ადამიანი-კომპიუტერი ურთიეთქმედება
                        
მანიპულატური ,,მაუსი'' - ერთ-ერთი საშუალება ადამიანი-კომპიუტერის ურთიერთქედება
(ინგლ. human-computer interaction, HCI) - წარმოადგენს მულტიდისციპლინური სამეცნიერო მიმართულება. არსებული და განვითრებული სვხადასხვა ტექნოლოგიების  სრულყოფასა და განვითრების მეთოდებს. შეფასება და დანერგვა ინერქატიური კოფიუტერული სისტემების, გასაზრვრული გამოყენებისთვის ადამიენბის მიერ, ასევე მიზანი სხვა და სხვა ასპექტების კვლევების  გმოყენებით.ადამიანისა და კომფიუტერის ურთიერთობა ხდება ინტერფესის გამოყენებით, რ-იც მოიცავს თავისთავაში პროგრამირებასა და აპარატურის უზრუნველყოფას. მაგ., გამოსახულებები ან ობიექტები აღბეჭდილი მონიტორზე დიპლეიზე, მონაცემები,მიღებული მომხარებელის მიერ აპარტურის დახმარებით შეყვანა მონაცემების  (მაუსი კლავიატურა) და სხვ მომხარებლის ურთიერთქმედება  მსხვილი ავტომატიზებული სისტემებში.
იხ. ვიდეო

 უმთავრესი მიზანი ადამიანი-კომპიუტერის ურთქმედებას წარმოადგენს გაუმჯობესებას ურთიერთქმედებას ადამიანა და კოფიუტერს შორის, კოფიუტერის შექმნა უფრო კომფორტულის (usability) ანუ გამოყენებადობა. ანუ კომფორტული გამოყენება ერგონომისტობა - უნარი პროდუქტს იყოს მეტი გასაგები მისახვედრი, ვიკვლევთ, მომხარებელისთვსი მეტი  მიმზიდველი იყოს ამოცანების ამოხსნის პირობები (ISO/IEC 25010), სისტემების მდგომარება პროდუქტის ან მომსახურება ხელმოსაწვდობის საფუძველზე, რ-იც კონკრეტულად მომხარებელს შეუძლია ექსპლუტაცია გაუკეთოს სიტემას გარკვეული პირობებში მიზნის მისაღწევად აუცილებელი რეზულტატისთვის, ეფექტურობისთვის და დაკმაყოფილებისთვის (ISO 9241-210).
მთავრი კრიტერიუმს წამოადგენს ყურადრებას ადამიანის - კომფიუტერის უერთიერტქმედებას, ვინიდან ცუდად დამუშავებული ინტრეფეისს წარმოადგენს  მრავალი გადაულახავი პრობლემა. კლასიკური მაგალითია ავარია ატომურ ელექტრო სადგურზე ტრი-მაილენდში რ-იც მოხდა 1979წ-ის 28 მარტში. გამოძიაების დროს იყო გამოვლენილი, რომ სულ მცირე ნაწილობრივი პასუხისმგებლობა კატასტროფაზე აკისრია ცუდად დაპროექტებული ინტერფეისი. მსგავსი პასუხისმგებლობა აკისრია ავრიები ავიაციაშიც ან განლაგება საჭის, თუმცა მიჩნეული იყო, რომ კონსტრუქცია უფრო თანამედროვე იყო კომფიუტერი-ადამიანი ურთიერთქმედება იყო ,, სტანდარტული'' განლაგებული ასეთ მდგომარეობაში. კონცეპტუალურად იყო კარგი ედეა არ მოგვცა სასურველი რეზულტატი. ქვემოთ სურათებზეა მაგალითები  
                                            
                                                მოწყობილობის დაფა მეთაურის ვერტფრენის მი-8
                                            
                                                             კაბინა ან-26, ადგილი ფრინავის
                           შრომის უსაფრთხოების სპეციალისტი შოთა სოსელია.
                                                  

არტემიდა (კომოსური პროგრამა)

            არტემიდა (კომოსური პროგრამა)
                                
(ინგლ. Artemis) - ნასა პროგრამა ამერიკელების დაბრუნების მთვრაეზე. 2019წ-ის მაისში ნასას ადმინისტრატორმა ჯიმ ბრადესონმა განაცხადა დაწყება პორგრამა არტემიდეს. (სახელწ. მომდინარეობს ბერძნ. მონადრის ქალრმერთის და აპოლონის დის სახელწოდებიდან როგორც მოგეხსენებათ პირველი ექსპედიცებს მთვარეზე რ-იც 50 წ-ის უკან განხორციელდა ერქვა აპოლონი) რას წაქრმოდგესნ აღნიშნული პორგრამა ის შედგება ორი ეტაპისგან: პირველი წარმოადგენს 2024წ-ს მთვარეზე პილოტირებული ფრენბის განხორციელებას. ხოლო მეორე ეტაპი არტემიდა -2  მთვარის ორბიტაზე სადგურის აგებას Gateway გადსხმას პირველად ისტორიაში ქალი კოსმონავტის მთვარის ზედაპირზე არტემიდა-3. მეორე ეტაპი მთვარის მისიის - შექმნა მთვარეზე ინფრასტრუქტურის. 2019წ-ს პროგრამამ სათაბადო დაფინანსება არ მიიღო. დაგეგმილი პილოტირებული ფრენები უნდა განახორციელოს РН SLS  და ხომალდი ორიონით. იხ. ვიდეო

             Lunar Orbital Platform-Gateway

Gateway

კონცეფცია სადგურის 2019წ-ის მარტი

ტიპი - ორბიტალური სადგური

მთვარის ორბიტალური პლატფორმა-კარიბჭე (ინგლ. unar Orbital Platform-Gateway შემოკლებულად LOP-G) როგორც ცნობილი Gateway. საერთაშორისო მთვარის  ორბიტალური სადგური. პირველ ეტაპზე მთვრის კვლევებისთვის შემდეგში კომსონავტების გადასახმელად სხვა პლანების მიმართულებით მაგ,. მარსის. 

