ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
განათება
სინათლის გამოყენება ადგილის, საგნისა და მათ გარშემო არსებული სივრცის მიმართ, რათა მათ დაინახონ ადამიანები.
ქუჩის განათება არის ღამით ქუჩაში ხილვადობის ოპტიკური ზრდის ხელოვნური საშუალება.
მცენარეების ხელოვნური განათება გამოიყენება მცენარეთა ზრდის სტიმულირებისათვის ელექტრომაგნიტური სპექტრის ტალღების გამოსხივებით, რომლებიც ხელსაყრელია ფოტოსინთეზისთვის.
LED განათება არის განათების ტიპი, რომლისთვისაც LED- ები გამოიყენება როგორც სინათლის წყარო.
გლობალური განათება არის ალგორითმების სერია, რომელიც გამოიყენება 3D კომპიუტერულ გრაფიკაში, რომლებიც შექმნილია უფრო რეალისტური განათების დასამატებლად.
განათება ფოტოგრაფიაში
კომბინირებული განათება მიმართულების და დიფუზური შუქის კომბინაციაა ფოტოგრაფიაში.
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
ასტარტა
ბაალის მეუღლე
ძვ. ბერძნ. Ἀστάρτη, Astártē - ბერძნ. ვაირიანტი სიყვარულისა და ძალაუფლების ქალღმერთის იშტარისა, რომელიც ბერძნებმა ნასესხები აქვთ შუმერულ-აქადურ პანთეონიდან ფინიკიელთა კულტურის საშუალებით. ჩრდილოეთ სირიაში, უგარიტში (თანამედროვე რას შამრა) ნაპოვნი ტექსტებში ნახსენებია ძვ.წ. XIV საუკუნიდან. ე როგორც - აშერა, აშერატი, აშტარტი, აშერა, აშირატი. Atargatis (Atargatida) - ასტარტის არამეული სახელწოდების ბერძნული დამახინჯება - Atargata (ებრა. עתרעתה atra'ata) ან ტარატი. დასავლურ სემიტურ ტომთაგან აშტაროტი, აშთორეტი (ებრაული), სამხრეთ სემიტურ აშტერტთა შორის. მისი კულტი ისრაელში იყო ცნობილი ძვ.წ. X – VIII საუკუნეებიდან. ე ყველაზე ხშირად მოხსენიებულია ბიბლიურ ტექსტებში. კულტის წარმოშობა ჯერ კიდევ ძველი მესოპოტამიადან იწყება, სადაც სემიტური ტომები, შუმერების რელიგიურ ტრადიციას ეხებოდნენ, იღებდნენ მთავარ ღვთაებათა ყველაზე ნათელ გამოსახულებებს და აყენებდნენ მათ პანთეონში არა მხოლოდ სავაჭრო ურთიერთობების შედეგად, არამედ ”ძმობა”, ბუნებრივი დაახლოების აუცილებელი დაახლოება.
იხ. ვიდეო
მესოპოტამიაში დიდი ხნით ადრე პირველი აკადური დოკუმენტებამდე, დაწერილი შუმერების დამწერლობაში ადრე გამოჩნდა მეფეთა სახელები, რ-იც შეტანილ იქნა ქალაქ კიშიდ ჩამონათვალში. ის სამხრ. მესოპოტამიის სემიტური მისახლეობის ცენტრი იყო უძველესი დინასტიი ეპოქაში ( 4 ტ. ძვ. წ. აღ. 2600წ) ე. უერის ჰეგომონიის დასაწყისი).
ასტრარის ქანდაკება რქებით თავზე თავსაფრით, ლუვრი
სარგონის მეფობამდე სემიტური ღვთაებები (ძვ. წ. 2371-2316) შუმერული პანთეონის ნაწილია.
საიმპერატორო ეპოქაში (ძვ. წ. 2380-2200) სემიტური ქალღმერთი ესდარი (იშტარი) - ასტერტი - ასტარი, რომელსაც აღმოსავლური სემიტები ქალღმერთს ნიშნავდნენ და აქადური პანთეონის ცენტრალური ფიგურა იყო, რომელიც იდენტურია შუმერული სიყვარულისა და ნაყოფიერების ქალღმერთ ინანასგან. - ცის დედა ...
დასავლურ სემიტებს შორის სახელი ასტარტე გარკვეული ქალღმერთის სათანადო სახელი იყო, ხოლო სამხრეთ სემიტებს შორის ეს იყო ღმერთი.
სიტყვა "ასტარის" ნომინალურმა პერსონაჟმა შეუწყო ხელი იშტარის - ესკირის მრავალი შუმერული და ჰურიული ქალღმერთის გამოსახულებას.
ხეთებსა და ჰურიტებს შორის კულტი ფართოდ გავრცელდა ძვ.წ. 2000 წლიდან. ე სახელის თანხმოვნობა დარჩა ხეთურ აშტარში, აშერტუში.
დინამიურ სკვითებს შორის სახელის ფესვი ჩანს Ayst– ში - Aer.
სირიაში ვრცელდება სახელწოდება Atargatis, სადაც Astarte ერევა ანატს.
არამეულ ენაზე, ფესვი ჟღერს ატარატი, სომხურ და სპარსულ ანაჰიტებზე, ძველ არაბულ ატარზე.
