четверг, 27 декабря 2018 г.

მარსი

შედარება დედამიწისა და მარსის სიდიდე (საშუალო რადიუსი 6371,11კმ) და მარსის (საშუალო რადიუსი 3389,5კმ)

(ძვ. ქართული სახელწოდება მარიხი) — მეოთხე პლანეტა სიშორით მზის სისტემაში. მას რომაული ომის ღმერთის მარსის სახელი ჰქვია (არესი ბერძნულ მითოლოგიაში). მას მეტსახელად ”წითელი პლანეტა” ჰქვია დედამიწიდან, ღამის ცაზე, მისი შეფერილობის გამო. მას ორი თანამგზავრი ჰყავს - ფობოსი და დეიმოსი - მცირე და უსწორმასწორო ზედაპირის მქონე სხეულები, შესაძლოა მარსის გრავიტაციაში მოქცეული ასტეროიდები იყოს.

შემადგენლობა გამოსახულის მარსის , ძირითადად გადაღებულია კოსმოსური ტელესკოპი «ხაბლი» 23 აგვისო 2003 წ.

სხვა სახელწოდება

წითეწლი პლანეტა

აღმოჩენა

თრირი აღმოჩენის

2 ათასი წელი ჩვ წ. აღ.

ორბიტალური მახასიათებელი

პერიგელიუმი

2,06655⋅10⁸ კმ
1,381 ა.ე.

აპელიონი

2,49232⋅10⁸ კმ
1,666 ა.ე.

დიდი ნახევარღერძი (a)

2,2794382⋅10⁸ კმ
1,523662 ა.ე.
1,524 დედამიწის

ექსცნტრიტეტი ორბიტის(e)

0,0933941

სიდრიული პერიოდი

(ხანგრძლივობა წელი)
686,98 დედამიწის დღ.ღ
1,8808476 დედამიწის წ

სინოდიური ბრინვის პერიოდი

779,94 დედამიწის დღ.ღ

ორბიტალური სიჩქარე(v)

24,13 კმ/წმ (საშ.)
24,077 კმ/წმ

დახრა (i)

1,85061° (დაკავშირებული სიბრთყეზე ეკლიპტიკა ) 5,65° (დაკავშირებული მზის ეკვატორის)

გრძედი ამოსვლის კვანძი(Ω)

49,57854°

არგუმენტი პერიცენტრის(ω)

286,46230°

ვისი თანაგზავრია

მზის

თანამგზავრები

ფიზიკური მახასიათებლები

პოლარული შეკუმშვა

0,00589 (1,76 დედამიწის )

ეკვატორული რადიუსი

3396,2 ± 0,1 კმ
0,532 დედამიწის

პოლარული რადიუსი

3376,2 ± 0,1 კმ
0,531 დედამიწის

საშუალო რადიუსი

3389,5 ± 0,2 კმ
0,532 დედამიწის

ფართობის ზედაპირის(S)

1,4437⋅10⁸ км²
0,283 დედამიწის

მოცულობა (V)

1,6318⋅10¹¹ კმ³
0,151 დედამიწის

მასა (m)

6,4171⋅10²³ კგ
0,107 დედამიწის

საშუალო სიმკვრივე (ρ)

3,933 გ/см³
0,714 დედამიწის

აჩქარება თავისუფალი ვარდნის ეკვატორზე (g)

3,711 მ/წ²
0,378 g

პირველი კოსმოსური სიჩქარე(v₁)

3,55 კმ/წ
0,45 დედამიწის

მეორე კოსმოსური სიჩქარე (v₂)

5,03 კმ/წ
0,45 დედამიწის

ეკვატორული სიცწარე ბრუნვის

868,22 კმ/სთ

ბრუნვის პერიოდი (T)

24 სთ 37 წთ 22,663 წამი (24,6229 ч) — სიდერიული პერიოდი ბრუნვის,
24 სთ 39 წთ 35,244 წმ (24,6597 სთ) — ხაგრძლივობა შაშუალო მზის დღ.ღ.

დახრა ღერძის

25,1919°

პირდაპირიასვლა ჩრდ. პოლუსზე(α)

317,681°

დახრა ჩრდ. პოლუსზე(δ)

52,887°

ალბედო

0,250 (ბონდ)
0,150 (გეომაგნ. ალბედო)
0,170

ტემპერატურა

ზედაპირზე

от −153 °C до +35 °C

მინ.

