ირიდიუმი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                               ირიდიუმი

                                                                                              ირიდიუმი, 77Ir

ზოგადი თვისებები
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა	მოვერცხლისფრო-თეთრი ძალიან მყარი, ძნელდნობადი ლითონი
სტანდ. ატომური წონა Ar°(Ir)	192.217±0.002 192.22±0.01 (დამრგვალებული)
ირიდიუმი პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი Rh ↑ Ir ↓ Mt ოსმიუმი ← ირიდიუმი → პლატინა
ატომური ნომერი (Z)	77
ჯგუფი	9
პერიოდი	6 პერიოდი
ბლოკი	d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია	[Xe] 4f14 5d7 6s2
ელექტრონი გარსზე	2, 8, 18, 32, 15, 2
ელემენტის ატომის სქემა
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში	მყარი სხეული
დნობის ტემპერატურა	2446 °C ​(2719 K, ​​4435 °F)
დუღილის ტემპერატურა	4130 °C ​(4403 K, ​7466 °F)
სიმკვრივე (ო.ტ.)	22.56 გ/სმ3
სიმკვრივე (ლ.წ.)	19 გ/სმ3
დნობის კუთ. სითბო	41.12 კჯ/მოლი
აორთქ. კუთ. სითბო	564 კჯ/მოლი
მოლური თბოტევადობა	25.10 ჯ/(მოლი·K)
ნაჯერი ორთქლის წნევა P (პა) 1 10 100 1 k 10 k 100 k T (K)-ზე 2713 2957 3252 3614 4069 4659
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი	−3, −1, 0, +1, +2, +3, +4, +5, +6, +7, +8, +9
ელექტროდული პოტენციალი
ელექტრო­უარყოფითობა	პოლინგის სკალა: 2.20
იონიზაციის ენერგია	1: 880 კჯ/მოლ 2: 1600 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი	ემპირიული: 136 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov)	141±6 პმ
ირიდიუმის სპექტრალური ზოლები
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება	პირველადი ნუკლიდების სახით
მესრის სტრუქტურა	კუბური წახნაგცენტრირებული
ბგერის სიჩქარე	4825 მ/წმ (20 °C)
თერმული გაფართოება	6.4 µმ/(მ·K)
თბოგამტარობა	147 ვტ/(მ·K)
კუთრი წინაღობა	47.1 ნომ·მ (20 °C)
მაგნეტიზმი	პარამაგნეტიკი
მაგნიტური ამთვისებლობა	+25.6×10−6 სმ3/მოლ
იუნგას მოდული	528 გპა
წანაცვლების მოდული	210 გპა
დრეკადობის მოდული	320 გპა
პუასონის კოეფიციენტი	0.26
მოოსის მეთოდი	6.5
ვიკერსის მეთოდი	1760–2200 მპა
ბრინელის მეთოდი	1670 მპა
CAS ნომერი	7439-88-5
ისტორია
აღმომჩენი და პირველი მიმღებია	სმიტსონ ტენანტი (1803)
ირიდიუმის მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ. დაშლა (t1/2) რადიო. დაშლა პრო­დუქტი 188Ir სინთ 1.73 დღ-ღ ε 188Os 189Ir სინთ 13.2 დღ-ღ ε 189Os 190Ir სინთ 11.8 დღ-ღ ε 190Os 191Ir 37.3% სტაბილური 192Ir სინთ 73.827 დღ-ღ β− 192Pt ε 192Os 192m2Ir სინთ 241 წ IT 192Ir 193Ir 62.7% სტაბილური 193mIr სინთ 10.5 დღ-ღ IT 193Ir 194Ir სინთ 19.3 სთ β− 194Pt 194m2Ir სინთ 171 დღ-ღ IT 194Ir
ირიდიუმი ვიკისაწყობში

ირიდიუმი (ლათ. Iridium < ბერძ. iridos — „ცისარტყელა“; ქიმიური სიმბოლო — ${\displaystyle \text{Ir}}$) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, მეცხრე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მერვე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, VIIIბ) ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 77, ატომური მასა — 192.22, t_დნ — 2446 °C, t_დუღ — 4130 °C, სიმკვრივე — 22.56 გ/სმ³. მოვერცხლისფრო-თეთრი ძალიან მყარი, ძნელდნობადი და ქიმიურად მედეგი ლითონი. შედის გარდამავალ ლითონთა ჯგუფში. პლატინის ჯგუფიდან, რომელსაც აქვს მაღალი სიმკვრივე და ამ პარამეტრით შეედრება მხოლოდ ოსმიუმს (Os და Ir სიმკვრივე პრაქტიკულად ტოლია გამოთვლითი ცდომილების გათვალისწინებით). აქვს მაღალი კოროზია მედეგობა 2000 °C-ზეც კი.

ისტორია

ირიდიუმი აღმოჩენილ იქნა 1803 წელს ინგლისელი ქიმიკოსის სმიტსონ ტენანტის მიერ ოსმიუმთან ერთად, რომლებიც როგორც მინარევები იყვნენ ბუნებრივ პლატინაში, რომელიც ჩამოტანილია იყო სამხრეთ ამერიკიდან. სახელწოდება (ძვ. ბერძნ. ἶρις — ცისარტყელა) მიიღო მისი მარილების სხვადასხვა შეფერილობის გამო.