ფინიკიური ფიგურა, რომელიც ახლო აღმოსავლეთის უძველეს ღვთაებას წარმოადგენს, სავარაუდოდ ქალღმერთ ასტარს, სახელწოდებით "გალერას ქალბატონი" (ესპანეთის ეროვნული არქეოლოგიური მუზეუმი)
ქალღმერთის უნივერსალური გამოსახულება შეიცავდა სამ მთავარ ფორმას ან ტიტულს - დედოფალი, ქალწული, დედა. აქადელებმა და ბაბილონელებმა ასტარტას უწოდეს "ცისა და დედამიწის უხუცესი" და იყო ცის ღმერთის ანას ქალიშვილი. ისევე, როგორც მზე იყო ზეცაში ფებუსი, აპოლონი დედამიწაზე და პლუტონიც კი დედამიწის ქვედა ფენებში, ასტარტე ქალღმერთი ხდება - დედა ცაში, ცერერსი და დიანა დედამიწაზე, ჰეკატე და პროზერპინი ჰადესში. ფინიკიელებს შორის ასტარტე იყო ცის ღმერთის ბაალის ცოლი. იგი ხელმძღვანელობდა ღვთაებათა წრეს ქალაქ ფინიკიაში, შემდეგ კი მისი სახელი გახდა საყოველთაო სახელი და არა მისი სახელი, ამიტომ ბაალმა და ასტარტამ აიღეს სირიის, პალესტინისა და მეზობელი ქვეყნების ყველა ღმერთებისა და ქალღმერთების ზოგადი სახელი. მაგალითად, ჰურიული ნინა, ანუ ნინო, გახდა იშტარი. იუდეაში, წინასწარმეტყველ იერემიას თქმით, ასტარტეს, როგორც ცის დედოფალს, ქალები გულმოდგინედ სცემდნენ თაყვანს. უგარიტის ტექსტებში იგი მოიხსენიება როგორც ერთ-ერთი მთავარი ქალღმერთი და მას პატივს სცემენ როგორც ღმერთების დედა - მეფეთა მფარველი, ზღვის ქალღმერთი და გამოსახულია როგორც შიშველი ქალი, რომელიც ორ ჩვილს კვებავს.
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
სელენე
მთვარის ქალღმერთი ბერძნულ მითოლოგიაში, ტიტანჰიპერიონის და თეას სევდიანი ასული, ჰელიოსის და ეოსის (მზის და განთიადის) და, იმავე ჰელიოსის ცოლი, ხშირად ეძახდნენ ფებეს, რადგან აპოლონ ფებოსის დად ითვლებოდა. ჰყავს მთვარის ეტლი, რომელსაც სამოთხისკენ მიაბრუნებს. მის შესახებ მითებში მოხსენიებულია მისი რამდენიმე საყვარელი, მათ შორის ზევსი, პანი და მოკვდავი ენდიმიონი. კლასიკურ დროში სელენს ხშირად აკავშირებდნენ არტემიდასთან, ისევე, როგორც მისი ძმა, ჰელიოსი, აპოლონთან იყო დაკავშირებული. სელენი და არტემიდაც ასოცირებულნი იყვნენ ჰეკატთან და ერთად სამივე მთვარის ქალღმერთებად ითვლებოდნენ, მაგრამ მხოლოდ სელენი განიხილებოდა როგორც თავად მთვარე. მისი რომაული ეკვივალენტია ლუნა.
იხ. ვიდეო
ჰომეროსი თავის პოემებში ჯერ არ თვლის ქალღმერთად, მაგრამ ერთ ჰიმნში მას მარად სხივოსან, ბრძენ, „თეთრკულულებიან ქალღმერთს“ უწოდებს, გრძელი ფრთებითა და ოქროს შარავანდედით დამშვენებულს. თავისი ძმის, ჰელიოსისგან განსხვავებით, რომელიც ეტლით დაფრინავს ცაში და ყველას თვალს სჭრის თავისი ნათებით, სელენე ბევრად უფრო წყნარია. მისი ეტლი, რომელშიც არის შებმული ორი ცხენი, ჯორი ან ხარი (ამ უკანასკნელის რქები ნახევარმთვარის სიმბოლოა), სიბნელეში მშვიდად მოძრაობს და მკრთალი შუქით ახარებს ადამიანებს.
სელენე აჭენებს ცხენს
ჰომეროსისვე ცნობით, სელენე ზევსმა შეიყვარა და მალევე მასთან პანდეია ეყოლა. ათენელთა ზევსის დღესასწაულებზე პანდეიაც შედიოდა. სელენეს შეუყვარდა ახალგაზრდა მოკვდავი ენდიმიონი და ზევსს მისთვის უკვდავება სთხოვა, მაგრამ დაავიწყდა მარადიული სიჭაბუკეც ეთხოვა, ამიტომ ენდიმიონი დაბერდა და გამოქვაბულში წავიდა, სადაც სელენე ღამით ეტლს შეაჩერებს, ჩადის და დასქცერის მწუხარებით. სწორედ ესაა მისი სევდის მიზეზი. ყველაფრის მიუხედავად ენდიმიონთან ეყოლა 50 ასული, რომელიც ოლიმპოს კალენდრის 50 თვეს შეესაბამება.