საშ.

მაქს.

მთელ პლანეტაზე

186 К;
−87 °C

210 K
(−63 °C)

268 К;
−5 °C

ატმოსფერო

ატმოსფეროს
წნევა

0,4—0,87 კპა
(4⋅10^-3—8,7⋅10^-3 ატმ)

შემადგენლობა : 95,32 % ნახშირო გაზი

2,7 % აზოტი
1,6 % არგონი
0,145 % ჟანგბადი
0,08 % ნახშირბადის მონოქსიდი
0,021 % ორთქლის გაზი

0 ,01 % აზოტის ოქსიდი
მეთანი CH4
ფორმალდეჰიდი CH2O
მეთანოლი CH3OH

პარამეტრები მარსის ორჯერ პატარაა დედამიწაზე. მისი საშუალო რადიუსი ეკვატორული შეფასებულია 3396,9 ± 0,4კმ ან 3396,2 ± 0,1 კმ (53,2%დედამიწის). საშუალო პოლარული რადიუსი მარსის 3374,9კმ ან 3376,2 ± 0,1 კმ

პოლარული რადიუსი ჩრდ. პოლუსზე - 3382კმ სამხრ. - 3382,6კმ

დღ-ღამე მარსის - 24სთ 37წთ 22,7 წმ მარსის წელი ტოლია 686,98 დედამიწის დღ-ღამის

ტემპერატურა მერყეობს -150 °C პოლუსებზე დედამიწის და +20 °C ეკვატორზე (მაქსიმალური ტემპერატურა ატმოსფეროსი, დააფიქსირა მარსახოდმა ,,სპირიტმა''

შედგინა +35 °C, საშუალო ტემპერატურა -დაახლ 210 К (−63 °C)

,,ნასას'' მონაცემებით ატმოსფერო მარსის შედგენს ძირითადა ნახშირპჟანგი, ძალიან აიშვიათებულია . მარსის ზედაპირზე წნევა 160-ჯერ ნაკლებია ვიდრე დედამიწაზე - 6,1 მბარი ანუ ნახშიროჟანგი 95,32 % , ასევე არის 2,7% აზოტი, 1,6% არგონი, 0,145% ჟანგბადი, 210პპმ წყლის ორთქლი, 0,08 ნახშირჟანგი,აზოპტის ოქსიდი (NO) — 100 პპმ

ნეონი (Ne) — 2,5 პპმ, ნახევრად მძიმე წყალი წყალბად-დეტრიუმი-ჟანგბადი (HDO) 0,85 პპმ, პრიპტონი (Kr) 0,3 პპმ, ქსენონი (Xe) — 0,08 პპმ (შემადგენლობა მოყვანილი მოცულობითი წილი).
იხ. ვიდეო

პრეფიქსი არეო- მიუთითებს მარსზე ისევე როგორც გეო- მიუთითებს დედამიწაზე, მაგალითად, არეოლოგია/გეოლოგია. არეოლოგია ასევე მიუთითებს მარსის ერთიანად და არა მხოლოდ პლანეტის გეოლოგიური პროცესების შესწავლაზე.

მარსის ასტრონომიული სიმბოლოა ♂, რომელიც ანტიკური ღმერთი მარსის შუბისა და ფარის სიმბოლოა.

მარსის ზედაპირი (გადაღებული მარსის სადგურის მიერ ,,ვიკინგ2'' 19979წ-ის 18 მაისი)

ნაწილი გუსევის კრატერის (მაზაიკა სურათის მარსახოდი ,,სპირიტი'')

ჩინურ, კორეულ, იაპონურ და ვიეტნამურ კულტურებში პლანეტას მოიხსენიებენ როგორც ცეცხლოვან ვარსკვლავს (火星), ძველი ჩინური ხუთი ელემენტის მითოლოგიურ ციკლზე დაყრდნობით.

მარსის ფიზიკური მონაცემები სეიგიძლიათ იხ. ლინკზე

ამერიკულმა აპარატმა Mars Reconnaissance Orbiter- მა ("მარსის სადაზვერვო თანამგზავრი") მარსზე აღმოაჩინა უჩვეულო სტრუქტურა, რომელიც ხიდს წააგავს.