ბუნებაში

ირიდიუმის შემცველობა დედამიწის ქერქში ძალიან უმნიშვნელოა (მასის 10⁻⁷ %). ის გვხვდება უფრო იშვიათად ვიდრე ოქრო და პლატინა. გვხვდება როდიუმთან, რენიუმთან და რუთენიუმთან ერთად. მიეკუთვნება ყველაზე ნაკლებად გავრცელებულ ელემენტებს. ირიდიუმი შედარებით ხშირად გვხვდება მეტეორიტებში. არა არის გამორიცხული, რომ პლანეტაზე ლითონის რეალური შემცველობა გაცილებით მეტი იყოს: მის მაღალ სიმკვრივეს და რკინასთან ძლიერ მსგავსებას (სიდეროფილურობა) შეიძლება გამოეწვია ირიდიუმის არევა დედამიწის სიღრმეში, პლანეტის ბირთვში,გადანადნობიდან მისი ფორმირების პროცესში.

ირიდიუმი შედის ისეთი მინერალების შემადგენლობაში როგორიცაა, ნევიანსკიტი, სისერტსკიტი და აუროსმირიდი.

საბადოები

ოსმიუმიანი ირიდიუმის ძირეული საბადოები მდებარეობენ ძირითადად პერიტიტოვური სერპენტინიტების მდებარეობის რაიონებში (სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა, კანადა, აშშ, ახალი გვინეა).

მიღება

ირიდიუმის მიღების ძირითად წყაროს წარმოადგენს — სპილენძ-ნიკელის წარმოების ანოდური დანალექი წიდა. პლატინის ჯგუფის ლითონების კონცენტრატებიდან გამოყოფენ Au, Pd, Pt და სხვას, ნარჩენები, რომელიც შეიცავს Ru, Os და ირიდიუმს, შეადნობენ KNO₃ და КОН-თან, შენადნობს გამოატუტებენ წყლით, ხსნარს ჟანგავენ O₂, აცილებენ OsO₄ და RuO₄, ხოლო ნალექს, რომელიც შეიცავს ირიდიუმს, შეადნობენ Na₂O₂ და NaOH, შენადნობს ამუშავებენ სამეფო წყალით და NH₄Cl ხსნარითსადაც ირიდიუმი ილექება როგორც კომპლექსური შენაერთი (NH₄)₂[IrCl₆], რომელსაც შემდეგ ახურებენ (ავარვარებენ), ლითონ - ირიდიუმის მიღებამდე. პერსპექტიულია ირიდიუმის გამოყოფა ექსტრაქციის მეთოდით. ირიდიუმის გამოყოფისათვის არაკეთილშობილი ლითონებისაგან პერსპექტიულია იონური ცვლის გამოყენება. ოსმიუმიანი ირიდიუმის ჯგუფის მინერალებიდან ირიდიუმის გამოყოფისათვის მინერალებს შეადნობენ ბარიუმის ოქსიდთან, ამუშავებენ ქლორწყალბადით და სამეფო წყალით, აცილებენ OsO₄ და ლექავენ ირიდიუმს (NH₄)₂[IrCl₆]-ის სახით.

ფიზიკური თვისებები

მძიმე მოვერცხლისფრო-თეთრი ლითონი, საკუთარი სიმაგრის გამო ძნელად ხდება მისი მექანიკური დამუშავება. კრისტალური სტრუქტურა აქვს — კუბურ წახნაგცენტრირებული, პერიოდით а₀=0,38387 ნმ; ელექტრული წინაღობა — 5,3×10⁻⁸ომ·მ (0 °C-ზე); სითბური გაფართოების კოეფიციენტია — 6,5×10⁻⁶ გრად; ნორმალური დრეკადობის მოდულია — 52,029×10⁶ კგ/მმ²; სიმკვრივე — 22,65 გრ/სმ³.

სტაბილურს წარმოადგენენ იზოტოპები ¹⁹¹Ir და ¹⁹³Ir. ნახევარდაშლის პერიოდია ¹⁹²Ir — 74 დღე.

ქიმიური თვისებები

ირიდიუმი მდგრადია ჰაერში ჩვეულებრივი ტემპერატურის პირობებში და გახურებისას, ფხვნილის გავარვარბისას ჟანგბადის ჭავლში 600—1000 °C-ზე ირიდიუმი ქმნის უმნიშვნელო რაოდენობით IrO₂. 1200 °C-ზე ზევით ნაწილობრივ ორთქლდება IrO₃ სახით. კომპაქტური ირიდიუმი 100 °C-მდე არ რეაგირებს ყველა ცნობილ მჟავასთან და მათ ნარევებთან. ახლადდალექილი შავი ირიდიუმი ნაწილობრივ იხსნება სამეფო წყალში Ir(III)-სა და Ir(IV) წარმოქმნით. ირიდიუმის ფხვნილი შეიძლება გაიხსნას ქლორირებით ტუტე ლითონების ქლორიდების თანდასწრებით 600-900 °C-ზე ან Na₂O₂ ან BaO₂-თან შედნობით შემდეგ მჟავეებში გახსნით. ირიდიუმი ურთიერთქმედებს F₂ 400—450 °C-ზე, ხოლო Cl₂-თან და S-თან რეაგირებს წითელი გავარვარების ტემპერატურაზე.