სელენა (პერგამონის მუზეუმი, ბერლინი)
ვიკას ნეო-წარმართულ რელიგიაში ბერძნული ქალღმერთი სელენე ითვლება სამეული ქალღმერთის ასპექტად .
მენა (Mycenaean me-no) - სელენას სახელია მოკვდავებში.მას მოიხსენიებენ როგორც "სამ სხეულს".ათენში მენას (სელენას) პატივი მიაგეს, როგორც ჯადოქარი და პოეტი მუზეის დედა, რომელიც მას ანტიტეფისგან შეეძინა.
მენა მთვარის ფაზების ქალღმერთია, სელენეს და ენდიმიონის ქალიშვილი.სავარაუდოდ, მათ შორის იყო ნემეა (ახალი მთვარე), პანდეა (დაღმავალი მთვარე), მეზომენა (მზარდი მთვარე), მენისკი (ნახევარმთვარე) და მენა (სავსე მთვარე) .
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
ემბრიოლოგია
1 - მორულა, 2 - ბლასტურა
მეცნიერება ორგანიზმის ფორმირების პროცესის შესახებ ინდივიდუალური განვითარების პერიოდში.
XVIII-XIX საუკუნეენბში, როდესაც ინტენსიურად შეისწავლებოდა ჩანასახის განვითარების სტადიები,ნატურალისტებიხმარობდნენ ტერმინს „ემბრიოლოგია“.ჩარლზ დარვინისშრომების გამოქვეყნების შემდეგ კი მეცნიერებმა დაიწყეს სხვადასხვა ორგანიზმების განვითარების შედარებითი შესწავლა და ასე წარმოიშვა შედარებითი ემბრიოლოგია. შემდგომში, დრიშისა და შპემანის ბრწყინვალე ექსპერიმენტების საფუძველზე, გამოიკვეთა ინდივიდუალური განვითარების მექანიზმების ანალიზის ახალი გზები და საშუალებები, რის შედეგად განვითარდა ექსპერიმენტული ემბრიოლოგია. პარალელურად ხდებოდა ემბრიონული და პოსტემბრიონული განვითარებისათვის დამახასიათებელი მოვლენების შესწავლა ბიოქიმიური,ციტოლოგიური, გენეტიკური, მოლეკულური და სხვა მეთოდების გამოყენებით, რამაც საბოლოოდ ცხადყო, რომ ყველა ეს მიმართულება ერთი საერთო ხის ტოტებს წარმოადგენს და მათი განცალკევება მართებული არ იქნებოდა. სწორედ მაშინ წარმოიშვა ცნება „განვითარების ბიოლოგია“, რომელმაც გააერთიანა ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი მიმართულება. განვითარების ბიოლოგიის დაბადების თარიღად ითვლება1968წლის აგვისტო, როდესაც ემბრიოლოგთა საერთაშორისო კონგრესზესაფრანგეთში, ქალაქორსეშიემბრიოლოგთა საერთაშორისო საზოგადოებას სახელი გადაარქვეს და უწოდეს განვითარების ბიოლოგთა საერთაშორისო საზოგადოება.
იხ. ვიდეო
ემბრიოლოგიის განვითარების ისტორიის განხილვისას აუცილებელია აღინიშნოსკარლ ბერისშრომები. ბერმა პირველმა გაუსვა ხაზი იმ ფაქტს, რომ განვითარების პროცესში ცხოველთა მსხვილი ჯგუფისთვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისებები ჩანასახში ვლინდება უფრო ადრე, ვიდრე სპეციფიკური, ინდივიდუალური ნიშან-თვისებები (ჯერ ვლინდება ტიპის ნიშან-თვისებები, შემდეგ კლასის, რიგის და ა.შ). ამ კონცეპციას ხშირად ბერის კანონს უწოდებენ. ბერმა პირველმა მოგვცა წარმოდგენა ჩანასახოვან ფურცლებზე, თუმცა ჩანასახოვანი ფურცლებისა და აგრეთვე სასქესო უჯრედების ნამდვილი მნიშვნელობა გასაგები გახდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც შვანმა დაშლეიდენმაჩამოაყალიბეს უჯრედული თეორიის საფუძვლები. რუსი ემბრიოლოგის კოვალევსკის შრომებზე დაყრდნობით,ერნსტ ჰეკელმაჩამოაყალიბა ზოგადიბიოგენეტიკურიკანონი, რომლის მიხედვით ონტოგენეზი ფილოგენეზის მოკლე განმეორებაა. დაბალორგანიზებული ცხოველებისთვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისებების გამოვლინებას მაღალორგანიზებული ცხოველების განვითარების დროს რეკაპიტულაციის მოვლენა უწოდეს (მაგ., კუდის, ლაყუჩოვანი ნაპრალების განვითარება ადამიანის ჩანასახში).
დღესდღეობით მიღებულია განვითარების გენეტიკური თეორია, რომელმაც ფაქტობრივად გააერთიანა პრეფორმიზმისა და ეპიგენეზის რაციონალური იდეები. ამ თეორიის თანახმად, ჩანასახში მზა სტრუქტურები არ არსებობს, მაგრამ თვით განვითარების პროცესი მეტნაკლებად ზუსტადაა პროგრამირებული. ჩანასახში პრეფორმირებულია არა სტრუქტურები, არამედ განვითარების პროგრამა გენეტიკური ინფორმაციის სახით.
