ოზურგეთის მაზრა იყო ერთ-ერთი ყველაზე სუსტად განვითარებული და ღარიბი ნაწილი ქუთაისის გუბერნიისა. გლეხებს ვერც ბატონყმობის გაუქმებამ და ვერც საგლეხო რეფორმამ უშველა. უმიწოდ დარჩენილ გლეხს კისერზე აწვა მძიმე გადასახადები. ის იძულებული იყო, მიეტოვებინა სახლკ-კარი და სხვაგან ეძებნა სამუშაო.უმრავესობა ბათუმში მიდიოდა მუშად ნავთობგადამამუშავებელ, გემთმშენებელ ქარხნებში, ციტრუსების ბაღებში და ა.შ. ბათუმის ქარხნებში მუშათა უმრავლესობას სწორედ გურულები წარმოადგენდნენ.
სოციალური პრობლემები ხელს უწყობდა გლეხობაში სოციალ-დემოკრატიული იდეების გავრცელებას. ბათუმში მომუშავე გურული მუშები ეცნობოდნენ მარქსისტულ იდეებს, ერთიანდებოდნენ სოციალისტურ წრეებში. XX საუკუნის დასაწყისში ოზურგეთის მაზრაში დაიწყო სოციალ-დემოკრატიული მოძრაობა. 1892 წელს აღინიშნა 1 მაისი. 1902 წლიდან ჩნდება სოციალ-დემოკრატიული წრეები, ეწყობოდა გლეხთა ფარული კრებები (მიქელგაბრიელში, ჯუმათში, ძიმითში). ფართოდ ვრცელდებოდა მარქსისტული ლიტერატურა, რის გამოც მეფის მთავრობამ 1902 წელს ყველა სამკითხველო დახურა. 1902 წლის ბათუმის დემონსტრაციის შემდეგ ოზურგეთის მაზრაში არსებული მოძრაობა კიდევ უფრო გააქტიურდა. 1903 წლის მაისში ბათუმში გაიმართა გურიაში მომუშავე სოციალ-დემოკრატთა კონფერენცია,რომელსაც ხელმძღვანელობდა ალექსანდრე წულუკიძე. უმიწო გლეხებმა 1903 წელს შეწყვიტეს გადასახადების გადახდა და უარი თქვეს მემამულეებთან მუშაობაზე. გურიის გლეხთა კომიტეტმა რსდმპ-ს ბათუმისა და კავკასიის კომიტეტებთან ერთად დაიწყო სახელმწიფო სამსახურების ბოიკოტი. ზაფხულისთვის მხარის სახელმწიფო ადმინისტრაციის მუშაობა, ფაქტობრივად, ჩავარდნილი იყო. სანაცვლოდ გურიის გლეხთა კომიტეტის მიერ ორგანიზებული იყო გლეხთა რევოლუციური კომიტეტები. 1904 წლის 23 მაისს გაიმართა გურულ სოციალ-დემოკრატთა მეორე კონფერენცია. სოციალ-დემოკრატიული ლიტერატურისგავრცელების მიზნით ასკანა-მთისპირში მოეწყო არალეგალური სტამბა, რომელმაც 1907 წლის 17 ივნისამდე იმუშავა. სტამბას სევასტი თალაკვაძე ხელმძღვანელობდა.
გურული სოციალ-დემოკრატები განსაკუთრებით გააქტიურდნენ რუსეთის 1905 წლის რევოლუციის დროს. 1905 წლის დასაწყისში ყველა სოფელში შეიქმნა გლეხთა ასეულები. გავრცელდა 70 ათასი პროკლამაცია „გურიის გლეხობას“. 1905 წლის 23 მარტის ნომერში ეწერა, რომ ოზურგეთის მაზრა მზადაა რევოლუციისთვის და მას შეუძლია 15 000 შეიარაღებული პირის გამოყვანა. გურიაში აირჩიეს საკუთარი მოსამართლეები და ჩამოაყალიბებს სასოფლო თემები. გლეხმა ქალებმა მიიღეს რეზოლუცია მამაკაცებთან თანასწორობის შესახებ. 1905 წლის თებერვლისთვის გურია მთლიანად რევოლუციონერთა კონტროლქვეშ იყო.