ორ ვალენტიანი ირიდიუმის ნაერთები

• IrCl₂ — ბრჭყვიალა მუქი-მწვანე ფერის კრისტალები. ცუდად იხსნებიან მჟავეებში და ტუტეებში. გახურებისას 773 °C-მდე იშლება IrCl და ქლორად, ხოლო 798 °C-ის ზევით — იშლება შემადგენელ ელემენტებად. მიიღებენ ლითონური ირიდიუმის გახურებით ან IrCl₃ ქლორის დენში 763 °C-ზე.
• IrS — ბრჭყვიალა მუქი-ლურჯი მაგარი ნივთიერება. ნაკლებად იხსნება წყალში და მჟავეებში. იხსნება კალიუმის სულფიდში. მიიღებენ ლითონური ირიდიუმის გოგირდის ორთქლში გახურებით.

სამ ვალენტიანი ირიდიუმის ნაერთები

• Ir₂O₃ — მაგარი მუქი-ლურჯი ნივთიერება. ნაკლებად ხსნადია წყალში და ეთანოლში. იხსნება გოგირდმჟავაში. მიიღებენ ირიდიუმის სულფიდის (III) სუსტი გავარვარებით.
• IrCl₃ — ზეთის ხილის-მომწვანო ფერის აქროლადი ნაერთი. სიმკვრივეა — 5,30 გრ/სმ³. ნაკლებადხსნადია წყალში, ტუტეებში და მჟავეებში. 765 °C-ზე იშლება IrCl₂-ად და ქლორად, გახურებისას 773 °C-მდე იშლება IrCl და ქლორად, ხოლო 798 °C-ზე ზევით — იშლება შემადგენელ ელემენტებად. მიიღებენ ქლორის მოქმედებით 600 °C-მდე გახურებულ ირიდიუმზე.
• IrBr₃ — ზეთის ხილის-მომწვანო ფერის კრისტალები. იხსნება წყალში, ნაკლებად იხსნება სპირტში. დეჰიდრატირებს 105—120 °C-მდე გახურებისას. ძლიერი გახურებისას იშლება ელემენტებად. მიიღებენ IrO₂-სა და ბრომწყალბადმჟავის ურთიერთქმედებით.
• Ir₂S₃ — მყარი ყავისფერი ნივთიერებაა. იშლება ელემენტებად 1050 °C-ზე ზევით გახურებისას. ნაკლებად იხსნება წყალში. იხსნება აზოტმჟავაში და კალიუმის სულფიდის ხსნარში. მიიღებენ ირიდიუმის(III) ქლორიდზე გოგირდწყალბადის ზემოქმედებით ან ფხვნილისმაგვარი ლითონური ირიდიუმის გახურებით გოგირდთან ერთად არაუმეტეს 1050 °C-ისა ვაკუუმში.

ოთხ ვალენტიანი ირიდიუმის ნაერთები

• IrO₂ — შავი ტეტრაგონალური კრისტალები. სიმკვრივეა — 3,15 გრ/სმ³. ნაკლებადხსნადია წყალში, ეთანოლში და მჟავეებში. ღდგება ლითონამდე წყალბადით. გახურებისას თერმულად დისოციირებს ელემენტებამდე. მიიღებენ ფხვნილისმაგვარი ირიდიუმის გახურებით ჰაერზე ან ჟანგბადში 700 °C-ზე, IrO₂*nН₂О-ის გახურებით.
• IrF₄ — ყვითელი ზეთოვანი სითხე, რომელიც იშლება ჰაერზე და ჰიდროლიზდება წყლით. t_пл 106 °C. მიიღებენ IrF₆-ის გახურებით ირიდიუმის ფხვნილთან ერთად 150 °C-ზე.
• IrCl₄- ჰიგროსკოპული ყავისფერი მყარი ნივთიერება. იხსნება ცივ წყალში და იშლება თბილ წყალში. მიიღებენ ლითონური ირიდიუმის გახურებით (600—700 °C) ქლორთან ერთად მომატებული წნევის პირობებში.
• IrBr₄ — ჰაერზე დნობადი ლურჯი ნივთიერება. იხსნება ეთანოლში; წყალში (დაშლით), გახურებისას დისოცირდება ელემენტებად. მიიღებენ IrO₂-ის ურთიერთქმედებით ბრომწყალბადმჟავასთან დაბალი ტემპერატურის პირობებში.
• IrS₂ — მყარი ყავისფერი ნივთიერება. ნაკლებადხსნადია წყალში. მიიღებენ ირიდიუმის (IV) მარილებში გოგირდწყალბადის გატარებით ან ლითონური ირიდიუმის გახურებით გოგირდთან ერთად ჰაერის გარეშე გარემოში ვაკუუმში.

ექვს ვალენტიანი ირიდიუმის ნაერთები

• IrF₆ — ყვითელი ტეტრაგონალური კრისტალები. t_დნ 44 °C, t_დუღ 53 °C, სიმკვრივე — 6,0 გრ/სმ³. ლითონური ირიდიუმის ზემოქმედებით გარდაიქმნება IrF₄-ად, ღდგება წყალბადით ლითონურ ირიდიუმის წარმოქმნამდე. მიიღებენ ირიდიუმის გახურებით ფტორის ატმოსფოროში ფლუორიტის მილაკში. ძალიან ძლიერი მჟანგავი, რომელსაც შეუძლია წყლის დაჟანგვაც კი:

2IrF₆ + 10H₂O = 2Ir(OH)₄ + 12HF + O₂, ან NO:
NO + IrF₆ = NO⁺[IrF₆]⁻

• IrS₃ — რუხი, წყალში ნაკლებადხსნადი ფხვნილი. მიიღებენ ლითონური ირიდიუმის ფხვნილის გახურებით გოგირდთან ერთად ვაკუუმში. ანუ არ წარმოადგენს ექვს ვალენტიანი ირიდიუმის შენაერთს, რადგანაც აქვს S-S ბმა.
• Ir(OH)₄ (IrO₂*2H₂O) წარმოიქმნება ქლოროირიდატების (IV) ხსნარების ნეიტრალიზაციის დროს მჟანგავების თანდასწრებით. ნალექი Ir₂O₃*nН₂О ილექება ტუტეებით ქლოროირიდატების (III) ნეიტრალიზაციის დროს და ადვილად იჟანგება ჰაერზე IrO₂-მდე. პრაქტიკულად არ იხსნება წყალში.