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
dearMoon
მთვარის შემოფრენა კოსმოსური ხომალდ starship (რენდერი)
ორგაზნიზაცია -SpaceX, ამოცანა - კოსმოსური ტურიზმი, სტატუსი - იგეგმება, ფრენა ხომალდის - strasgip, პირველი ფრენა 2023წ, სტსტარტო მოედანი - დედამიწა, ფრენის ხანგრძლივობა - 6 დღ.ღ
დაგეგმილია ტურისტული მოგზაურობა ჩანაფიქრი ეკუთვნის იაპონელ მიარდელს იუსაკუ ნაედზავოის და წარმოადგენს მხატრულ შიანრსის პროექტს. მნიშვნელოვან და გადწმყვეტ მისიის კოპმპონენტს შეადგენს კერძო კოსმოსური ფრენებს კოსმოსური ხომალდის SpaceX Starship მთვარის ორბიტაზე ფრნები. პროექტი დაანინსდა 1018წ-ს ხოლო მისი განხიციელდება იგეგმება არა უგვინეს 2023წ-ს.
იხ. ვიდეო
პრექტის მიზანია შესძლებლობის მიცემა რადენიმე მხატვრისთვის მთვარის გარშემო უფასოდ ფრენების შესრულება რათა შექმნან ხელოვნების ნიმუშები. როგორც მისიის სპოსნორი და სამფუძნებელი გთვავაზობს კოსმოსური ტურიზმი შთააგონებს ადამიენბს ახალი ხელოვნების ნიმუშები. რ-იც გამოიფინება მსოფლიოს განვითერბის მიზნით.
starshipi გამოყოფილი საფეხურით (რენდერი)
მეაძამამ დადო კონტრაქტი speceX -Tan 2017წ-ს მთვარეზე ფრენის თაობაზე უფრო პატარ ზომის ხომალდით Dragon 2 რაკეტა-მატარებლით Falcon Heavy, რ-საც შეუძლია მიიღოს მხოლოდ ორი მგზავრი. 2018 წლის დასაწყისში SpaceX– მა განაცხადა, რომ Falcon Heavy გადაიდო Starship– ის განვითარების ფონზე.
მხატვრის წარმოსახვით მევიოლინე, რ-იც უკრავს ვიოლინოზე უწონადობაში ხომალდის შიგნით
ამოცანა - dearMoon მგზავრები პროექტის თანახმად თვითონ იუსაკუ მეაზავა იქნება და ექვსი თუ რვა ღირსეული მხატვარი, რ-საც მიეაზავა მოგაურობაში მოიწვევს. ფრენის დროს, ბორტზე ასევე იქნებიან ერთი ან ორი ასტროვტი და რადენიმე SpaceX -ს პილოტი.მეაზავა მოელის, რომ ფრენა შთააგონებს ხელოვანებს შექმნან ახალი ნიმუშები რ-ბიც შეუძლიათ შექმნან დაბრუებისთანავე. ასევე პროექტი ხელს შეუწყობს მსოფლიო მშვიდობის დამყარებას.
ფერანა - ივარაუდება, რომ ფრენა 2023 წელს გაგრძელდება 6 დღეს .კოსმოსური ხომალდი მიჰყვება იმ ტრაექტორიას მსგავსი, რასაც ჰქონდა აპოლო 13-ს 1970 წელს, ორბიტაზე გადასვლის ან დაშვების გარეშე.2023 წელს NASA გეგმავს დაკომპლექტებულ ფრენას მსგავს ორბიტაზე Artemis-2 მისიის ფარგლებშიც.
(ყირიმ.Qırımtatar halqınıñ sürgünligi, Къырымтатар халкъынынъ сюргюнлиги;უკრ.Депортація кримських татар;რუს.Депортация крымских татар) —ყირიმელი თათრებისიძულებითი გადასახლებაყირიმიდანუზბეკეთშიდა მის მიმდებარეყაზახეთისადატაჯიკეთისრაიონებში. მცირე ჯგუფები ასევე გადაასახლესმარის ასსრ-შიდარსფსრ-ის სხვადასხვა რეგიონებში. დეპორტაცია განახორციელა საბჭოთა კავშირის შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატმა1944წლის 18-დან 20 მაისისჩათვლით თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის გადაწყვეტილების საფუძველზე, მისი ხელმძღვანელისიოსებ სტალინისხელმოწერით.
ოფიციალურად, დეპორტაცია დასაბუთებული იყო ყირიმელი თათრების მასობრივი მონაწილეობით კოლაბორაციონისტულ ფორმირებებში, რომლებიც გამოდიოდნენ ნაცისტური გერმანიის მხარეზე დიდი სამამულო ომის პერიოდში. ასევე ერთ-ერთი მიზეზი იყო თანამშრომლობა ოკუპანტებთან, თუმცა არც საერთაშორისო სამართალი და არც საბჭოთა კანონები არ განიხილავდა კოლექტიურ პასუხიმგებლობას ცალკეული პირის მიერ ჩადენილ ქმედებაზე.