მეფის ხელისუფლებამ გურიაში გაგზავნა სადამსჯელო რაზმი ალიხანოვ-ავარსკის მთაურობით. რაზმი სადგურ ნატანებში დაბანაკდა, გლეხობასთან მოსალაპარაკებლად კი 1905 წლის 18 თებერვალში გურიაში ჩავიდა მთავარმმართებლობის საბჭოს წევრი, სულთან კრიმ-გირეი. ბახვის თემის გლეხებთან შეხვედრისას გლეხება სოციალური და პოლიტიკური უფლებების მინიჭება მოითხოვეს. მათი მოთხოვნები ბახვის მანიფესტის სახელითაა ცნობილი.
მოლაპარაკებებმა რუსეთის მმართველობასა და მეამბოხეებს შორის შედეგი არ გამოიღო, მთავრობას არ სურდა რევოლუციონერების მოთხოვნების შესრულება. მარტში მთავრობამ გამოაცხადა საგანგებო მდგომარეობა და გაგზავნა სადამსჯელო რაზმი მეამბოხე კუთხისაკენ. რაზმი სასტიკ წინააღმდეგობას გადააწყდა. აჯანყებულებმა 1905 წლის ოქტომბერში მოიგეს ნასაკირალის ბრძოლა, ნოემბერში აიღეს მაზრის ცენტრი ოზურგეთი და გამოაცხადეს გურიის რესპუბლიკის შექმნა. პრეზიდენტად ბენიამინ ჩხიკვიშვილი გამოცხადდა. 1906 წლის 10 იანვარს პოლკოვნიკ კრილოვის ექსპედიციამ აჯანყება უმოწყალოდ ჩაახშო.
1914 წელს მაზრაში მოქმედებდა ერთი ჩაის ფაბრიკა, ერთი სახერხი ქარხანა, ორი აგურის ქარხანა და მცირე მანუფაქტურული საწარმოები. სულ დასაქმებული იყო 850 ადამიანი. ქალაქ ოზურგეთში მოქმედებდა სასულიერო და სამოქალაქო სასწავლებელი, ხოლო სოფლებში 2-3 სამონასტრო და რამდენიმე სამრევლო სკოლა, 67 დაწყებითი სკოლა მაზრას ემსახურებოდა ერთი ექიმი, რომელიც მუშაობდა ოზურგეთში და სამი საექიმო პუნქტი.
პირველი რესპუბლიკის პერიოდი
პირველი მსოფლიო ომში რუსეთის დამარცხების შემდეგ კავკასიის ფრონტზე საქართველო მარტო აღმოჩნდა ოსმალეთის წინააღმდეგ. 1918 წლის აპრილში ჩოლქის ბრძოლაში ქართველებმა დაამარცხეს ოსმალები, მაგრამ ლიხაურის მიმართულებაზე უბრძოლველად დათმეს პოზიციები და ოსმალეთმა დაიკავა გურიის ტერიტორია, ქალაქი ოზურგეთი, ლიხაურის საზოგადოება ყველა სოფლით, სოფ. ლაითური, ბოხვაური, ექადია, შემოქმედის საზოგადოების სოფლები კვირიკეთი, მაკვანეთი და წითელმთა. გურიაში დაიწყო შიმშილობა. ოსმალური კოუპაცია დასრულდა ივნისის შუა რიცხვებში.
საბჭოთა ეპოქა
1921 წლის 15 მარტს ოზურგეთის მაზრაში დამყარდა საბჭოთა ხელისუფლება. შეიქმნა ოზურგეთის სამაზრო რევოლუციური კომიტეტი. 1922 წელს ჩატარდა ადგილობრივი არჩევნები. მაზრა 16 საარჩევნო რაიონად დაიყო და გლეხთა და ჯარისკაცთა ყრილობის 125 დელეგატი აირჩა.