გამოყენება

განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს მისი ბირთვული იზომერი ირიდიუმ-192m2 (ნახევარდაშლის პერიოდი 241 წელი), როგორც ელექტროენერგიის წყარო.

მისი შენადნობი W და Th — არის თერმოელექტრული გენერატორების მასალა, Hf-თან — საწვავის ავზების მასალა კოსმოსურ აპარატებში, Rh-თან, Re-თან, W-თან — არის თერმოწყვილების მასალა, რომლებსაც იყენებენ 2000 °C-ზე ზევით, ხოლო La და Се-თან — თერმოემისიური კათოდების მასალა.

ირიდიუმი გამოიყენება ასევე საწერ კალმებში. ირიდიუმის მცირე ბურთულა შეიძლება ვნახოთ საწერ კალმების წვერში, განსაკუთრებულად კარგად ჩანს ოქროს კალმებში, სადაც ის ფერით განსხვავდება კალამისაგან.

ირიდიუმი პალეონტოლოგიაში და გეოლოგიაში წარმოადგენს ფენის ინდიკატორს, რომელიც ფორმირდა უცებვე მეტეორიტის ჩამოვარდნისთანავე.

ირიდიუმი, სპილენძთან და პლატინასთან ერთად გამოიყენება შიგა წვის ძრავის აალების სანთლებში როგორც ელექტროდების დასამზადებელი მასალა, ასეთ სანთლებს განსაკუთრებულად უხანგრძლივდება ვადა (100—160 ათ. კმ ავტომობილის გარბენი) და ამცირებს მოთხოვნებს აალების ძაბვასთან. თავდაპირველად გამოიყენებოდა ავიაციაში და სარბოლო ავტომანქანებში, შემდგომ, თვითღირებულების შემცირებასთან ერთად, დაიწყეს გამოყენება მასიურ ავტომანქანებშიც. ახლა ასეთი სანთლები ხელმისაწვდომია თითქმის ყველა ძრავისათვის, თუმცა არის ყველაზე ძვირი.

ბიოლოგიური როლი

ირიდიუმი არ თამაშობს არავითარ ბიოლოგიურ როლს. ლითონური ირიდიუმი, არატოქსიკურია, მაგრამ მისი ზოგიერთი შენაერთი, მაგალითად, მისი ჰექსაფტორიდი (IrF₆), ძალიან მომწამვლელია.

ღირებულება

მსოფლიო ბაზარზე ირიდიუმის ფასი დღეს 2012 წლისათვის შეადგენს მიახლოებით 200 დოლარს ერთ გრამზე.

საინტერესო ფაქტები

ირიდიუმი — არის ლითონი, რომელიც არ ურთიერთქმედებს მჟავეებთან და ნარევებთან (მაგალითად, სამეფო წყალი) როგორც ნორმალურ ისე მაღალი ტემპერატურების პირობებში.

იხ. ვიდეო - Иридий - Самый РЕДКИЙ металл на Земле!

კლარკის რიცხვი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                           კლარკის რიცხვი

კლარკის რიცხვი (ან ელემენტების კლარკები, უფრო ხშირად ისინი უბრალოდ ამბობენ ელემენტის კლარკს) არის რიცხვები, რომლებიც გამოხატავს ქიმიური ელემენტების საშუალო შემცველობას დედამიწის ქერქში, ჰიდროსფეროში, დედამიწაზე, კოსმოსურ სხეულებში, გეოქიმიურ ან კოსმოქიმიურ სისტემებში და ა.შ. ამ სისტემის მთლიან მასაზე.

კლარკის სახეები

განარჩევენ წონით (%-ში, გრ/ტ) და ატომურ (%-ში ატომების რაოდენობის მიხედვით) კლარკებს. დედამიწის ქერქის შემადგენელი მთის ქანების სხვადასხვა ქიმიური შემადგენლობის საერთო მონაცემები - 16 კმ სიღრმემდე გავრცელების გათვალისწინებით, გამოქვეყნებულ იქნა ამერიკელი მეცნიერის ფრენკ უიგლსუორთ კლარკის მიერ (1889). დედამიწის ქერქში ქიმიური ელემენტების პროცენტული შემცველობის მიღებულ რიცხვებს, რომლებიც მოგვიანებით დაზუსტებულ იქნა ალექსანდრე ფერსმანის მიერ, მისი წინადადებით უწოდეს კლარკის რიცხვები ან უბრალოდ კლარკები.