იხ. ვიდეო თურქეთმა გასცა დაპირბა რომელიც არ მოწეონება კრემლს
საბჭოთა კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის 1967 წლის 5 სექტემბრის № 493 ბრძანებულებით „ყირიმში მცხოვრები თათარი მოქალაქეების შესახებ“ აღიარებულია, რომ „1944 წელს, ნაცისტური ოკუპაციის შემდეგ ყირიმის გათავისუფლების დროს, ყირიმში მცხოვრები თათრების გარკვეული ნაწილის გერმანელ დამპყრობლებთან აქტიური თანამშრომლობის ფაქტები უსაფუძვლოდ გავრცელდა ყირიმის მთელ თათრული წარმოშობის მოსახლეობაზე“.
1989 წლის ნოემბერში საბჭოთა კავშირის უმაღლესმა საბჭომ ყირიმელი თათრების დეპორტაცია უკანონოდ და დანაშაულებრივად აღიარა.
2014 წლის 21 აპრილს, ყირიმის ოკუპაციის შემდეგ, რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმერ პუტინმა ხელი მოაწერა ბრძანებას ყირიმელი თათრებისა და სხვა ყირიმელი ხალხის რეაბილიტაციის შესახებ, რომლებიც დაზარალდნენ სტალინური რეპრესიების გამო.
უკრაინის უზენაესმა რადამ2015 წელს ყირიმელი თათრების დეპორტაცია გენოციდად აღიარა და 18 მაისი გამოაცხადა ყირიმელი თათრების გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნის დღედ. 2019 წლის 9 მაისს ლატვიამ, ხოლო 6 ივნისს ლიტვამ დეპორტაცია გენოციდად აღიარეს
ყირიმელი თატრების დეპორტაციის მსხვრეპლთა ძეგლი იალტაში
1944 წლის 11 მაისს, ყირიმის ნახევარკუნძულის ნაცისტური გერმანიის ჯარებისაგან სრული განთავისუფლებისთანავე, იოსებ სტალინმა ხელი მოაწერა საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო თავდაცვის კომიტეტის 1944 წლის 11 მაისის № ГОКО-5859 დადგენილებას ყირიმის ტერიტორიიდან ყველა ყირიმელი თათრის გასახლების შესახებ. დეპორტაციის დასასაბუთებლად მოამზადეს ლავრენტი ბერიას საანგარიშო მოხსენება, რომელშიც კერძოდ აღნიშნული იყო, რომ:
„თათრების მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი აქტიურად თანამშრომლობდა გერმანელ-ფაშისტ ოკუპანტებთან და აწარმოებდა ბრძოლას საბჭოთა ხელისუფლების წინააღმდეგ. საბჭოთა არმიის ნაწილებიდან დეზერტირი გახდა 20 ათასი ყირიმელი თათარი, რომლებმაც გაყიდეს სამშობლო და ჩადგნენ გერმანელების სამსახურში და ხელში იარაღით ებრძოდნენ წითელ არმიას.“
გამოცხადდა, რომ ყირიმის თათრული მოსახლეობა მხარს უჭერდა „თათრების ეროვნული კომიტეტის“ საქმიანობას, რომელიც შეიქმნა საოკუპაციო ხელისუფლების დახმარებით, რომელმაც ხელი შეუწყო თათართა სამხედრო ფორმირებების ჩამოყალიბებას, რათა ემოქმედათ საბჭოთა პარტიზანებისა და წითელი არმიის წინააღმდეგ. შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის მონაცემებით, ყირიმის გათავისუფლების შემდეგ განხორციელებული ოპერატიული ღონისძიებების შემდეგ დააკავეს 5 000-ზე მეტი „სამშობლოს გამყიდველი, გერმანელ-ფაშისტთა თანამზრახველი და სხვა ანტისაბჭოთა ელემენტი“, მოსახლეობიდან ამოიღეს 6 ათასი ერთეული იარაღი და ნაღმსატყორცნი. საბოლოოდ, ლავრენტი ბერიას მოხსენებაში შეთავაზებული იყო ყირიმის ტერიტორიიდან ყველა ყირიმელი თათრის გასახლება.
დეპორტაციის ოპერაციის ხელმძღვანელობა დაევალა სახელმწიფო უშიშროებისა და შინაგან საქმეთა სახალხო კომისრების მოადგილეებს ბოგდან ქობულოვსა და ივან სეროვს
არსებობს მოსაზრება, რომ ყირიმელი თათრების გასახლება მიზნად ისახავდა პოტენციური „მეხუთე კოლონის“ აღმოფხვრას ყირიმში, იმ შემთხვევისათვის თუკი თურქეთი, რომელსაც შენარჩუნებული ჰქონდა ისტორიული კავშირები ყირიმელ თათრებთან, ჩაერთვებოდა მეორე მსოფლიო ომში. ამ ვარაუდის სასარგელოდ მეტყველებს ის ფაქტი, რომ ჩრდილოეთ კავკასიიდან და ამიერკავკასიიდან გადაასახლეს ისლამის მიმდევარი სხვა ეთნოსებიც: ჩეჩნები, ინგუშები, ყარაჩაელები, ბალყარები, თურქი მესხები. საბჭოთა დაზვერვისათვის ცნობილი იყო მესამე რაიხისა და თურქეთის კონტაქტების შესახებ. გერმანია ცდილობდა საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ თურქეთის ომში ჩართვას. ამრიგად, ყირიმელი თათრების დეპორტაციის ძირითადი მოტივი არ შეიძლება იყოს ომის დანაშაულები და ოკუპანტებთან თანამშრომლობა. მიზეზად შესაძლოა ვივარაუდოთ ომის ზონიდან პოტენციურად მტრული ეთნიკური ჯგუფის მოხსნა.