გურია აქტიურად იყო ჩართული აგვისტოს აჯანყებაში. აჯანყებულ რეზმებს მეთაურობდნენ: მათითაშვილი, მუხაშავრია, ჭანუყვაძე. აჯანყებულთა ხელში იყო ხიდისთავი, ნაგომარი, საჯავახო. 31 აგვისტოს აჯანყებულებმა იერიში მიიტანეს ოზურგეთზე, რომელიც საგანგებოდ გამაგრება უკვე მოესწროთ ოკუპანტებს. ბათუმიდან და სამტრედიიდან ჩამოსწრებულმა წითელმა რაზმებმა უკუაქციეს აჯანყებულთა იერიშები. 29 აგვისტოდან 2 სექტემბრამდე, 5 დღის განმავლობაში გურიაში აჯანყებულები წარმატებით უმკლავდებოდნენ მძიმე ტექნიკით შეიარაღებულ წითელ არმიას. 2 სექტემბერს აჯანყებულებმა უკან დაიხიეს და ტყეებსა და მთებში გაიხიზნენ. ხალხი ორგანიზებულად გაიხიზნა სურებისკენ. რამდენიმე დღის განმავლობაში გურიის დიდი ნაწილი თავისუფალი რესპუბლიკის წესებით ცხოვრობდა, სოფლებში ტარდებოდა თავისუფალი მიტინგები. პრაქტიკულად მთელი გურია, გარდა კომუნისტებისა, საბჭოთა მთავრობის წინააღმდეგი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ აჯანყებულებს დაპატიმრებული ჰყავდათ 1800-მდე კომუნისტი, არავინ დაუხვრეტიათ, რამდენიმე ოდიოზური ლიკვიდატორის გარდა, თუმცა ხალხისგან გაისმოდა მოთხოვნა მათი ხელმძღვანელების დახვრეტის შესახებ.
1930 წელს ოზურგეთის მაზრა გაუქმდა მის ტერიტორიაზე შეიქმნა მახარაძის, ლანჩხუთისა და ჩოხატაურის რაიონები.
საბჭოთა პერიოდში გურიის ეკონომიკა ძირითადად ორი დარგის: მეჩაიეობისა და მეციტრუსეობის განვითარებას ემყარებოდა. მოქმედებდა ჩაის 24 ფაბრიკა სხვა მნიშვნელოვანი დარგები იყო: მესიმინდეობა, მეხილეობა, მევენახეობა, მეცხოველეობა. მრეწველობის წამყვან დარგს წარმოადგენდა კვების მრეწველობა. გურიის მოსახლეობა იზრდებოდა, განსაკუთრებით იზრდებოდა მახარაძის რაიონის მოსახლეობა, რადგან ჩაისა და ციტრუსების მრეწველობის განვითარების გამო მუშახელზე მოთხოვნა დიდი იყო.
თანამედროვეობა
1990 წლის შემდეგ კატასტროფულად დაეცა გურიის ეკონომიკა. განადგურდა რეგიონის წამყვანი დარგი მეჩაიეობა, შემცირდა ციტრუსების წარმოება და მოსახლეობის რაოდენობა.
მოსახლეობა
| აღწერის წელი | მოსახლეობა | კაცი | ქალი |
|---|---|---|---|
| 1770 | 30 440 | 17 583 | 12 857 |
| 1826 |  25 000 | ||
| 1831 |  36 700 | ||
| 1846 | 46 000 | ||
| 1860 | 48 000 | ||
| 1865 | 59 502 | ||
| 1867 | 55 087 | 31 736 | 23 351 |
| 1870 | 59 080 | 32 011 | 27 069 |
| 1874 | 54 191 | 29 091 | 25 100 |
| 1883 | 62 492 | ||
| 1884 | 64 078 | ||
| 1886 | 75 794 | 39 817 | 35 977 |
| 1888 | 75 846 | 39 903 | 35 943 |
| 1893 | 80 555 | 42 956 | 37 599 |
| 1897 | 92 212 | 47 018 | 45 194 |
| 1902 | 87 455 | 45 854 | 41 601 |
| 1908 | 93 157 | ||
| 1910 | 105 370 | 54 528 | 50 842 |
| 1912 | 106 080 | 55 009 | 51 081 |
| 1921 | 107 105 | ||
| 1926 | 113 400 | ||
| 1939 | 132 100 | ||
| 1959 | 145 900 | ||