ნასამ გამოაქვეყნა პირველად 2017წ-ის მარტში სახლწოდებით Deep Space Gateway როგორც ნაწილი პროგრამის პილოტირებული პროგრამა მარსის მიმართულებით. პირველ ეტაპზე იგეგმებოდა მთვარის ორბიტალური სადგურის მშენებლობა ტრანსპორტირებისთვის მარსისკენ მიმართულებით.

მემურანდუმის თანახმად 2018წ-ის 2 მაისის ნასა განიხილავს  სადგურის აგებას მთავრის ორბიტაზე ასევე მხარდაჭერას აშშ-ს მთავრობის კომერციული მთვარის პროექტების დამშვები ხომალდების შექმნის მთავრეზე.

დღეისთვის განიხილება მრავლ მოდულია სადგური რ-იც მთავრსი გარშემო იბრუნებს ორბიტაზე. განსაზღვრულია სადგური ექსპლუტაციის დროს შეუძლიათ იმუშაონ ოთხი ადამიანმა 30-დან 60დღ-ღ ხანგრძლივობით. იგეგმება პილოტირებული ფრენები ერთ წელში ერთხელ სადგურის მიმართულებით რაკეტა-მარარებელით  Space Launch System.

აშშ-ს წვლილი - შექმნა სადგურის,  РН «SLS», პილოტირებული ხომალდი ორიონი. კომრციული ტრასპორტირება ხომალდის.

კანადა - კანადის კოსმოსური სააგენტო - ოფიციალურად მონაწილეობს 2019წ-ის თებერვლიდან. შექმნაში რობოტული სისტემების.

ე.კ.ს. ევროპის კოსმოსური სააგენტო - განიხილავს აგებას მოდულის, მონაწილების მიღება ნასას და პილოტირებული ხომალდის ორიონის, შექმნა სატრანსპორტო ხომალდის მაგ. არიან-6

იაპონია - იაპონიის კოსმოსური სააგენტო განიხილავს მობაწილეობას ასევე პროექტიში. შექმნა მოდულის და ასევე სატრანსპორტო ხომაქლდის HTV-X» გამოყენებით РН «H3.

როსკოსმოსი მოლაპარაკების მდგომარეობაშია.

დაგეგმილი მოვლენები

2022წ-ს -  Artemis 2 ( უდრო ადრე EM-2) გაშვება ხომალდი ორიონის

2022წ-ს - გაშვება ელექტროძრავიანი მოდულის РРЕ ამერიკული კომერციული РН.

პრობლემები ყველაზე სერიზული პრობლემა არის რადიაცია. გასხავვებით დედამიწის კოსმოსური სადგურისგან მთვარის სადგური არ იქნება დაცული კოსმოსური გამოსხივებისგან, დედამიწს მაგნიტური ველის გამო დედამიწიდან დაშორებისას.

2017წ-ს დეკემრიდან დაიწყო კვლევების მაშტაბური ზემოქედების ადამიანზე ნეორორადიობიოლოგიის სფეროში. 

იხ.ვიდეო

კოლხეთის სამეფო

                          კოლხეთის სამეფო

                                                       

დედაქალაქი აია (მითიური)  ილდამუსა (კოლხეთის სამეფოს დედაქალაქი, ურარტული წყაროების თანახმად), ფაზისი დიოსკურია (პონტოს ადმინისტრაციის ცენტრი), სურიუმი (ვანი), პიტიუნტი (ბიჭვინთა) (რომაული ადმინისტრაციის ცენტრი).

 (ძვ. ქართული წყაროებით — ეგრისი) — დასავლეთ საქართველოს დიდი სახელმწიფოებრივი გაერთიანება. ძველ ბერძნულ მითოლოგიაში აღწერილია, როგორც აიეტისა და მედეას სამშობლო, და არგონავტებისმოგზაურობის დანიშნულების ადგილი. უძველესი რეგიონი მოიცავდა დღევანდელ აფხაზეთს, სამეგრელოს, სვანეთს, რაჭას, იმერეთს, გურიას, აჭარას, რუსეთის, სოჭისა და ტუაფსეს მხარეებს და თანამედროვე თურქეთისრიზეს, ტრაპიზონისა და გირესუნისპროვინციებსა და ართვინის პროვინციისმნიშვნელოვან ნაწილ

იხ.ვიდეო

რეგიონის არქეოლოგიური გათხრებით მიღებული ცნობების თანახმად აქ კარგად განვითარებული ბრინჯაოს კულტურა უნდა ყოფილიყო, ცნობილი როგორც კოლხური კულტურა. ის ენათესავება მეზობელ ყუბანის კულტურას, რომელიც შუა ბრინჯაოს ხანაში განვითარდა. ურბანიზაციის პროცესი სწრაფად ვითარდება და ჩამოყალიბებულ სახეს იძენს ძვ. წ.-ის მეორე ათასწლეულის ბოლოსკენ, ბერძნების დასახლებამდე მრავალი საუკუნით ადრე. გვიანდელ ბრინჯაოს ხანაში (ძვ. წ. XVI - VIII საუკუნეები) კოლხებმა ისწავლეს ლითონის დნობისა და ჭედვის ხელობა, ევროპამდე დიდი ხნით ადრე. პარალელურად ვითარდება აგროკულტურა, იმ პერიოდისთვის პროგრესული ირიგაციის სისტემებით, რასაც ხელს უწყობდა ადგილობრივი ნიადაგის ნაყოფიერება და ზომიერი ჰავა. ამ პერიოდის სამაროვნები საკმაოდ მდიდარია ბრინჯაოს იარაღით. შეინიშნება ნომადური გავლენაც (სკვითური, კიმერიული). გვიანდელ ეტაპზე სახელმწიფოებრივი კონსოლიდაციის პროცესების პირობებში ინტენტიურად იქნა ათვისებული დღევანდელი რიონისა და ენგურის ხეობები და მღისწინეთი. მეტალურგიის განვითარებამ, მეურნეობისთვის საწარმოო მიწების მომრავლებამ მოსახლეობის მატება გამოიწვია. ამ პროცესებს მოყვა მატერიალური კეთილდღეობის ზრდაც. მთა და ბარი ერთმანეთს დაუახლოვსა და დაჩქარდა კონსოლიდაციის პროცესები. მომზადდა ნაიდაგი მომავალი სახელმწიფოებრივი გაერთიანებისთვის.