ზოგიერთმა თანამედროვე მკვლევარმა ეჭვქვეშ დააყენა საბჭოთა ხელისუფლების მიერ მოყვანილი მონაცემების სიზუსტე, რომელიც ამტკიცებს ყირიმელი თათრების მტერთან თანამშრომლობის მასობრივ ხასიათს. კერძოდ, ისინი თვლიან, რომ ციფრებზე დაფუძნებული მონაცემები წინასწარაა შემუშავებული ან განგებ დამახინჯებული შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის მიერ.
სხვა მკვლევრები (ნ. ფ. ბუგაი, ა. მ. გონოვი, ა. ს. ხუგანოვი, ა. ვ. პიხალოვი და სხვები) პირიქით, ამართლებენ დეპორტაციას და არაკრიტიკულად უდგებიან შინსახკომის დოკუმენტებს.
ისტორიკოს სერგეი გრომენკოს მონაცემების თანახმად, გერმანელებთან თანამშრომლობაში ჩართული იყო 3 500 ყირიმელი თათარი. ყირიმელი კოლაბორაციონისტების ევაკუაცია მოხდა გერმანელებთან ერთად გერმანიაში, სადაც მათი რიგებიდან ჩამოაყალიბეს თათრების სამთო-ეგერული პოლკი
დასავლეთის ექსპერტების შეფასებით, ყირიმელი თათრების მხოლოდ 15 % იბრძოდა წითელი არმიის რიგებში. დეპორტაციის დროს მოხდა მათი დემობილიზაცია და გააგზავნეს ციმბირისა და ურალის შრომით ბანაკებში. დეპორტაციას დაექვემდებარნენ ქალები და ბავშვები, რომლებიც იმყოფებოდნენ ნახევარკუნძულზე. ნ. ფ. ბუგაი აღნიშნავს, რომ ყირიმის წითელ პარტიზანებს შორის ყირიმელი თათრები მხოლოდ 16 % შეადგენდნენ. არქივების თანახმად, პარტიზანული მოძრაობის 50 % ყირიმელი თათრები იყვნენ. დეპორტაციის დროს გამონაკლისებიც დაუშვეს და არ გააძევეს ისეთი ადამიანები, როგორიცაა მფრინავები სულთან ამეტ-ხანი და ემირ უსეინ ჩალბაში.
დეპორტაციის შესაძლო მიზეზებს შორის ასახელებენ იმ ეროვნული უმცირესობებისადმი უნდობლობას, რომლებიც ცხოვრობდნენაზერბაიჯანში,საქართველოსადასომხეთშითურქეთისადაირანისსაბჭოთა კავშირთან სასაზღვრო რაიონებში, რომელთა უმრავლესობასაც ნათესავები ჰყავდათ საზღვარგარეთ.
მთელი მეორე მსოფლიო ომის მსვლელობის პერიოდში სსრკ-თურქეთის ურთიერთობაში შენარჩუნებული იყო დაძაბულობა. ეს დაკავშირებული იყო თურქეთის არაპროგოზირებად პოლიტიკასთან, რომელიც ხასიათდებოდა „მტრული ნეიტრალიტეტით“. 1941 წლის 18 ივნისს თურქეთმაგერმანიასთან ხელი მოაწერა ხელშეკრულებას „მეგობრობისა და თავდაუსხმელობის შესახებ“. ეს ხელშეკრულება არსებითად აბათილებდა საბჭოთა კავშირ-თურქეთის ხელშეკრულებას „მეგობრობისა და ნეიტრალიტეტის შესახებ“, (რომელიც დადებული იყო 1925 წლის 17 დეკემბერს) და ადასტურებდა თურქეთის ხელისუფლების მტრულ დამოკიდებულებას საბჭოთა კავშირთან.
აბდულა ბუგაევის აზრით, სტალინს აშინებდა არამარტო ყირიმელი თათრებისა და კავკასიის რეგიონის მუსულმანი ხალხების შესაძლებლობები, არამედ მათი შესაძლო კონსოლიდაცია კრემლის მოქმედებების წინააღმდეგ თურქეთთან ურთიერთობაში
ყირიმელი თათრების მასობრივი დაღუპვა სსრკ-ში 1946-1947 წლების შიმშილის დროს
ყირიმელი თათრების გაუსაძლისი მდგომარეობა 1944 წლის 8 ივლისს განიხილა უზბეკეთის სსრ-ის კპ ცკ-ს ბიურომ. უზბეკეთის კომპარტიის ცენტრალურმა კომიტეტმა მიიღო დადგენილება, რომლის მიხედვითაც საჭირო იყო სასწრაფო ზომების გატარება სპეცგადასახლებულების საყოფაცხოვრებო პირობების გასაუმჯობესებლად.
მიუხედავად ამისა, სპეცგადასახლებულების მდგომარეობა საკმაოდ მძიმე რჩებოდა სამუშაო პირობები იყო დისკრიმინაციული (სამუშაოს ადგილის არჩევანი გამოირიცხებოდა, ხელმძღვანელობის პოზიციებზე ხელმისაწვდომობა და გონებრივი მუშაობა იყო რთული), სიკვდილიანობა მაღალი იყო.