| 1969 | 149 600 | ||
| 1979 | 155 000 | ||
| 1989 | 158 100 | ||
| 2002 | 143 400 | 67 036 | 76 090 |
| 2014 | 113 350 | 54 660 | 58 690 |
1770 წელს გურიის მოსახლეობა საქართველოს (დღევანდელ საზღვრებში) მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 4 %-ს შეადგენდა. XVIII საუკუნის დამლევს იოჰან გიულდენშტედტის ცნობით გურიაში ქვემო გურიის ჩათვლით 5000 ოჯახი ცხოვრობდა. 1812 წელს მოსახლეობის დიდი ნაწილი ჟამიანობას შეეწირა. 1831 წელს გურია მოინახულა დიუბუა დე მონპერემ, რომლის მონაცემებით გურიის ფართობი 1800 კვ. კმ. და მოსახლეობა 4300 კომლი, 36 700 ადამიანი იყო (ოჯახის საშუალო სულადობა 8,5), აქედან ოზურგეთის უბანში 18 430 ადამიანი ცხოვრობდა, ნაგომრის უბანში 18 270. მონპერეს მონაცემებით სიმჭიდროვე 20,3 კაცი იყო, უშუალოდ ქალაქ ოზურგეთში კი 300 ადამიანი ცხოვრობდა. გურიის მოსახლეობა 1840-იან წლებში ოზურგეთის მაზრის დაარსების დროისთვის იყო 46 ათასი ადამიანი. 1860 წელს გურიის მოსახლეობა დაახლოებით 48 ათასი იყო. 1870-იან წლებში მაზრის მოსახლეობა იყო 103 476 ადამიანი (მათ შორის 49 142 ქალი და 54 334 კაცი). ეთნიკური შემადგენლობით გურიის მოსახლეობა ერთგვაროვანი იყო. ცხოვრობდა მხოლოდ 7 სომეხი, 14 კათოლიკე სომეხი და 81 მუსლიმი. აღრიცხული იყო თავადის 40 და აზნაურის 229 ოჯახი. სულ 594 სოფელი. 1886 წელს მაზრის მოსახლეობა 76 055 ადამიანი იყო. 1897 წელს გურიის მოსახლეობა იყო 90 326, აქედან 4710 ქალაქ ოზურგეთის. ამ დროს გურიის ტერიტორია იყო 2259 კმ². მოსახლეობის 95,3 % იყო ქართველი, 3,3 % - ბერძენი. 50 კომლი რუსი ცხოვრობდა, სულ 211 ადამიანი (117 მამრობითი, 94 მდედრობითი სქესის), აქედან უშუალოდ ქალაქში 20-მდე რუსი ყოფილი ჯარისკაცი ცხოვრობდა. მაზრის მოსახლეობის 98 % იყო გლეხობა, რომელიც სასოფლო-სამეურნეო მიწების 40 %-ს ფლობდა. 1908 წლისთვის მოსახლეობამ მიაღწია 93 157-ს, ხოლო 1911 წლისთვის — 126 ათას ადამიანს.
1921 წლისთვის გურიის მოსახლეობა იყო 107 105, ტერიტორია 2099,86 კვადრატული კილომეტრი, ოზურგეთი იყო ერთადერთი ქალაქი 5626 მცხოვრებით და ლანჩხუთი ერთადერთი დაბა 2500 მცხოვრებით. 1926 წლის აღწერის მიხედვით გურიის მთელი მოსახლეობის 99,6 % ქართველები იყვნენ, ცხოვრობდა 266 რუსი, 108 სომეხი, ხოლო დანარჩენ ეთნოსებზე მოდიოდა 200-მდე ადამიანი. გურიის მოსახლეობის ეთნიკურ შემადგენლობაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა 1930-იანი წლებიდან. ]საბჭოთა პერიოდში გურიის მოსახლეობა იზრდებოდა, განსაკუთრებით იზრდებოდა მახარაძის რაიონის მოსახლეობა, რადგან ჩაისა და ციტრუსების მრეწველობის განვითარების გამო მუშახელზე მოთხოვნა დიდი იყო. მიუხედავად ამისა, გურიაში მოსახლეობის ზრდა ჩამოუვარდებოდა ქვეყნის საერთო მაჩვენებელს. 1926 წელს გურიას ქვეყნის მოსახლეობაში 4,24 %-იანი წილი ეკავა. 2002 წლისთვის კი 3,3 %.