ამერიკელი მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ მთის ხიდი წარმოიქმნა უძველეს დროს წყლის ნაკადის შედეგად. ყოველივე ამის შემდეგ, წითელ პლანეტაზე წყლის არსებობა დიდი ხანია დადასტურდა. გარდა ამისა, მიმდინარე წლის ივნისში, NASA- ს ასტრონომებმა დაადგინეს, რომ მარსზე მდებარე ჰელასის დაბლობზე, იყო ზღვა, რომლის დიამეტრი 2000 კმ-ზე მეტი და 8 კილომეტრის სიღრმეა. კოლორადოს უნივერსიტეტის ასტრონომები თვლიან, რომ იქ იყო მთელი ოკეანე, რომელიც პლანეტის 36% -ს იკავებს, წერს Focus.ua

ამერიკელი მეცნიერების კიდევ ერთი ჯგუფი ვარადობს, რომ ეს ხიდი ჩამოყალიბდა პლანეტაზე ქანების მოძრაობის გავლენის ქვეშ, წერს მოსკოვსკის კომსომოლეტი.

რუსი მეცნიერი, რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის კოსმოსური კვლევის ინსტიტუტის თანამშრომელი ალექსანდრე როდინინი ვარაუდობს, რომ 2.5 მილიარდი წლის წინ, როდესაც მარსზე ვულკანები წარმოიშვნენ, ეს იყო მიწისქვეშა ლავას გვირაბი, მაგრამ დროთა განმავლობაში იგი გაცივდა და ქარი და ტექტონიკური პროცესები ანადგურებდა მის სტრუქტურას. ანუ, ხიდი, რომელსაც ახლა ვხედავთ, მისი ნაშთებია.

”სინამდვილეში, ამ ხიდში უჩვეულო არაფერია. მარსისთვის ეს ყველაზე პროგნოზირებადი წარმონაქმნია. ”- მიიჩნევს რუსი მეცნიერი.

პლანეტაზე თვეების განმავლობაში ქარიშხლები მძვინვარებს. პლანეტის ფერი მოწითალო, სისხლისფერია. ეს ფერი ძველ ბერძენთა და რომაელთა წარმოდგენაში ომთან და სისხლის ღვრასთან ასოცირდებოდა. სწორედ ამიტომ, ბერძნები და რომაელები ამ პლანეტას ომის ღმერთთან აიგივებდნენ. მარსზე დაშვების პირველი წარმატებული მისია, 1965 წელს მარინერ 4-მა განახორციელა, რომელიც 1964 წელს გაუშვეს დედამიწიდან.
იხ. ვიდეო

პლანეტაზე არის წარმონაქმნები, რომლებიც მდინარის ამომშრალ კალაპოტს გვაგონებენ. ამ კალაპოტებში წყალი არ არის. პლანეტის ზედაპირზე უამრავი ჩამქრალი ვულკანის კერა და მეტეორიტული კრატერებიც შეინიშნება. მთა ოლიმპი, რომელიც მარსზე მდებარეობს, ყველაზე მაღალი მთაა მზის სისტემაში - მისი სიმაღლე თითქმის 28 ათასი მეტრი, ანუ 28 კილომეტრია.

ციკლონი ჩრდ. პოლუსთან მარსზწე გადაღებული ტელესკოპ ,,ხაბლის'' მიერ (27 აპრილის 1999)

დღე ღამის ხანგრძლივობა „წითელ პლანეტაზე“ თითქმის ისეთივეა, როგორც დედამიწაზე - 24 საათი და 39 წუთი. ყოველ 2 წელწადსა 50 დღეში ხდება ისე, რომ მარსსა და დედამიწას შორის მანძილი 78 მილიონი კილომეტრია. თუმცა 15 ან 17 წელწადში ხდება ისეც, რომ ეს მანძილი 56 მილიონ კმ-მდე მცირდება.

2003 წლის 27 აგვისტოს, საქართველოს დროით შუაღამისას, მარსი ბოლო 60 000 წლის მანძილზე დედამიწას ყველაზე მეტად მიუახლოვდა: 55 758 006 კმ (0.372719 ა.ე.).

იქაურ ზამთარში ტემპერატურა -130 °C -მდე ეცემა პოლუსებზე, ზაფხულში 0 °C-დან 30 °C-მდე მერყეობს ეკვატორზე.