იხ. ვიდეო

ამ პერიოდის კოლხეთი დასახლებული იყო მონათესავე, თუმცა ერთმანეთისგან საკმაოდ განსხვავებული ტომებით, განლაგებული ძირითადად შავი ზღვის სანაპირო ზოლზე. ამ ტომთაგან გამოირჩეოდნენ მაქელონები, ჰენიოხები, ზიდრეტები, ლაზები, ტიბარენები, მოსინიკები, მაკრონები, მოსკები, მარები, აფსილები, სანები, სანიგები, გელონები და მელანხლაენები.

ეს ტომები იმდენად განსხვავდებოდნენ ენითა და შესახედაობით მეზობელი ერებისგან, რომ ძველი ისტორიკოსები ამ ფენომენის დასაბუთებისთვის მრავალ თეორიაზე ვარაუდობდნენ. ჰეროდოტეს მიხედვით კოლხები ეგვიპტელებსა და ეთიოპელებთან ერთად პირველები იყვნენ ვინც მამაკაცთა წინადაცვეთა ტრადიციად შემოიღეს. მას სწამდა, რომ ისინი ფარაონი სესოსტრის III-ის (1878-1841 BC) არმიის ნაშიერები უნდა ყოფილიყვნენ, და ამგვარად მათ წარმოშობას ეგვიპტელებს მიაწერდა. ასევე, როგორც ჩანს, შავი ზღვის რეგიონში უნდა ყოფილოყო ნეგროიდული კომპონენტიც (არაბ მონათა ვაჭრობამდე პერიოდიდან), რომლის წარმომავლობას მივყავართ ძველ ადამიანთა აფრიკიდან გამოსვლის ექსპედიციას, თუმცა ამის არქეოლოგიური მტკიცების პოვნა ჯერჯერობით ვერ მოხერხდა.

იხ.ვიდეო

ჰეროდოტე აღნიშნავს, რომ კოლხები ეგვიპტელები არიან (ჰეროდოტე – ისტორია II წიგნი — ევტერპე)

104. მაგრამ ცხადია, რომ კოლხები ეგვიპტელები არიან. ამას მე თვითონ მივხვდი იმაზე უწინ, ვიდრე სხვათაგან მოვისმენდი და ისე ვიტყოდი. და რადგანაც ამას ვფიქრობდი, შევეკითხე ორივეს, კოლხებს უკეთ ახსოვდათ ეგვიპტელები, ვიდრე ეგვიპტელებს კოლხები. ეგვიპტელები ამბობენ, რომ მათი აზრით სესოსტისის ლაშქრიდან არიან კოლხები და მე თვითონაც ასვე მეჩვენებოდა, რადგან კოლხები შავგვრემნები არიან და ხუჭუჭთმიანები (მაგრამ ეს არაფერს ნიშნავს, რადგან სხვებიც არიან ასეთები), მაგრამ ამასთანავე და უფრო მეტად ამას მოწმობს ის, რომ ყველა ხალხთაგან მხოლოდ კოლხები ეგვიპტელები და ეთიოპელები არიან, რომლებიც თავიდანვე აწარმოებენ წინადაცვეთას. ხოლო ფინიკიელებმა და იმ სირიელებმა, რომლებიც პალესტინაში არიან, როგორც თვითონაც ამბობენ, ეგვიპტელთაგან ისწავლეს,

105. კიდევ სხვა რამის თქმაც შემიძლია კოლხების შესახებ, რითაც ისნი ეგვიპტელების მსგავსნი არიან. მხოლოდ კოლხები და ეგვიპტელები ამუშავებენ სელს ერთნაირად; მთელი ცხოვრება და ენა მსგავსი აქვთ ერთმანეთის. კოლხურ სელს ელინები სარდონულს უწოდებენ, ეგვიპტიდან შემოსულს კი - ეგვიპტურს.

იხ.ვიდეო

კოლხებმა ადრიული კოლხას სამეფოს არსებობის პერიოდში შეძლეს ერთიანი სამეფოს შექმნა, თუმცა კიმერიელთა და სკვთთა დამანგრეველი ლაშქრობების შემდეგ დასავლეთ საქართველოში რამდენიმე პოლიტიკურ ერთეული უნდა არსებულიყო, რომელიც მხოლოდ საერთო მტრის წინააღმდეგ ერთიანდებოდნენ. ბერძნული კოლონიზაციის პერიოდის კოლხეთი ავტორების მიერ აღიქმება სახელმწიფოდ სადაც მეფე ზის და პროვინციებს სკეპტუხების (კვერთხისმპყრობელები) მეშვებით მართავს. თუმცა ამის ზუსტი და მდიდარი ისტორიული წყაროები არ მოიპოვება.

                                                               

                                                                                   კოლხური მონეტები

ძვ. წ. XII საუკუნეში რეგიონში მოსახლე ტომების მზარდი კონსოლიდაციის შედეგად ჩამოყალიბდა ადრეკლასობრივი კოლხეთის სამეფო. ძველ სამყაროში კარგად ცნობილი სახელმწიფო, რომელსაც ბერძნულ მითოლოგიაში ადიდებენ, როგორც არგონავტების მოგზაურობის მიზეზს, მედეას სამშობლოსა და ჯადოსნური საიდუმლოების ცოდნის წყაროს. ურარტუელთა მიერ ცნობილი იყო როგორც კოლხა ან კულხა. პირველად წყაროებში (კილხი//კოლხა) იხსენიება ტიგლათფილესერის ჩრიდლოეთის ლაშქრობისას. ძვ.წ. 1112 წელს იგი იხსენებს ამ მხარიდან მოსულ "60 მეფეს", როგორც ჩანს ამ დროს ტომობრივი კონსოლიდაცია ჯერაც არ იყო დასრულებული რადგან ერთი მეთაური არ ჩანს. თუმცა შემდგომში რეგიონში აგრესიული სახელმწიფოების მომძლავრებამ დააჩქარა ამ ტომების კონსოლიდაცია. 