2014 წლის აღწერის მონაცემებით გურიის მოსახლეობის რაოდენობა 113 ათასია, რაც საქართველოს მოსახლეობის 3,1 %-ს შეადგენს. მოსახლეობის სიმჭიდროვე 1 კვ.კმ–ზე არის 55,7 კაცს. მოსახლეობის 98 % ეთნიკურად ქართველია, 1 % — სომეხი. ძირითადად ცხოვრობენ გურულები, მოსახლეობის დაახლოებით 10-12 % აჭარელია. მოსახლეობის 86 % მართლმადიდებელია, 11,4 % — მუსლიმი. მხარეში შეინიშნება მოსახლეობის ბუნებრივი ასევე მექანიკური (მიგრაცია) კლება. მხარის ადმინისტრაციული ცენტრია ქალაქი ოზურგეთი. მხარეში 189 დასახლებული პუნქტია, მათ შორის 2 ქალაქი (ოზურგეთი და ლანჩხუთი), 5 დაბა (ჩოხატაური, ურეკი, ნარუჯა, ლაითური, ქვედა ნასაკირალი) და 182 სოფელი. მხარის ურბანიზაციის დონე დაბალია. ქალაქებსა და დაბებში ცხოვრობს მოსახლეობის 28 %, ხოლო სოფლებში - 72 %. მაღალმთიან დასახლებებს მიეკუთვნება ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტის ერთი სოფელი.
ეკონომიკა
გურიის მეურნეობის ძირითადი დარგები იყო მიწათმოქმედება, მევენახეობა, მეფუტკრეობა და მეაბრეშუმეობა. ღვინო, თაფლი და აბრეშუმის ნაწარმო ექსპორტის საგანს წარმოადგენდა. გურიაში სამეგრელოს მსგავსად მაღლარი ვაზი იყო გავრცელებული. გურიაში მრავალი ჯიშის ვაზი ხარობდა და ღვინო დიდი რაოდენობით გაჰქონდათ. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით გურიაში „ღვინო კეთილი და შემრგო“ დგებოდა. უცხოელი მოგზაურები გურულ ღვინოს ბურგუნდიულ ღვინოს ადარებდნენ. 1850-იან წლებში გავრცელებულმა ვაზის დაავადებებმა ვენახები თითქმის გაანადგურა. დაავადებების გავრცელებას გურიის ზღვასთან სიახლოვე უწყობდა ხელს. ამის გამო 1870-იანი წლების ბოლოს კი დაავადებებისადმი გამძლე ჰიბრიდის, ადესად“ ცნობილი იზაბელას გაშენება დაიწყო, რომელმაც გურიაში არსებული ადგილობრივი ვაზის ჯიშები ჩაანაცვლა.
გავრცელებული მარცვლეული კულტურები იყო ღომი, რომელიც მოგვიანებით ჩაანაცვლა სიმინდმა, აგრეთვე პარკოსნები: ლობიო, ცერცვი, ხანჭკოლა. თესავდნენ სელს და ბამბას. 1900-იანი წლებიდან მხარის ეკონომიკის მნიშვნელოვან ნაწილად იქცა მეჩაიეობა. 1914 წელს აშენდა ჩაის პირველი გადამამუშავებელი ფაბრიკა. საბჭოთა პერიოდში მეჩაიეობა მონოკულტურად იქცა, რომელმაც მანამდე არსებული ყველა სხვა სასოფლო-სამეურნეო დარგი განდევნა. 1990-იანი წლებიდან მთავარ სასოფლო-სამეურნეო კულტურად იქცა თხილი.
გურიაში მესაქონლეობა დაქვემდებარებულ როლს თამაშობდა, თუმცა საკმაო რაოდენობით იყო ცხენი, ხარ-ძროხა, თხა, კამეჩი, შინაური ფრინველი და განსაკუთრებით მრავლად ჰყავდათ ღორი. იშვიათი იყო ცხვარი კლიმატური თავისებურების გამო. აჭარა-გურიის ქედის კალთები დაფარული იყო ტყეთა ტევრებით და ამ მზარის ეკონომიკურ ცხოვრებაში დიდ როლს ასრულებდა ნადირობა. ნადირობდნენ ირემზე, შველზე, არჩვზე, გარეულ ღორზე, დათვზე.
XVIII საუკუნის ბოლოს და XIX საუკუნის დასაწყისში გურიას სავაჭრო ურთიერთობები ჰქონდა იმერეთთან და ახალციხის საფაშოსთან. გურიის მთისწინა სოფლებში მოსახლეობა მასობრივად ეწეოდა ხელოსნობას, ხის ჭურჭლისა და სხვა ნივთების დამზადებას. 1840-იანი წლებიდან ქალაქ ოზურგეთში ვითარდება მანუფაქტურა, აგურისა და თიხის წარმოება, მეთუნეობა, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში მაღალ დონეზე იდგა არყის წარმოება, XIX საუკუნის განმავლობაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა ხე-ტყის დამზადებას.