2020 წლისთვის ამერიკელებს დაგეგმილი აქვთ ექსპედიცია, რომლის დროსაც პირველი ადამიანი დაეშვება მარსზე. მარსის კოლონიზაცია შეგიძლიათ იხ. ლინკზე

იხ. ვიდეო

მინიმალური დაშორება მარსი დედამიწიდან შეადგენს 55,76მლნ კმ (როცა დედანიწა მდებარეობს ზუსტად მდებარეობს მზესა და მარს შორის).

არის თუ არა მარსზე სიცოცხლე იხ. ვიდეო

სამეცნიერო ჰიპოთეზა მარსზე წარსულში ცხოვრების არსებობის შესახებ უკვე დიდი ხანია არსებობს. დედამიწიდან დაკვირვებების შედეგებისა და Mars Express- ის კოსმოსური ხომალდის მონაცემების თანახმად, მეთანი მარსის ატმოსფეროში იქნა აღმოჩენილი. მოგვიანებით, 2014 წელს, NASA- ს Curiosity Mars rover- მა მეთანი ატმოსფეროში აღმოაჩინა და ორგანული მოლეკულები კამბერლენდის კლდის ბურღვის შედეგად ამოღებულ ნიმუშებში.

მეთანის განაწილება მარსის ატმოსფეროში ზაფხულის განმავლობაში ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში

იხ. ვიდეო მარსის იდუმალება

მარსი (ღმერთი)

(ლათ. Mars) — რომაულ მითოლოგიაში ომის ღმერთი, ძე იუნოსა და იუპიტერის (ან მაგიური ყვავილის). ვინაიდან სიტყვას მარსი ინდო-ევროპული ძირი არ აქვს, სავარაუდოა, რომ ეს იყოს ეტრუსკული მიწათმოქმედების ღმერთი მარისის ლათინიზირებული ფორმა.

მარსი ერთ-ერთი უძველესი რომაული ღმერთია და შედიოდა რომაული პანთეონის მთავარ ღვთაებათა ტრიადაში (მარსი, იუპიტერი, კვირინი). თავდაპირველად იგი ნაყოფიერების, მცენარეების, ველური ბუნების, ყველაფრის რაც დასახლების გარეთ იყო, საშიში და უცნობი, იმის ღვთაებად ითვლებოდა, მხოლოდ მოგვიანებით შეიძინა მეომრის თვისებები. მარსს ეძღვნებოდა მარტის თვე, ძველი რომაული კალენდარით წელიწადის პირველი თვე. მარსი უძღვებოდა მეომრებს ომში, იღებდა ბრძოლის წინ მსხვერპლად შეწირულ ძღვენებს და ბრძოლის ველზე გამოჩნდებოდა ომის ქალღმერთ ბელონასთან ერთად.

იხ. ვიდეო

მარსის სიმბოლო იყო შუბი და ფარი, რომელიც ლეგენდის თანახმად ციდან ჩამოვარდა, რომაელთა დაუმარცხებლობის აღსანიშნავად. შემდეგ, ნუმა პომპილიუსის ბრძანბით, დამზადდა მისი 11 ასლი, რათა ფარი დაეცვათ მძარცველთაგან და ეს რელიკვიები მეფის სასახლეში ინახებოდა. მხედართმთავარი ომში წასვლამდე მოუხმობდა მარსს, შუბის და ფარის ამოძრავებით. ხოლო თუ შუბი და ფარები თავისით ამოძრავდებოდნენ, ეს დიდი უბედურების მომასწავებლად ითვლებოდა. სიწმინდეების მფარველები სალიელი ქურუმები იყვნენ, რომლებსაც ისინი მარსის დღესასწაულებზე გამოჰქონდათ გარეთ და მათ წინაშე რიტუალურ ცეკვებს ასრულებდნენ.

ომის დამთავრების შემდეგ კი მას მხსვერპლად სწირავდნენ კვადრიგაში გამარჯვებულ ცხენს, სამხვერპლო ცხენის სისხლი კი რეგიუმში და ვესტას ტაძარში ინახებოდა, მას განმწმენდი ძალა ჰქონდა. მარსი განსაკუთრებული პოპულარობით რესპუბლიკის პერიოდში სარგებლობდა. მას ხშირად გამოსახავდნენ მონეტებზე, უწოდებდნენ ისეთ ეპითეტებს, როგორიცაა, ”გამარჯვებული”, ”მეომარი”, ”იმპერიის გამფართოვებელი”, ”მშვიდობის მყოფელი”. ლაშქრობამდე და ლაშქრობის შემდეგ მარსს უძღვნიდნენ ცხენების, იარაღის და მუსიკალური ინსტრუმენტების განწმენდის რტუალს.