დედამიწის ქერქში ელემენტების საშუალო შემცველობა, თანამედროვე გაგებით როგორც პლანეტის ზედა ფენისა უფრო მაღალია მოხოროვიჩიჩის საზღვართან, გამოთვლილია ა.პ. ვინოგრადოვის (1962), ამერიკელი მეცნიერის ს. რ. ტეილორის (1964), გერმანელი — კ. გ. ვედეპოლის (1967) (იხ. ცხრილი ქვევით) მიერ. ჭარბობს დაბალი რიგითი ნომრების ელემენტები: 15 ყველაზე გავრცელებული ელემენტი, რომელთა კლარკი მეტია 100 გრ/ტ-ზე, აქვთ 26-მდე (Fe) რიგითი ნომერები. ლუწი ატომური ნომერის ელემენტები შეადგენენ დედამიწის ქერქის მასის 87 %-ს, ხოლო კენტები — მხოლოდ 13 %-ს; ეს ხდება ბმების დიდი ენერგიის გამო და, შედეგად ვღებულობთ დიდ მდგრადობას და წყვილი რაოდენობის ნუკლონებიანი ბირთვების ნუკლეოსინთეზის დროს მეტ გამოსვლას.

დედამიწის საშუალო ქიმიური შემადგენლობა საერთოდ გამოითვლება მეტეორიტებში ელემენტების შემცველობის მონაცემების საფუძველზე (იხ. გეოქიმია). რადგანაც ელემენტის კლარკები წარმოადგენენ სასარგებლო წიაღისეულის საბადოების, მთის ქანების ან მთლიანად რეგიონების ქიმიური ელემენტების შემცირებული ან მომატებული კონცენტრაციის შედარებით ეტალონებს, მისი ცოდნა მნიშვნელოვანია სასარგებლო წიაღისეულის მოძიებისა და სამრეწველო შეფასებისათვის; მათი მეშვეობით შეიძლება განისაზღვროს მსგავსი ელემენტების ჩვეულებრივი ურთიერთობების დარღვევები (ქლორი — ბრომი, ნიობიუმი — ტანტალი) და ამის მეშვეობით მითითებულ იქნას სხვადასხვაგვარ ფიზიკოპქიმიურ ფაქტორებზე, რომელმაც დაარღვია ეს გაწონასწორებული ურთიერთობა.

ელემენტების მიგრაციის პროცესებში ელემენტების კლარკები წარმოადგენენ მათი კონცენტრაციის რაოდენობრივ მახასიათებელს.

დედამიწის ქერქი ელემენტების კლარკები

ქვემოთ მოყვანილია დედამიწის ქერქის ელემენტების კლარკები (მასურ პროცენტებში). ელემენტები განლაგებულია გავრცელების შემცირების მიხედვით.

ნომერი პ/პ	ელემენტი	კლარკი, მასის.%
1.	О	49,5000
2.	Si	25,8000
3.	Al	7,5700
4.	Fe	4,7000
5.	Ca	3,3800
6.	Na	2,6300
7.	К	2,4100
8.	Mg	1,9500
9.	H	0,8800
10.	Ti	0,4100
11.	Cl	0,1900
12.	Р	0,0900
13.	С	0,0870
14.	Mn	0,0850
15.	S	0,0480
16.	N	0,0300
17.	Rb	0,0290
18.	F	0,0280
19.	Ba	0,0260
20.	Zr	0,0210
21.	Cr	0,0190
22.	Ni	0,0150
23.	Sr	0,0140
24.	V	0,0140
25.	Zn	0,0120
26.	Cu	0,0100
27.	W	0,0064
28.	Li	0,0060
29.	Ce	0,0043
30.	Co	0,0037
31.	Sn	0,0035
32.	Y	0,0026
33.	Nd	0,0022
34.	Nb	0,0019
35.	Pb	0,0018
სულ		წონის 99,98%
დანარჩენი ელემენტები (ჯამში)		წონის 0,02 %

იხ. ვიდეო - 2383: Does the number sense represent number? - Dr Sam Pablo Clarke - Numerosity- On a now orthodox view, humans and many other animals are endowed with a “number sense”, or approximate number system (ANS), that represents number. Recently, this orthodox view has been subject to numerous critiques, with critics maintaining either that numerical content is absent altogether, or else that some primitive analog of number (‘numerosity’) is represented as opposed to number itself. We distinguish three arguments for these claims – the arguments from congruency, confounds, and imprecision – and show that none succeed. We then highlight positive reasons for thinking that the ANS genuinely represents numbers. The upshot is that proponents of the orthodox view should not feel troubled by recent critiques of their position.

SpaceX Crew-9

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                               SpaceX Crew-9

ემბლემა

მარცხნიდან მარჯვნივ: გორბუნოვი, ჰეიგი

paceX Crew-9 არის NASA-ს კომერციული ეკიპაჟის პროგრამის ფარგლებში ამერიკული კოსმოსური ხომალდის Crew Dragon (Freedom [ინგლისური] - მე-4 ფრენა) დაგეგმილი მეცხრე პილოტირებული ფრენა. გემი გადასცემს ეკიპაჟის ორ წევრს Crew-9 მისიიდან და კოსმოსური ექსპედიცია 72 საერთაშორისო კოსმოსურ სადგურზე (ISS) და ასევე დააბრუნებს დედამიწაზე Boe-CFT მისიის ეკიპაჟის ორ წევრს, რომლებიც ჩაძირული იყვნენ ISS-ზე. მათი CST-100 Starliner-ის გაუმართაობა. გაშვება დაგეგმილია 2024 წლის 28 სექტემბერს (ადრე გაშვება იგეგმებოდა 18 აგვისტოს).