კულტურა
ფოლკლორი
სიმღერა
გურიაში ტრადიციული ქართული ხალხური სამხმიანი სიმღერის გარდა მღეროდნენ ოთხხმიან სიმღერა „ნადურსაც“. ერთ-ერთი ხმა კრიმანჭულია. კრიმანჭული გაგრეხილ, დამანჭულ კრინს ნიშნავს. კრინი მამაკაცის ყველაზე მაღალი ხმაა. კრინს ევროპაში ფალტეცი, კრიმანჭულს კი იოდლი შეესაბამება. ხალხური გადმოცემით ამ ხმის არსებობას ბავშვებს უნდა ვუმადლოდეთ: თითქოსადა შებინდებისას უდაბურ ადგილას მარტო წასული ბავშვები თავის გასამხნევებლად და ავსულების დასაფრთხობად ასეთ ხმებს გამოსცემდნენ. კრიმანჭულს სამეგრელოსა და იმერეთშიც მღერიან. გურიასა და მთელს დასავლეთ საქართველოში გავრცელეული საკრავია ჩონგური. მას ოთხი სიმი აქვს. სიმები აბრეშუმისაა ამიტომ საკრავი ნაზ ხმას გამოსცემს. ჩონგურის თანხლებით სრულდება სახუმარო, სატრფიალო, შრომის თუ საწესო სიმღერები
ცეკვები
ძველი გურული ცეკვებიდან ცნობილია: „ფარცაკუკუ“, „კალმახობა“, „ფოთლით ცეკვა“, „მოკვლა-გაცოცხლება“, „მიმიკით ცეკვა“, „ფერხული“, რომლებიც აღწერილი აქვს ცნობილ ეთნოგრაფს, აპ. წულაძეს, თავის წიგნში „ეთნოგრაფიული გურია“. „ფარცაკუკუ“, რომელიც ხალხური შემოქმედების ღრმა წიაღიდან ამოიტანა საქართველოს სახალხო არტისტმა, გიორგი სალუქვაძემ, პირველად ნაჩვენები იქნა 1951 წელს. იგი ომში გამარჯვებული მხედრების მასობრივი ცეკვაა. სრულდება ქალებთან ერთად. გურიაში სამსართულიანი „ფარცაკუკუ“ სცოდნიათ. 1954 წელს გიორგი სალუქვაძემ აღადგინა „კალმახური“ (კალმახობა), რომელიც შრომითი ხასიათის, სარიტუალო ცეკვა იყო.
მეღვინეობა
გურიაში გავრცელებული იყო აბორიგენული ვაზის 50-ზე მეტი ჯიში. მათაგნ განსაკუთრებით ცნობილებია ჩხავერი, საკმიელა, მტევანდიდი, კამური, სხილათუბანი, კაბისტონი, კლარჯული, ჯაინი (ჯანი), მტრედის-ფეხა, ორონა, ჭუმუტა. ოზურგეთის მაზრაში 1901 წელს 10 289 მეღვინე ირიცხებოდა. ვაზის დაავადებით, რომლებიც, 1853 წლიდან მძვინვარებდა, ბევრი ვენახი განადგურდა. XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ვაზის ტრადიციული ჯიშები თანდათან ოდესიდან შეტანილმა „იზაბელამ“ (ე.წ. ,,ადესა“) განდევნა. „იზაბელა“ გურიაში თედორე ვორონცოვ-დაშკოვმა 1844-50 წლებში შეიტანა და მისი პირველი ნერგები დაირგო ოზურგეთის ბაღში დარგო.