იხ.ვიდეო

დაპყრობლის წინააღმდეგ გაერთიანება მალე მყარ პოლიტიკურ და კულტურულ გაერთიანებაში გადაიზარდა და ამავე საუკუნის მიწურულს ჩამოყალიბდა კოლხას სამეფო. მისი ტერიტორია მოიცავდა სამხრეთით ჭოროხის აუზიდან და სამხრეთ აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთიდან, ჩრდილოეთით კოლხეთის მთისწინეთამდე. ამ გაერთინებამ კოლხური კულტურის აერალი ერთი მმართველის ხელქვეით მოაქცია. დაჩქარდა მეტალურგიული განვითარება. მცირე აზიის ცენტრებთან კულტურულმა და პოლიტიკურმა კავშირებმა გააძლიერა მიწათმოქმედების და მესაქონლეობის დარგები. ასევე ვაჭრობა. ეს იყო უკვე ერთიანი პოლიტიკური ერთეული "მეფით", "მეფისნაცვლებით", რომლებიც პროვინციებს მართავენ, "სამეფო ქალაქებით" და ა.შ. ტიგლათფილესერის შემდეგ ლურსმნული წყაროები სდუმან. შემდგომ კოლხა ისევ ჩნდება ურარტუულ წყაროებში. არგიშთი მეორის მიერ დიაოხის მრავალგზის დარბევის და შემდეგ მისი დაპყრობის პროცესში, კოლხებმა გამოიყენეს ხელსაყრელი ვითარება და დიაოხის ჩრდილოეთ პროვინციები დაიპრეს. ეს ჩანს ჩანაწერებში. ზოგიერთი ქვეყანა, რომელიც მანამდე დიაოხის შემადგენლობაში იხსენიება ურარტუულ წყაროებში.

იხ. ვიდეო

 შემდგომში კოლხეთის ქვეშემრდომადაა აღნიშნული. მაგ. ხასას ქვეყანა. სამხრეთი კი ურარტუს დარჩა. კოლხა და ურარტუ უშუალოდ გაუმეზობლდნენ ერთმანეთს და მათ შორის მალევე დაიწყო სისხლისმღვრელიი ომები. თავდაპირველად კოლხებმა წარმატებებს მიაღწიეს, თუმცა შემდგომში რამდენიმე სხვა პროვინცია დაკარგეს (მათ შორის სამეფო ქალაქი ილდამუსა) ურარტუს მეფე სარდურ II-სთან ძვ. წ. 750-748 ("გავემართე სალაშქროდ კოლხთა ქვეყნის წინააღმდეგ, ღვთაება ხალდის ხახა, ხასას მეფე მისი ხალხითურთ იქედან წავიყვანე ტყვედ და დავასახლე ჩემს ქვეყანაში") ომში. ეს იყო უმნიშვნელო ლაშქრობა რადგან ეს ჩრდილოეთ დიაოხში ლაშქრობაა რაც კოლხებისთვის არც ისე საგანგაშოა. სარდური მის მეფესთან არ იბრძვის. მეორე ლაშქრობის 744-742 წწ. ომებისას როგორც ჩანს ურარტელები უკვე საკუთრივ კოლხას სამხრეთ პროვინციებში იჭრებიან ქვეყნის სიღრმისაკენ. სარდური იპყრობს "სამეფო ქალაქ" ილდამუსას და მის მეფისნაცვლებს ატყვევებს. ლურსმნულ წარწერებში "სამეფო ქალაქი" დედაქალაქს არ აღნიშნავს. აქ კოლხეთის მეფისნაცვლები მსხდარან თუმცა საკმაოდ მნიშვნელოვანი ქალაქი უნდა ყოფილიყო. სარდური ამჯერადაც თავს იკავებს კოლხას ძირითად ძალებთან შებძოლებისგან. ქალქის საშველად მოსულა კოლხეთის მეფე თავისი არმიით, სამწუხაროდ ლურსმნულ წარწერაში მისი სახელის დიდი ნაწილი წაშლილია და დარჩენილია სახელის დაბოლოების მხოლოდ ორი ასო - "სა". სარდურს დაურბევია დასახლელები და ნადვლით უკან გაბრუნებულა. როგორც ჩანს, კოლხასა და ურარტუს შორის ომები მერვე საუკუნის მანძილზე თითქმის არც შეწყვეტილა.

იხ.ვიდეო

კოლხეთის ძლიერების ეპოქად სწორედ ძვ.წ. VIII საუკუნე მიიჩნევა, საუკუნის დასასრულს ჩრდილოეთიდან ნომადების დიდი შემოსევები დაიწყო. ძვ.წ. დაახლ. 720 წელს კიმერიელთა დიდი ნაკადები შემოიჭრა კოლხეთის ტერიტორიაზე ჩრიდლოეთ შავიზღვისპირეთის მხრიდან. შემოსევა იმდენად დამნგრეველი იყო, რომ კიმერიელთა სახელი დღემდე შემორჩა ქართულ ენაში (გიმირ//გმირი). ამას დაერთო მალე სკვითების შემოსევაც დარუბანდის მხრიდან, რომლებიც კიმერიელებს ედგნენ კვალში, რამაც დამანგრეველი დარტყმა მიაყენა სამხრეთ კავკასიას. საბოლოოდ მოსპო მზარდი კოლხური კონსოლიდაცია. კიმერიელთა დამანგრეველი ლაშქრობის შესახებ წყაროები დაცულია ასურეთის მეფის სარგონ II-ის (ძვ.წ. 722-705) დროინდელ დოკუმენტში. აქ საკმაო ცნობებია იმ საშინელი დამარცხების შესახებ, რომელიც ურარტელებს და კოლხებს განუცდიათ კიმერიელებთან ომში. ეს დამარცხება უნდა მომხდარიყო დაახლ. არაუადრეს ძვ.წ. 715 წელს. გამარჯვებული კიმერიელები აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში და მცირე აზიის ზოგიერთ ოლქში დასახლდნენ და აქ სამეფოებიც შექმნეს. დას. საქართველოში მრავლადაა ამ პერიოდის სამაროვნები და სკვითური იარაღები აღმოჩენილი ასევე კიმერიული შუბისპირები, ნოამადური აკინაკები და ა.შ,.ამრიგად კოლხამ არსებობა შეწყვიტა, მოსახლეობის ნაწილი გაწყდა, ნაწილი მზობელ მხარეებში გადასახლდა. მთიელმა ტომებმა ბარში ჩამოსვლა იწყეს. 