ეკიპაჟი

ასტრონავტის თანამდებობა ფრენის ნომერი ორგანიზაცია

გაშვების მთავარი ეკიპაჟი

აშშ-ის დროშა ნიკ ჰეიგი მეთაური, პილოტი 3 NASA

რუსეთი ალექსანდრე გორბუნოვი ფრენის სპეციალისტი 1 Roscosmos

სწავლობს

რუსეთი კირილ პესკოვი ფრენის სპეციალისტი 1 Roscosmos

სადესანტო ეკიპაჟი

აშშ-ის დროშის ნიკ ჰეიგის მეთაური, პილოტი 3 NASA

რუსეთი ალექსანდრე გორბუნოვი ფრენის სპეციალისტი 1 Roscosmos

აშშ-ის დროშა ბარი ვილმორი NASA Boe-CFT 3 მისიის ეკიპაჟის წევრი

აშშ-ის დროშა Sunita Williams NASA Boe-CFT 3 მისიის ეკიპაჟის წევრი

ეკიპაჟის ფორმირება

გემის ეკიპაჟი, რომელიც ფრენისთვის ემზადებოდა 2024 წლის სექტემბრამდე: ს. უილსონი, ა. გორბუნოვი, ნ. ჰეიგი, ზ. კარდმანი (მარცხნიდან მარჯვნივ)

2024 წლის იანვარში, NASA-ს პრეს-რელიზში No. 24-019 გამოაცხადა მეთაური ზენუ კარდმანი, პილოტი ნიკ ჰეიგი და მისიის სპეციალისტი სტეფანი უილსონი ექსპედიცია 72-ისა და SpaceX Crew-9 მისიებში.

2024 წლის 31 იანვარს ნასამ ოფიციალურად გამოაცხადა როსკოსმოსის კოსმონავტის ალექსანდრე გორბუნოვის ჩართვა SpaceX Crew-9 მისიის Crew Dragon ეკიპაჟში (როსკოსმოსისა და NASA-ს ჯვარედინი ფრენის პროგრამის ფარგლებში).2024 წლის აპრილში, Crew-9-ის მისიის მონაწილეებმა ჩაატარეს ტრენინგი Yu A. Gagarin Cosmonaut Training Center-ში სადგურის რუსულ სეგმენტზე, ხოლო მაისში SpaceX-ის შტაბ-ბინაში, ჰოთორნში.

2024 წლის 12 ივლისს CPC-ის მთავარმა სამედიცინო კომისიამ ალექსანდრე გორბუნოვი და მისი დამხმარე კირილ პესკოვი ჯანმრთელობის მიზეზების გამო კოსმოსური ფრენისთვის ვარგისად ცნო.

მისიის გაშვება თავდაპირველად დაგეგმილი იყო 18 აგვისტოს, მაგრამ გადაიდო 24 სექტემბრისთვის (ან მოგვიანებით). გაშვების გადადება დაკავშირებული იყო NASA-ს გეგმებთან, დაებრუნებინა დედამიწაზე Boe-CFT მისიის CST-100 Starliner კოსმოსური ხომალდი, რომელსაც 2024 წლის 6 ივნისს, ISS-თან შეერთებისას, რამდენიმე მანევრირების ძრავა გაუმართა და გადაიდო. ISS. გარდა ამისა, NASA-მ აღნიშნა, რომ Crew-9-ის მისიის ფარგლებში გაშვების გადადება საშუალებას მისცემს SpaceX-ს „აიცილოს კონფლიქტი“ პილოტირებული სოიუზის კოსმოსური ხომალდის ISS-ზე როტაციის შეცვლისა. შემდეგ გაშვების თარიღი რამდენჯერმე გადაიდო.

30 აგვისტოს ნასამ გადაწყვიტა Crew-9 მისიის გამშვები ეკიპაჟის ორ ადამიანამდე შემცირება. ეკიპაჟის შემადგენლობაში დარჩა ნიკ ჰეიგი, გემის მეთაური და პილოტი, ასევე ალექსანდრე გორბუნოვი, ფრენის სპეციალისტი. ასტრონავტები ზენა კარდმანი და სტეფანი უილსონი ამოიღეს ეკიპაჟიდან და დაევალებათ ფრენა მომავალ მისიაზე. გემის ეკიპაჟის რაოდენობის შემცირება გამოწვეული იყო Boe-CFT მისიის ეკიპაჟის ორი წევრის დედამიწაზე დაბრუნების აუცილებლობით 2025 წლის თებერვალში, რომლებიც დაგვიანებულნი იყვნენ ISS-ზე მათი CST-100 Starliner ხომალდის გაუმართაობის გამო.

იხ. ვიდეო - Запуск Crew Dragon на МКС с экипажем Crew 9 -კერძო კოსმოსური კომპანია SpaceX-ის Crew Dragon კოსმოსური ხომალდი NASA-ს პროგრამის ფარგლებში მეცხრედ აწვდის ეკიპაჟს საერთაშორისო კოსმოსურ სადგურზე. ასტრონავტები ზენა კარდმანი, ნიკ ჰეიგი, სტეფანი უილსონი და კოსმონავტი ალექსანდრე გორბუნოვი ორბიტაზე ექვსი თვით გაგზავნიან და ასრულებენ თავიანთ ფრენას წყნარ ოკეანეში ჩავარდნით - პირველი Crew Dragon-ისთვის. რაკეტა Falcon 9, რომელიც გაშვებულია, აღჭურვილი იქნება ადრე გაფრენილი პირველი ეტაპით.