ამჟამად ვაზის ძველი, ადგილობრივი ჯიშები თითქმის დავიწყებულია. დღევანდელ გურიაში გაბატონებულია დაბლარი ცოლიკოური და მაღლარი ადესა. გურიაში აღმოჩენილია ველური ვაზი მორცხულა, რომელსაც წვრილი, შავი მარცვლები და ღია ფერის თხელი, პატარა ფოთოლი აქვს. ის აქა-იქ მოიპოვება სურებისა და ნაბეღლავის ტყეებში. მევენახეობის უძველესი ტრადიციების დასტურია ტოპონიმები ბახვი, რომელის ღვინის ბერძნულ ღვთაება ბახუსს უკავშირდებდა და ასევე ვაზის გურული ღვთაება აგუნა. გურიაში გავრცელებული იყო მაღლარი ვაზი, რომელიც გაშვებული ჰქონდათ თხმელის ხეებზე. საწნახელს ამზადებდნენ ცაცხვის ხისგან. მას გამოთლიდნენ ტყეში და შემდეგ ხის მორებზე აგორებდნენ შესახილით „ელესა“. ამ რიტუალის გამოძახილია ხალხური სიმღერა ელესა.
ღვინის გარდა, ყურძნის პროდუქტებიდან აღსანიშნავია ძმარი, „ნადუღი ტკბილი“ (ბადაგი), „ჯანჯუხა“ (ჩურჩხელა), ტკბილისკვერი და ფელამუში. ჭაჭისგან თუ შუაღვინოს არ აყენებენ, ხდიან არაყს.გურია, განსაკუთრებით კი მისი მთიანი ნაწილი განთქმულია ე.წ. „სანთლის არყით“, რომელსაც თაფლის ფიჭისაგან აკეთებენ. მისგან ხდიან საუკეთესო სურნელის მქონე არაყს. გურიაში განსაკუთრებით ბევრს ხდიან ჭაჭის არაყს. სოფლებში თითქმის ყველა ოჯახში აქვთ საარყე ქვაბები.
ამჟამად გურიაში ღვინოს აწარმოებს კომპანიები „კახური ტრადიციული მეღვინეობა“, „იბერიელი“, „არჩეული 1920“ და რამდენიმე საოჯახო მარანი.
არქიტექტურა
გურიაში გავრცელებული საცხოვრისის ძირითადი სახეა ოდა, რომელიც მთელი დასავლეთ საქართველოსთვისაა დამახასიათებელი. ის 3-6 ოთახიანი ფიცრული სახლია ხის იატაკითა და აივნით. ოდის ოთხფერდა სახურავი კრამიტით ან ყავრითაა გადახურული. ნესტიანი ჰავის გამო სახლი ხის ან ქვის ბოძებზეა შეყენებული. ოდას ბუხრით ათბობდნენ. დამხმარე ნაგებობები იყო სამზადი, ნალია და სხვა.
ტრადიციები
კალანდა
გურიაში ახალ წელს „კალანდას“ ეძახდნენ. იგი წმინდა ბასილი დიდის, ხსენების დღეს ემთხვევა. კალანდის მთავარი ატრიბუტია ჩიჩილაკი, რომელსაც მსხვილი თხილის ჯოხისგან ამზადებენ. ჩიჩილაკი სიცოცხლის ხის ნაირსახეობაა. მას ახალი წლის წინა დღეს თხილის ან იმერული ხეჭრელის ტოტებისაგან ამზადებდნენ და კურკანტელით, მარადმწვანე სუროთი, რიტუალური პურით, ფერადი ბაფთებითა და ხილით რთავდნენ. ჩიჩილაკი ნაყოფიერებისა და ბარაქიანობის მომნიჭებლად ითვლებოდა. ჩიჩილაკს წყალკურთხევამდე ინახავდნენ, შემდეგ კი წვავდნენ ან წყალს ატანდნენ.
კალანდის დადგომამდე ცოტა ხნით ადრე მთელი ოჯახი ფეხზე დგებოდა. მამაკაცები ღორის თავს, საახალწლო კვერს, საახალწლო სანოვაგით დატვირთულ გობს, მორთულ ჩიჩილაკს და ცარიელ ჩაფს აიღებდნენ და მარნისკენ გაეშურებოდნენ. მარანში შესვლისას ოჯახის უფროსი გობს ხმაამოუღებლად დადგამდა მიწაზე, ჩაფს ღვინით გაავსებდა და წმინდა ბასილს ოჯახის ბედნიერებას დაჩოქილი შესთხოვდა. შემდეგ მეკვლე გობიდან კაკალს აიღებდა და წმინდა ბასილს შეეხვეწებოდა, რომ ამ კაკალივით აევსო ოჯახი ყოველივე სიკეთით. კაკალს გატეხდნენ და, თუ ცარიელი აღმოჩნდებოდა, რაც, გურულების რწმენით, უბედურების მომასწავებელი იყო, მეკვლე ხელმეორედ ეხვეწებოდა წმინდანს, რომ ოჯახი ცარიელი კაკლისთვის არ დაემსგავსებინა. ამის შემდეგ პროცესია სახლისკენ გაემართებოდა. მეკვლე კარებზე სამჯერ დააკაკუნებდა შემდეგი სიტყვებით: „კარი გამიღე!“ სახლიდან სამჯერ უპასუხებდნენ: „რა მოგაქვს?“. მეკვლე პასუხად ჩამოუთვლიდა: „მშვიდობა, ღვთის წყალობა, ჯანჯუხა, ხაჭაპური, ტკბილეული...“ შემდეგ მას კარებს უღებდნენ და იწყებოდა საახალწლო მილოცვები.