იხ.ვიდეო

სიტუაციის მეტ-ნაკლებად ჩაწყნარების შემდეგ კოლხა-დიაოხის ტერიტორიულ არეალში პირველობას იწყებენ ხალიბები, რომელთა კულტურაც და ძალაც რკინის მაღალი განვითარებიის კულტურას და მეტალურგიას ეფუძნებოდა. შემდგომში ხალიბებს ანაცვლებენ სასპრები, რომელბმაც დიდი წვლილი შეიტანეს აღმოსავლეთ საქართველოს სახელმწიფოებრივ ფორმირებაში. მიდიის მიერ ურარტუს განადგურბის შემდეგ (ძვ.წ. 590წ) დას. საქართველოში დაჩქარდა ადრინდელი პროცესები და მომზადდა ნიადაგი ახალი მზარდი კონსოლიდაციისათვის. დამარცხებული ურარტელების ნაწილი სომხებს შეერია ერთი ნაკადი კი ჩრდილოეთისკენ დაიძრა და ქართველურ ტომებს შეერწყა. მათ თან მოიტანეს არალეს კულტი.აქემენიანთა იმპერიის შექმნის შემდეგ გლობალურ ვაჭრობაში ჩართული ქართული ტომების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება დაჩქარდა, ამას თან დაერთო დას. საქართველოში ბერძენთა ინტენსიური მიგრაცია და დასავლეთის სამყაროსთან აქტიური სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობების გაბმა. სამხრეთ კავკასია იქცა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის კულტურის თანხვედრის ადგილად. რეგიონი იქცა მსხვილ პოლიტიკუ-ეკონომიკურ რგოლად საერთაშორისო ვაჭრობასა და პოლიტიკაში. კოლხეთი ბერძნულ სამყაროს დაუახლოვდა, ხოლო აღმოსავლეთით სასპერების და მესხების გაერთიანება მიდიელებსა და სპარსელებს. დაუძლურებულმა კოლხურმა ტომებმა თითქმის საუკუნის შემდეგ შეძლეს მეორედ აღორძინება ბერძნული კოლონიზაციის პირობებში. კოლხურ სამყაროში შემავალი ტომების ნაწილი (ტაოხები, სასპერები, ხალდები, ხალიბები) უშუალოდ სპარსეთის გავლენის ქვეშ მოექცნენ და მე-19 სატრაპიის ფარგლებში შევიდნენ. შედარებით ჩრდილოეთ ნწილში მცხოვრებმა ტომებმა კი ნებაყოფლობითი ძღვენი დააწესეს სპარსეთის მეფის მიმართ - ყოველ ხუთ წელიწადში 100 ვაჟი და 100 ქალწული

ეგიონის განვითარებული ეკონომიკა და ხელშემწყობი გეოგრაფიული და ბუნებრივი პირობები კოლხეთს განსაკუთრებით მიმზიდველს ხდიდა მილეტელი ბერძნებისთვის, რომელთაც კოლხეთის კოლონიზაცია მოახერხეს ძვ. წ. VI-V საუკუნეებში და შავი ზღვის სანაპიროზე ფაზისში, გონიოსა და დიოსკურიაშისავაჭრო პორტები დააარსეს. ძველი ბერძენული თქმის თანახმად ეს ყველაზე შორეული ვოიაჟი იყო უკიდურეს აღმოსავლეთში, რომელიც იმდროინდელი ელინისტური საზოგადოებისთვის ცნობილი იყო, საიდანაც მზე ამოდიოდა. ეს მიწა მდებარეობდა ალექსანდრე დიდისმიერ დაპყრობილ მიწათა აღმოსავლეთ საზღვართან. ფაზისი და დიოსკურია ბრწყინვალე ბერძნული ქალაქები გახდა, რომელიც დიდვაჭარი ოლიგარქების მიერ იმართებოდა, თუმცა მათ დროდადრო გარშემო მცხოვრები კოლხური ტომები აწუხებდნენ, სანამ საბოლოო ასიმილაციას განიცდიდნენ. იმ დროის ერთ ერთ უდიდეს ცივილიზაციასთან კონტაქტმა კოლხეთში დააჩქარა კულტურულ-ეკონომიკური განვითარება. ამ პერიოდში აქ უკვე ჩანს ვაჭართა მსხვილი ფენა. შიდა ბაზარი და საერთაშორისო ვაჭრობის გაფართოების მცდელობები. "კოლხური თეთრი" გაცხოელებული ვაჭრობის მანიშნებელია. კოლხი ვაჭრები, ხელოსნები და მჭედლები სკაუთარ ნაწარმს ყიდდნენ მცირე აზიის და შავი ზღვის პოლისების ბაზრებზე. ასევე ცნობილი იყო კოლხური სელი, რომელიც ვძველ სამყაროში ყველაზე ცნობილი მატერია იყო. აგრეთვე გაქონდათ ხე ტყე, გაყავდათ მონები. ცნობილი იყო კოლხური ხოხობი, რომელსაც "ფასიანურს" უწოდებდნენ და საკმაოდ ძვირიც უნდა ღირებულიყო. ყველაზე ახლო პოლიტიკურ-კულტურული და ეკონომიკური ურთიერთობა კოლხეთს გააჩნდა ჩრდ. შავიზღვისპირეთში წარმოქმნილ ბერძნულ სამეფოსთან ბოსფორთან. ყირიმში გათხრილი იიმავე პერიოდის ტაძრებში აღმოჩენილია კოლხური თეთრების განძი. ასევე ამფორა რომელზედაც ბერძნულად ამოტვირრულია სახელი "კოლხოს".