კოლოდიური ქიმია

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                      კოლოდიური ქიმია

რძე არის თხევადი ცხიმოვანი გლობულის ემულსიფიცირებული კოლოიდი 0,1-დან 10 მიკრომეტრამდე, რომელიც დისპერსიულია წყალზე დაფუძნებულ ხსნარში.

კოლოიდური ქიმია (ძველი ბერძნული κόλλα - წებო) არის მეცნიერება დისპერსიული სისტემებისა და ზედაპირული ფენომენების შესახებ, რომლებიც წარმოიქმნება ინტერფეისზე. სწავლობს ადჰეზიას, ადსორბციას, დამსველებას, კოაგულაციას, ელექტრო-ზედაპირის მოვლენებს დისპერსიულ სისტემებში. ავითარებს სამშენებლო მასალების ტექნოლოგიებს, ქანების ბურღვას, სოლ-გელის ტექნოლოგიებს. ფუნდამენტურ როლს თამაშობს თანამედროვე ნანოტექნოლოგიაში, მედიცინაში, ბიოლოგიაში, გეოლოგიაში, ნედლეულის, საკვები პროდუქტებისა და სხვადასხვა დანიშნულების საქონლის წარმოების ტექნოლოგიაში.

თანამედროვე კოლოიდური ქიმია არის მეცნიერება ქიმიის, ფიზიკისა და ბიოლოგიის კვეთაზე. კოლოიდური ქიმიის განსაკუთრებულ ინტერდისციპლინურ პოზიციას ხაზს უსვამს ის ფაქტი, რომ ინგლისურენოვან ლიტერატურაში ხშირად გამოიყენება სახელები „კოლოიდური მეცნიერება“ ან „ინტერფეისის მეცნიერება“.

კოლოიდური ქიმიის ისტორია

კოლოიდურ ქიმიას, როგორც მეცნიერებას, აქვს მოკლე ისტორია, მაგრამ ადამიანები უძველესი დროიდან იყენებდნენ კოლოიდური სისტემების თვისებებს და კოლოიდური ქიმიურ პროცესებს. ეს არის, მაგალითად, ხელნაკეთობები, როგორიცაა საღებავების, კერამიკის, მინანქრების, დაწნული სელის, ბამბის, მატყლის და ტყავის სათრიმლავი დამზადება.

მე-18 საუკუნიდან გაჩნდა ინდივიდუალური კვლევების აღწერილობები, რომლებიც მოგვიანებით შეიტანეს კოლოიდური ქიმიის შესაბამის განყოფილებებში. ეს მოიცავს M.V. Lomonosov-ის მუშაობას კრისტალიზაციისა და ფერადი ჭიქების წარმოებაზე ლითონის დისპერსიების გამოყენებით (1745-1755). 1777 წელს კ.შელემ და ფ.ფონტანამ დამოუკიდებლად აღმოაჩინეს ნახშირის მიერ გაზის ადსორბციის ფენომენი. 1785 წელს ტ.ე.ლოვიცმა აღმოაჩინა ხსნარებიდან ადსორბციის ფენომენი. პ. ლაპლასმა 1806 წელს მიიღო პირველი რაოდენობრივი კავშირი კაპილარული წნევისთვის. 1808 წელს F.F. Reiss-მა, ჩაატარა ექსპერიმენტები ვოლტას ელემენტთან, აღმოაჩინა ელექტროფორეზისა და ელექტროოსმოსის ფენომენები.

კოლოიდური სისტემების ზოგიერთი ადრეული კვლევა ჩაატარა იტალიელმა ფ. სელმამ 1845 წელს. მან შეისწავლა სისტემები, რომლებიც შედგებოდა ვერცხლის ქლორიდის, გოგირდის და პრუსიული ლურჯისგან, რომლებიც განაწილებულია წყლის მოცულობაში. სელმის მიერ მიღებული ეს სისტემები ძალიან ჰგავს ნამდვილ ხსნარებს, მაგრამ სელმის სჯეროდა, რომ არც მის მიერ შესწავლილი ნივთიერებები და არც სხვა მსგავსი ნივთიერებები არ შეიძლება იყოს წყალში იმავე პატარა ნაწილაკების სახით, რაც წარმოიქმნება ნამდვილ ხსნარებში, ანუ ცალკეული მოლეკულების ან იონების ფორმა.

სელმასთან დაახლოებული შეხედულებები გამოთქვა კ. ნაეგელმა, რომელიც თვლიდა, რომ ასეთ სისტემებში გოგირდის, ვერცხლის ქლორიდის და სხვა ნივთიერებების ნაწილაკები ცალკეულ მოლეკულებზე დიდი აგრეგატებია. პოლიმოლეკულური აგრეგატებისთვის მან შემოიტანა "მიცელის" კონცეფცია. მიცელების შემცველი სისტემების გამოსარჩევად ხსნარებისგან, სადაც გამხსნელი არის ცალკეული მოლეკულების სახით, ნეგელიმ მიცელის შემცველ სისტემებს „სოლსი“ უწოდა. ტერმინები "მიცელი" და "სოლ" საყოველთაოდ მიღებულია.