საახალწლო სუფრის აუციელებლი ელემენტია საცივი. საშობაო კვერი ტრადიციული გურული ხაჭაპურია (ღვიძელი). ესაა ნახევარმთვარის ფორმის ხაჭაპური მოხარშული კვერცხით. ხაჭაპურში ჩატანებული კვერცხი ხვავის, ბარაქის, ოჯახის სიმტკიცისა და გაუტეხელობის სიმბოლო იყო. გურული ღვეზელი იყო გათხოვილი ქალის მოკითხვისას მშობლების ძღვენის აუცილებელი შემადგენელი ნაწილი. ნახევარმთვარის ფორმა ძველი გურულების რწმენით ძლიერების სიმბოლო იყო.
საშობაო კვერი ცხვებოდა კეცზე, წითლად აელვებულ ნაკვერჩხალზე. მოხარშულ კვერცხებს ორი დღით ადრე შუაცეცხლზე ან ბუხარში შეკიდებდნენ ან ფრცქვნიდნენ, გაფიცხებულ კეცზე დააწყობდნენ და ნაკვერჩხალზე ბრაწავდნენ.
სპორტული ტრადიციები
გურიის სპორტულ ტრადიციათაგან აღსანიშნავია დოღი, ლელობურთი და ბაზიერობა.
ლელოს ტრადიცია სათავეს შუხუთფერდის ბრძოლიდან იღებს. ლელოს გატანის წესები ასეთია: ბურთი იწონის ერთ ფუთს (16 კილოგრამს). ბურთის ტყავი ივსება სილით და ნახერხით. ძველად სანამ ბურთს ბოლომდე მოკერავდნენ, მანამდე აღდგომის წინა ღამეს, ბურთში აგუნას წვენს ასხამდნენ. აგუნა უძველესი წარმართული რიტუალიდან გადმოსული გაქრისტიანებული ღვინის დღესასწაულია. აგუნა შავი ღვინის, თაფლის, ბროწეულის წვენის ნაზავია. გამარჯვებული ის არის, ვინც ლელოს ღელის გადაღმა გადაიტანს თავის მოთამაშეებიანად.
ბაზით ანუ მტაცებელი ფრინველით ნადირობა, როგორც სპორტის სახეობა, გურიაში ძველთაგანვე იყო გავრცელებული. ქორით ნადირობდნენ ხოხობსა და ტყის ქათამზე, იშვიათად იხვზე, მიმინოთი — მწყერზე, ღალღასა და წყლის ფრინველზე ქორსა და მიმინოს ახლაც წვრთნიან (მართავენ). ბაზს იჭერენ სამკუთხედი ფორმის ჩიტბადით გორაკზე (საირაო), სადაც შემოდგომაზე თავს იყრიან გადამფრენი მტაცებელი ფრინველები. ქ. ოზურგეთში სექტემბრის თვეში დაწესებული იყო ბაზიერის დღე. ამჟამად ეს დღე ჩოხატაურში აღინიშნება.
ყოველი წლის 19 აგვისტოს, კურორტ ბახმაროში იმარტება ტრადიციული დოღი. დოღის ტრადიცია XX საუკუნის დასაწყისიდან იღებს სათავეს. მასში მონაწილეობას იღებენ სააქრთველოს სხვადასხვა კუთხეების ცხენოსნები. ამავე დროს იმართება ხალხური რეწვის ნიმუშების გამოფენა - გაყიდვა.
იხ. ვიდეო - მივალ გურიაში მარა