კოლხეთის მდიდარი ელიტა ბერძნული ყაიდის უნდა ყოფილიყო. მდიდრულ სამაროვნებში რომელიც ძირითადად ვანში გამოვლინდა (ასევე აფხაზეთში) უნდა არსებულიყო ზღაპრულად მდიდარი ფენა. მათ ბერძნული წყაროები სკეპტუხებს (კვერთხისპყრობელებს) უწოდებენ, რომლებიც როგორც ჩანს კოლხური ტომების მეთაურები უნდა ყოფილიყვნენ. არქეოლოგიური მასალიდან ჩანს რომ მაღალი ელიტისთვის დამახასიათებელი იყო ბერძნული ჩაცმულობა, სამკაულები, ატრიბუტიკა, სახელები და საცხოვრებლები.

იხ.ვიდეო

ბერძნების მიერ დაარსებულ სავაჭრო პოლისებს შორის ყველაზე ცნობილები იყო: ფაზისი, დიოსკურია, გიენოსი და პიტიუსი. მათ შორის მნიშვნელოვანი იყო ფაზისი სადაც ყველაზე ძლიერი ბერძნული სავაჭრო ფენა და ელიტა იყრიდა თავს კოლხეთის მასშტაბით რადგანაც შემდგომში იგი მნიშვნელოვან როლს არ კარგავს დასავლეთ საქართველოს განვითარების საქმეში (მაგ. კოლხეთის უმაღლესი რიტორიკული სკოლა). ასევე მნიშვნელოვანი ქალაქები იყო სურიუმი (ვანი), საირხე, დაბლაგომი, ხოლო ქვეყნის სიღრმეში იხსენიება დიდი ბარბაროსული ქალაქი, რომელიც ვარაუდით შემდგომში ეგრისის პერიოდში არსებულ მდიდარ რეგიონში მოხირისში უნდა არსებულიყო(დაახლ. რიონსა და ცხენისწყალს შორის არსებული დაბლობი რაიონი).

კოლხი დიდებულის ოქროს დიადემა

სპარსეთის იმპერიის დაცემის შემდეგ კოლხეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი ადგილობრივად ცნობილი, როგორც ეგრისი, იბერიის სამეფოს ნაწილი გახდა დაახ. ძვ. წ. 302 წელს. თუმცა კოლხეთი იბერიას მალევე გამოეყო და რამდენიმე მცირე სამთავროდ დაიშალა. კოლხეთის სამთავროები დამოუკიდებლობას ინარჩუნებდნენ რეგიონის მითრიდატე პონტოელის მიერ დაპრყობამდე (ძვ. წ. 101).

შემდგომში კოლხეთი მითრიდატე VI ევპატორმა დაიმორჩლა და აქ საკუთარი მმართველები დასვა. ცენტრად კი დიოსკურია აქცია. ძვ.წ. 85 წელს კოლხები მისი შვილის წაქეზებით აუჯანყდნენ პონტოელებს მაგრამ დამარცხდნენ. სოწრედ კოლხეთის აჯანყებამ სეაფერხა მითრიდატეს ლაშქრობა დასავლეთით რომის წინააღმდეგ. ადგილობრივი სკეპტუხების ნაწილი მითრიდატეს მიუდგა. რომთან სასტიკი მარცხის შემდეგ მითრიადატე კოლხეთში გაიქცა. ძვ.წ. 65 წელს კოლხეთში შემოჭრილ პომპეუსს მითრიდატეს მომხრე სკეპტუხებმა გაუწიეს წინააღმდეგობა. მათ შორის ოლთაკემ, რომელიც პომპეუსის ტყვეთა სიაში მეფედ იხსენიება. იგი შეიპყრეს და რომში ტრიუმფალურ გზაზე ჩამოატარეს სხვა მეფე-მთავრებთან ერთად და ორქოზმა რომელმაც რომაელებს ბრძოლები გაუმართა და შემდეგ სვანეთის მთებს შეაფარა თავი. კოლხეთის დაცემის შემდეგ მითრიდატე ბოსფორში გაიქცა სადაც მალე საკუთარმა შვილმა ფარნაკემ მოკლა. ამასობაში კოლხეთი რომაელებმა დაიპყრეს და იქ ადგილობრივი წარჩნებული არისტარქე (ძვ.წ. 65-47წწ) დასვეს მმართველად. ფარნაკე Iბოსფორის სამეფოდან დიდი არმიით შეიჭრა კოლხეთში (ძვ.წ. 47წ.) და მოაოხრა დასახლებული ქალაქები, პოლისები და დასახლებები. მათ შორის ცნობილი ლევკოთეას ტაძარი და ქალაქი სურიუმი (ვანი). არისტარქე სწორედ ამ დროს უნდა დაღუპულიყო. ფარნაკეს დამანგრეველმა ლაშქრობამ კოლხეთი საბოლოოდ დასცა. დაკნინდა ბერძნული პოლისები, განადგურდა ადრინდელი სოციალურ-ეკონომიკური კავშირები. მალე დაქუცმაცებულ კოლხეთს რომაელებმა დაადგეს თვალი და მის ზღვისპირა ქალაქებში კოჰორტები ჩააყენეს. კოლხეთის ტერიტორიის შიდა ნაწილში მთიელი და მეზობელი მხარეებიდან მიგრიებული მოსახლეობის კონსოლიდაციით შეიქმნა რამდენიმე მცირე სამეფო სამთავრო, რომელთა შორის მოგვიანებით ახ.წ. II საუკუნის შუა წლებში დაწინაურდა ლაზთა სამთავრო (შემდგომში ეგრისის სამეფო).

                                                          კოლხები ბერძნულ მითოლოგიაში

კოლხეთის მითოლიგიური პერსონაჟები არიან აიეტი, ეიდია, პასიფაე, კირკე, მედეა, ქალკიოპედა აფსირტე. ძველ საბერძნეთში გავრცელებული იყო მითი არგონავტების შესახებ, სადაც ასახული იყო ძველი ბერძნების წარმოდგენა კოლხეთის სამეფოზე. მითი იმით იქცევს ყურადღებას, რომ კოლხეთი ძველ სმაყაროში ცნობილი იიყო როგორც ოქრომრავალი ქვეყანა და შემდგომში ლაზებიც კი წინაპრების ამ სიდიადით ამაყობენ (იხ. ეგრისის სახალხო კრება).