ყირიმელი თათრებისათვის განსაკუთრებულად მძიმე აღმოჩნდა 1946-1947 წლების მასობრივი შიმშილობა საბჭოთა კავშირში, რომლის დროსაც დაიღუპა დაახლოებით 1,5 მილიონი ადამიანი, საიდანაც 16 ათასი იყო ყირიმელი თათარი. ეს მონაცემები საბჭოთა ხალხებს შორის არ იყო დიდი, მაგრამ მცირერიცხოვანი ერისათვის ეს კოლოსალური დანაკარგი იყო.
ყირმელ თათრებს შორის სიკვდილიანობის განსხვავებული მონაცემები
ყირიმელი თათრების უფლებების აღდგენა და მათი დაბრუნება ყირიმში
12 წლის განმავლობაში, 1956 წლამდე ყირიმელი თათრები ატარებდნენ სპეცგადასახლებულთა სტატუსს, რაც გულისხმობდა სხვადასხვა უფლებების შეზღუდვას. ყველა სპეცგადასახლებული აყვანილი იყო აღრიცხვაზე და აუცილებლად რეგისტრირებულები კომენდატურებში. საბჭოთა კავშირის მინისტრთა საბჭოს 1947 წლის 21 ნოემბრის დადგენილებით და უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის 1948 წლის 26 ნოემბრის დადგენილებით მათი მდგომარეობა გამკაცრდა: სხვა რაიონში გადასვლა არ შეეძლო ახლობლის „მოწვევის“ გარეშე. უკანონოდ გასვლა ხუთდღიანი პატიმრობით ისჯებოდა, ხოლო განმეორებით წესების დარღვევა განიხილებოდა როგორც გადასახლების ადგილიდან გაქცევა და ისჯებოდა 20 წლიანი პატიმრობით. 1954 წლის 13 ივლისის კანონით გადასახლების ადგილის თვითნებური მიტოვებისათვის კატორღა შემცირდა ერთ წლამდე. ფორმალურად სპეცგადასახლებულებისათვის შენარჩუნებული იყო სამოქალაქო უფლებები: მათ ჰქონდათ არჩევნებში მონაწილეობის უფლება, კომუნისტები ადგილობრივ ორგანოებს შეუერთდნენ.
1967 წელს საბჭოთა კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმმა მიიღო კანონი „ადრე ყირიმში მცხოვრები თათარი ეროვნების შესახებ“, რომლის პირველი მუხლით ყველა სანქცია მოხსნეს ყირიმელი თათრების წინააღმდეგ და უსაფუძვლოდ აღიარეს მათ წინააღმდეგ წაყენებული ბრალდებები. თუმცა ამავე კანონის მეორე მუხლით მიუხედავად იმისა, რომ მათ მთლიანად აღუდგინეს უფლებები, როგორც სსრკ-ის მოქალაქეებს, არ ჰქონდათ სამშობლოში დაბრუნების და ასევე არც საცხოვრებლისა და სამსახურის მიღების უფლება ყირიმში.
ისტორიკოს ედვარდ ოლვორტის აზრით ყირიმელი თათრების დასჯა უნდა ყოფილიყო მაგალითი საბჭოთა კავშირის სხვა პატარა ერებისათვის. მან ასევე გაამახვილა ყურადღება იმაზე, რომ მარქსისტული თეორია განიხილავდა მცირე ერების გაქრობას.
1989 წლის 28 ნოემბერს საბჭოთა კავშირის უმაღლესი საბჭო № 845-1 დადგენილებით დაამტკიცა „კომისიის დასკვნები და წინადადებები ყირიმელი თათრების პრობლემებზე“ეს დოკუმენტი ითვალისწინებდა ყირიმელი თათრების სრულ პოლიტიკურ რეაბილიტაციას და რეპრესიული და დისკრიმინაციული ნორმატიული აქტების შეცვლას, ასევე კანონიერად აღიარებდა ყირიმელი თათრების დაბრუნებას „ისტორიული განსახლების ადგილებზე და ეროვნული ერთიანობის აღდგენას“. ასევე ყირიმის ავტონომიური საბჭოთა რესპუბლიკის აღდგენას უკრაინის სსრ-ის შემადგენლობაში.
1991 წლის 26 აპრილს გამოვიდა რსფსრ-ის კანონი № 1107-1 „რეპრესირებული ხალხების შესახებ“, რომელმაც საბჭოთა კავშირის ხალხთა რეპრესია აღიარა გენოციდის აქტად.