მ. ფარადეიმ 1857 წელს გამოიკვლია სისტემები, რომლებიც შეიცავს ოქროს მოცულობით წყალში, რომელიც ცნობილია ალქიმიკოსებისთვის, რომლებმაც მიიღეს ისინი ოქროს მარილების შემცირებით და დაარქვეს მათ სახელწოდება aurum potabile (ოქროს სასმელი). ოქროს სოლის ოპტიკური თვისებების შესწავლისას მ.ფარადეი მივიდა დასკვნამდე, რომ ისინი შეიცავდნენ ოქროს ძალიან მცირე ნაწილაკების სახით.

კოლოიდური ქიმიის ფუძემდებლად ითვლება ტ.გრეჰემი, რომელმაც XIX საუკუნის 60-იან წლებში ჩაატარა კოლოიდური სისტემების (სოლების) პირველი სისტემატური კვლევები. მან ასევე გამოიგონა ტერმინი "კოლოიდი". შემდგომში კოლოიდური ქიმია მოიცავდა ფიზიკისა და ქიმიის სხვა სფეროებში მიღებულ შედეგებს, ხოლო მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში იგი ჩამოყალიბდა ქიმიის დამოუკიდებელ ფილიალში.

კაპილარობის მექანიკური თეორიის საფუძველზე, რომელიც მე-19 საუკუნის დასაწყისში შეიმუშავეს ტ. იანგმა და პ. ლაპლასმა და ზედაპირული ფენომენების თერმოდინამიკაზე, რომელიც შეიქმნა ჯ. გიბსის მიერ 1878 წელს, ჩამოყალიბდა კოლოიდური ქიმიის კვლევის ძირითადი მიმართულებები: ჰომოგენურ სისტემებში ახალი ფაზის ფორმირების პროცესების შესწავლა, კოლოიდური სისტემების თერმოდინამიკური მდგრადობა, ინტერფეისზე ადსორბციის რაოდენობრივი აღწერა. ელექტრული ორმაგი შრის სტრუქტურის შესახებ 1853 წელს გ.ჰელმჰოლცის მიერ შემუშავებულმა იდეებმა შესაძლებელი გახადა ელექტროკინეტიკური და ელექტროკაპილარული ფენომენების ახსნა. ჯ. რეილის მიერ სინათლის გაფანტვის თეორიის შექმნამ ხელი შეუწყო კოლოიდური სისტემების ოპტიკური თვისებების რაოდენობრივ შესწავლას. ჯ. პერინის, ტ. სვედბერგის და რ. ჟიგმონდის მიერ კოლოიდური ნაწილაკების ბრაუნის მოძრაობის შესწავლამ 1905 წელს ა. აინშტაინისა და მ. სმოლუჩოვსკის მიერ შემუშავებულ თეორიაზე დაყრდნობით შესაძლებელი გახადა მოლეკულების და არსებობის რეალობის დამტკიცება. მოლეკულური კინეტიკური ცნებების სისწორე. I. Langmuir-ის მიერ 1917 წელს შემოთავაზებული ადსორბციის კინეტიკური თეორიის საფუძველზე შემუშავდა მეთოდები მონომოლეკულურ შრეებში სურფაქტანტის მოლეკულების მდგომარეობის შესასწავლად. 1928 წელს P. A. Rebinder-მა აღმოაჩინა ადსორბციის დაქვეითება (Rebinder effect) და 40-50-იან წლებში, ამ მიმართულების განვითარებისა და დისპერსიულ სისტემებში სტრუქტურის ფორმირების შესწავლის საფუძველზე, შექმნა ფიზიკოქიმიური მექანიკა. კოლოიდური სისტემების სტაბილურობის ფიზიკური თეორია 1937 წელს შეიმუშავა B.V. Deryagin-მა L.D. Landau-სთან ერთად და დამოუკიდებლად E. Verwey-მ და J. Overbeck-მა (DLVO თეორია). დერიაგინმა გააცნოo იდეა თხევადი თხელი ფენების მოქმედების მექანიზმის შესახებ - დაშლილი წნევა.

ამჟამინდელი მდგომარეობა

თანამედროვე კოლოიდური ქიმიის ძირითადი მიმართულებები:

ზედაპირული ფენომენების თერმოდინამიკა.

სურფაქტანტის ადსორბციის შესწავლა.

დისპერსიული სისტემების ფორმირებისა და მდგრადობის, მათი მოლეკულურ-კინეტიკური, ოპტიკური და ელექტრული თვისებების შესწავლა.

დისპერსიული სტრუქტურების ფიზიკურ-ქიმიური მექანიკა.

დისპერსიულ სისტემებში მიმდინარე პროცესების თეორიისა და მოლეკულური მექანიზმების შემუშავება ზედაპირულად აქტიური ნივთიერებების, ელექტრული მუხტების, მექანიკური გავლენის და ა.შ.

ვინაიდან მატერიის დისპერსიული მდგომარეობა უნივერსალურია და კოლოიდური ქიმიის შესწავლის ობიექტები ძალიან მრავალფეროვანია, კოლოიდური ქიმია მჭიდრო კავშირშია ფიზიკასთან, ბიოლოგიასთან, გეოლოგიასთან, ნიადაგის მეცნიერებასთან, მედიცინასთან და ა.შ.

არსებობს კოლოიდური ქიმიისა და წყლის ქიმიის ინსტიტუტი. A. V. Dumansky NASU (კიევი).

გამოდის სამეცნიერო „კოლოიდური ჟურნალი“

იხ.ვიდეო - Colloid & Interface Science Engineering Overview - CHEPS