იხ. ვიდეო

 ამიტომაც საფიქრებელია რომ შემდდგომში კოლხეთის მმართველები საკუთარი ლეგიტიმაციის გასამყარებლად სწორედ მითური აიეტის შთამომავლებად მიიჩნვდნენ თავს (მაგ. ქსენოფონტეს ცნობა, რომ ფაზისში ზის კოლხეთის მეფე რომელიც აიეტის შთამომავალია). მითი აეგონავტებზე ასევე საულისხმოა იმითაც რომ აიეტი მეორე ცნობილი მითური მეფის და ცივილიზაციის პირველი წინაძღოლის მეფე მინოსის თანამედროვედ და მეგობრად მიიჩნევა. მინოსის ცოლი პასიფაე სწორედ აიეტის უფროსი დაა. თუმცა ასევე საინტერესოა მითის გვერდითი დეტალებიც:

• მგლა (რუს. Мгла, ლათინ. Caligo, ბერძ. ὀμίχλη), ნისლის ქალღმერთი. შვა: ქაოსი, ნიუკტა (Nox), გემერა (Dies), ერები და ეთერი.
• ქაოსი (χάος). შვა: გეა (ძვ. ბერძნ. Γαῖα) — დედამიწის განსახიერება (საქართველოსბერძნული სახელწოდება გეორგია, აქედან Georgia – მიწათმოქმედთა ქვეყანა), ეროსი(სიყვარული), ტარტაროსი (უფსკრული), ერები (წყვდიადი), ნიუკტა (ღამე), ურანი (ცა).
• ურანი (Οὐρανός). ცის ღმერთი, თავდაპირველი მსოფლიოს მპყრობელი. გეას ქმარი. შვა: პონტი, ჰეკატონხეირები, ციკლოპები, ტიტანები, გიგანტები, ტიფონი, პითონი და ეროსი.
• ჰიპერიონი (Ὑπερίων). ინტერპრეტაციული სახელი: ძალიან მაღალი. თეიას ქმარი. შვა: ჰელიოსი, სელენა და ეოსი.
• ჰელიოსი (Ἥλιος) — ტიტან ჰიპერიონის და თეიას ძე. კოლხთა ლეგენდარული მეფის აიეტის მამა. ითვლება კოლთა პირველ მბრძანებლად (მაგ. მსგავსებას ავლენს ეგვიპტელი ისტორიკოსების მტკიცებასთან თითქოს ეგვიპტის სამეფოს დამაარსებელი ღმერთი ოსირისი იყო, რათა ხაზი გაესვათ მმართველი დინასტიის ღვთიურ წარმომავლობაზე).
• აიეტი, ბერძნული მითოლოგიის მიხედვით მზის ღმერთის ჰელიოსის და ოკეანიდპერსეიდას ძე. კირკეს და პასიფეას ძმა. მედეას, ქალკიოპეს და აფსირტეს მამა. ის დახვდა არგონავტებს კოლხეთის სამეფოში.
• აფსირტე —  აიეტის ძე. ის მოკლულ იქნა იაზონის მიერ. კოლხთა მემკვიდრე.
• ეგიალეუსი — აფსირტეს ძე. ის მოკლულ იქნა მედეას მიერ.
• მედეა — აიეტის ქალიშვილი. ზოგიერთი ისტორიკოსის აზრით მედეა შეეცილა მის ძმისშვილს, ეგიალეუსს და მოკლა იგი.
• პერსე, აიეტის ძმა — საწმისის მოვლენების შემდეგ მან მოახდინა ტახტის უზურპაცია.
• მედოსი, მედეას შვილი. აბატი ბანიერის მიხედვით, ის მიიჩნევა მიდიის დამაარსებლად.
• იხ. ვიდეო

ამ მითოლოგიური კავშირებით და ამ შორეული ტომისთვის ბერძნების მხრიდან ამხელა მნიშვნელობების მინიჭებით და ღირსებებით, რომლითაც იქ მცხოვრები ხალხი მართლაც ამაყობა. კოლხეთის სამეფო გახდა ძველი სამყაროს ერთ ერთი ყველაზე ცნობილი და სახელგანთქმული ადგილი ხოლო ხალხი ამაყობდა კოლთა ძველი სახელით. შეიძლება კოლხეთს არც არასდროს შეუქმნია ძლიერი სახლწიფო, არასდროს ყოლია გამორჩეულად ძლიერი არმია და არც ბევრი მეფე ყოლია რეალურად ისეთი რომელიც იმავე პერიოდის ავტორების საწიერში მოხვდა როგორც ძლიერი ხელისუფალი, მაგრამ ეს მითები და თუნდაც ლეგენდები ცხადყოფს აქ მოსახლე ტომების მიმართ განსაკუთრებულ დამოკიდებულებას მაშინდელი სამყაროს წამყვანი ცივილიზაციის მხრიდან.

ტენიანობა

                                    ტენიანობა

                                                         

წყლის შემცველობა ფიზიკურ სხეულებში. ტენიანობა დამოკიდებულია გარემოს ფარდობითს ტენიანობაზე, ნივთიერების გვარობაზე, ხოლო მყარ სხეულებში — მის დაქუცმაცებულობაზეც და ფორიანობის ხარისხზეც, უფრო ზუსტად სხეულის გარე და შიგა ზედაპირების საერთო ზომებზე.
                                                       
                                                                            ჰიგრომეტრი სსრკს წარმოაების
იხ.ვიდეო

ქიმიურად ბმული, ე. წ. კონსტიტუციური წყლის (მხოლოდ ქიმიური დაშლის დროს გამოყოფილი წყლის), აგრეთვე კრისტალოჰიდრატული წყლის შემცვლელობა ტენიანობის ცნებაში არ შედის. ტენიანობას ახასიათებენ ტენშემცველობით – წყლის რაოდენობით, რომელიც მოდის მასალის მშრალი ნაწილის ერთეულ მასაზე და ფარდობითი ტენიანობით – სითხის შემცველობით, რომელიც მოდის, ტენიანი მასალის ერთეულ მასაზე. მრავალი პროდუქტის, მასალისა და სხვ. ტენიანობის ხარისხის დადგენას დიდი სახალხო-სამეურნეო მნიშვნელობა აქვს. ბევრი სხეული (მარცვალი, ცემენტი და სხვ.) იმ მიზნისათვის, რომლისთვისაც იგი განკუთვნილია, ვარგისია მხოლოდ განსაზღვრული ტენიანობის დროს.