ყირიმელი თათრების მასობრივი დაბრუნება დაიწყო საბჭოთა კავშირის მინისტრთა საბჭოს 1990 წლის 11 ივლისის № 666 დადგენილების საფუძველზე. დადგენილების თანახმად ყირიმელ თათრებს უფასოდ გადაეცათ მიწის ნაკვეთი და სახლის სამშენებლო მასალები. ამასთანავე მათ მიეცათ უფლება გაეყიდათ საკუთარი მიწა და სახლი უზბეკეთის სსრ-ში. 150 000 ადამიანი დაბრუნდა ყირიმში ჯერ კიდევ სსრკ-ის დაშლამდე. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დაბრუნებული 60 000 ყირიმელი თათრისთვის განსაკუთრებით მძიმე აღმოჩნდა დაბრუნების პროცესი, უზბეკეთში დაიწყო მასშტაბური ეკონომიკური კრიზისი და მშპ ერთ სულ მოსახლეზე მკვეთრად დაეცა, ისევე როგორც სხვა საბჭოთა ქვეყნებში და მათ შორის უკრაინაშიც. უზბეკეთიდან ყირიმელი თათრების მიგრაციის ძირითადი მოტივი იყო სიღარიბე (65,6 %) და უმუშევრობა (31,6 %). უზბეკეთში მათი სახლები და კარ-მიდამოები იყიდებოდა 5 800 დოლარად, ხოლო ყირიმში მიწის ნაკვეთის მიღება 2,4-ჯერ მეტი ღირდა. ყირიმში დაბრუნება ასევა განაპრობა უზბეკეთში ეროვნული განწყობილების ამაღლებამ. უზბეკები გამდიოდნენ რუსების, ყირიმელი თათრებისა და თურქი მესხების წინააღმდეგ.
1990 წლის 1 ოქტომბერს ყირიმში, პირველად 1944 წლის შემდეგ, ჩამოყალიბდა ყირმელი თათრების ერთიანი სახელმწიფო ორგანო — „ყირიმელი თათრების უფლებების აღდგენისა და სამშობლოში ორგანიზებული დაბრუნების კომიტეტი“, მოგვიანებით ყირიმის ოლქის ხელისუფლებამ მას უწოდა „დეპორტირებული ხალხების საქმეთა კომიტეტი“.
ყირიმში დაბრუნებული თათრების 52,1 %-მა არ აიღო კრედიტი მიწის ნაკვეთის შესაძენად და შეიჭრა სხვის კუთვნილ მიწაზე. ამან გამოიწვია მრავალრიცხოვანი კონფლიქტები. უკრაინაში ეს საკითხი არ მოგვარებულა. ყირიმის ანექსიის შემდეგ სერგეი აქსიონოვის შემუშავებული გეგმის მიხედვით, ყირმელ თათრებს უნდა დაებრუნებინათ მიტაცებული მიწები, რის სანაცვლოდაც სახელმწიფო გადასცემდა მიწებს პირად კუთვნილებაში
რუსეთის მიერ ყირიმის ოკუპაციის შემდეგ
2014 წლის 21 აპრილს, ყირიმის ოკუპაციის შემდეგ, რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმერ პუტინმა ხელი მოაწერა ბრძანებას ყირიმელი თათრებისა და სხვა ყირიმელი ხალხის რეაბილიტაციის შესახებ, რომლებიც დაზარალდნენ სტალინური რეპრესიების გამო.
მიუხედავად ამისა, მთელი რიგი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებისადა საერთაშორისო ორგანიზაციების აზრით რუსეთის მიერ ყირიმის ოკუპაციის შემდეგ ყირიმლი თათრების წინააღმდეგ რეპრესიები დაიწყო. მაგალითად, ყირიმელი თათრების მეჯლისი აღიარეს ექსტრემისტულ გაერთიანებად და რუსეთში მისი მოქმევება აიკრძალა, რაც ევროპის საბჭოს აზრით ეწინააღმდეგებოდეს რუსეთის ხელმძღვანელობის მიერ გამოცხადებულ სარეაბილიტაციო გადაწყვეტილებებს.
ყირიმელი თათრების ეროვნული მოძრაობის წარმომადგენლის, ვასვი აბდურაიმოვის აზრით, ყირიმელი თათრების რეაბილიტაცია უნდა მოხდეს ისეთი სამართლებრივი დოკუმენტების ბაზაზე, როგორიცაა: რუსეთის ფედერაციის 1991 წლის 18 ოქტომბრის კანონი № 1761-1 „პოლიტიკური რეპრესიების მსხვრპლთა რეაბილიტაციის შესახებ“[104] , რსფსრ-ის 1991 წლის 26 აპრილის კანონი № 1107-1 „რეპრესირებული ხალხების შესახებ“ და რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტის 2014 წლის 21 აპრილის № 268 ბრძანება „სომეხი, ბულგარელი, ბერძენი, ყირიმელი თათრების და გერმანელების რეაბილიტაციისა და მათი განვითარების ღონისძიებების შესახებ“. აბდურაიმოვის შეფასებითვე ყირიმში მათი პრობლემების შესახებ ყველა გადაწყვეტილება დაბლოკილია.
2015 წელს უკრაინის უზენაესმა რადამ დეპორტაცია გენოციდად აღიარა და დააწესა ყირიმელი თათრების გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნის დღე, რომელიც 18 მაისს აღინიშნება
2019 წელს ლატვიის სეიმმა მოამზადა განცხადება ყირიმელი თათრების დეპორტაციის გენოციდად აღიარების შესახებ2019 წლის 9 მაისს ლატვიამ აღიარა დეპორტაცია გენოციდად.
სამეცნიერო შეფასებები
ისტორიკოსი ნორმან ნაიმარკი მიიჩნევს, რომ სტალინს ჰქონდა ეჭვი ყირიმელი თათრების დანაშაულის შესახებ, რადგან ყირიმი იყო ძალზედ სახიფათი სამხედრო-პოლიტიკური თვალსაზრისით და სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი.