იხ. ვიდეო

ცხოველებისა და მცენარეული ორგანიზმების ცხოველმოქმედება შესაძლებელია მხოლოდ გარემომცველი ატმოსფეროს ტენიანობისა და აბსოლუტური ტენიანობის გარკვეულ საზღვრებში.

ტენიანობას განსაზღვავენ დამახასათებელ რაოდენობას წყალს ნივთიერებაში, გამოსახავენ პროცენტებში (%) თავდაპირველ მასაში ტენიანობა, ან აბსოპლიტუს ტენიანობას - რაოდენობას წყალის, მიართებაში ერთეულით  მშრალი ნაწილში მატერიალში. ასეთი განსაზღვრება ფართოდ გამოიყენება შესაფასებლად ხის ხარისხში.

ეს სიდიდე ყოველთვის არ შეიძება გაიზომოს ზუსტად, ვიანიდან სხვა შემთხვევებში შეუძლებელია მოშორებული იქნეს არაკონდესირებული წყალი და აწონილ იქნეს პრეცისისწინ და შედმგომ.

ჰაერში ტენიანობა

დამახასიათებელი ტენიაონბის შემადგენლობა წყლის ორთქლის დედმიწის ატმოსფეროში - ერთერთი საგრძნობი ხასიათია ამინის და კლიმატის.

ტენიაბა ჰაერში  დედამიწის ატმოსფეროში დიდი ამპლიტუდით მეტყეობს. ვიანიდა დედამიწის ზედაპირზე შემადგენლობა ასე მაგ.,დედამიწის ზედაპირზე შეადგენლობა წყლის ორთქლის ჰაერში საშუალოდ 0,2% მაღალ განედებში 2,5% ტროპიკებში. ატმოსფეროს გსაზომად იყენებს ერთეულ ბარებში.
ბარი (ბერძ. baros — სიმძიმე), წნევის სისტემგარეშე ერთეული, რომელიც 10⁵ ნ/მ² ტოლია. ეს სიდიდე ეკვივალენტურია 750,08 მმ სიმაღლისა და 0 °C ტემპერატურის მქონე ვერცხლისწყლის სვეტის წნევისა ზღვის დონიდან 45° განედზე (g=980,629 სმ/წმ²). 1 ბარი=10⁶დნ/სმ²=0,1 მეგნ/მ² (ზუსტად)=1,01972 ატ. მეტროლოგიაში ატმოსფერული წნევის გასაზომად ხშირად იხმარება წილობითი ერთეული — მილიბარი, რომელიც 0,001 ბარის ანუ 0,986923•10^-3 ატმ ტოლია.
იხ. ვიდეო

მწვანე წყალმცენარეები

                   მწვანე წყალმცენარეები

                                           

(ლათ. Chlorophyta) — უმდაბლეს მცენარეთა განყოფილება იხ. ლინკი (ტიპი).ერთუჯრედიანი, კოლონიური,მრავალუჯრედიანი (ძაფისებრი, იშვიათად სხვადასხვა სტრუქტურის მქონე ფირფიტისებრი) და არაუჯრედული აგებულების მწვანედ შეფერილი ფორმებია. მრავლდებიან ვეგეტატიურად (ერთუჯრედიანის ორად დაყოფა, ძაფოვანის ან კოლონიის გრაფმენტაცია), უსქესოდ (ზოოსპორებით ან უმოძრაო სპორებით) და სქესობრივად (იზოგამია, პეტეროგამია, ოოგამია, კონიუგაცია).მწვანე წყალმცენარეები იყოფა 2 ქვეგანყოფილებად: საკუთრივ მწვანეებად (Chlorophytina) და კონიუგატებად(Conjugatophytina).

იხ. ვიდეო

 ცნობილია 5700-მდე სახეობა, რომლებიც გავრცელებულია უმთავრესად მტკნარ წყალში, გვხვდება ზღვაშიც, ზოგიერთი ხის ქერქზე, ნიადაგში და სხვა ადგილებში. ერთუჯრედიანი და კოლონიური მწვანე წყალმცენარეები პლაქტონში მასობრივი გამრავლების დროს იწვევს წყლის „ყვავილობას“, რაც ხშირად უარყოფით გავლენას ახდენს როგორც ჰიდროტექნიკურ ნაგებობაზე, ისე ჰიდრობიონტთა ცხოვრებაზე. 

იხ. ვიდეო

ზოგიერთ მწვანე წყალმცენარეებს (ულვა მონოსტომა) აღმოსავლეთ აზიაში საკვებად იყენებენ. ბევრ ქვეყანაში ერთუჯრედიანი მწვანე წყალმცენარეები (მაგ., ქლორულა, სცენედესნუსი და სხვა), როგორც მაღალკალორიული საკვები, ფართოდ არის კულტივირებული. კულტურებს იყენებენ ასევე დახურულ ეკოსისტემებში (კოსმოსურ ხომალდებზე და სხვაგან) ჰაერის რეგენერაციისა და ჩამდინარე წყლის ბიოლოგიური გასუფთავებისათვის.
ბუნებაში ზიგიერთი წყლამცენარეები (მაგ., ულვა) ფარტოდ გამოიყენება საკვაბად. ასევე გამოიყენება როგორც ინდიკატორი დაბინძურების დონის წყლის და კოსმოსურ ხომალდებზე აქვთ, ჰაერის გასუფთავების მიზნით ნახშიროჟანგისგან.