რომის დასავლეთ პროვინციებში მარსს უკავსირებდნენ მთავარ თემურ ღვთაებებს. სწორედ ამიტომ მკვლევარები მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ადრეულ პერიოდში მარსი იყო რომაელთა მთავარი ღვთაება. ბერძნული არესისგან განსხვავებით, რომში მარსს ბევრად დიდ პატივს სცემდნენ იმიტომაც, რომ ქალაქის ლეგენდარული დამაარსებლები რომულუსი და რემუსი მარსის ვაჟები იყვნენ.

მარსს ეძღვნებოდა ცხენი, მგელი, კოდალა, ხარი. თქმულებისამებრ, ეს ცხოველები უძღვებოდნენ გაზაფხულზე დაბადებულ ვაჟებს ახალი დასახლებების შესაქმნელად. ზოგი თქმულებით მარსს სამი სიცოცხლე ჰქონდა. მიწათმფლობელები მარსს უძღვნიდნენ განწმენდის რიტუალს - ლუსტრაციას და მას ავედრიდნენ ყანების უხვმოსავლიანობას, ოჯახების, მონების და საქონლის ჯანმრთელობას. ამის გარდა მარსის ველზე შეკრებული შეიარაღებული მოქალაქეებიც მას ევედრებოდნენ. ავრალის ძმებიც მარსს და ლარებს მიმართავდნენ რომში განწმენდის რიტუალის ჩატარებისას. მარსს ტყეებში მსხვერპლად სწირავდნენ ხარს.

როგორც რომულუსის მამა, მარსი რომაელთა წინაპარი და რომის მფარველი ღვთაება იყო. ამასთან ერთად მარსის, როგორც ომის ღვთაების, ტაძარი, მარსის ველზე, ქალაქის გარეთ იყო აშენებული, რადგან შეიარაღებული ჯარი ქალაქში არ უნდა შემოსულიყო.

მარსის თავდაპირველი ფუნქციების აღდგენა რთულია, რადგან თავდაპირველად იგი რომის მფარველი ღვთაება იყო, რომელიც ანიჭებდა სიუხვეს, ეხმარებოდა ხალხს იმშიც და მშვიდობაშიც, ხოლო მოგვიანებით იგი მხოლოდ ომის ღვთაება გახდა. მას აიგივებდნენ ბერძნულ არესთან, თუმცა ეს გაიგივება უფრო ლიტერატურაში აისახა, ვიდრე რელიგიაში. მარსის მეუღლედ ქალღმერთი ნერიო ითვლებოდა, რომელსაც შემდეგ ვენერასთან აიგივებდნენ.

ძვ. წ. 366 წელს მარსს მიუძღვნეს ტაძარი კაპენის კარიბჭესთან, საიდანაც ლაშქარი ომში მიდიოდა და მხედრები ყოველწლიურ დემონსტრაციას აწყობდნენ. ფორუმის ცენტრში კი ავგუსტუსმა ააშენა მარსი შურისმძიებლის ტაძარი, იულიუს კეისარის მკვლელების დამარცხების აღსანიშნავად.

ჯორდანო ბრუნო

იტალ. Giordano Bruno - ლათ. Iordanus Brunus Nolanus

(იტალ. Giordano Bruno; დ. 1548, ნოლა, ნეაპოლის მახლობლად — გ. 17 თებერვალი, 1600, რომი) — იტალიელი ასტრონომი, ასტროლოგი, ფილოსოფოსი და პოეტი, დომინიკელთა ორდენის წევრი, პანთეიზმის წარმომადგენელი.

1592 წელს კათოლიკური ეკლესიის მსახურებმა ბრალად დასდეს ერეტიკოსობა. 8 წლის განმავლობაში ჯორდანო ბრუნო ციხეში იმყოფებოდა, ხოლო 1600 წლის 17 თებერვალს იგი კოცონზე დაწვეს.

ბრუნომ თავისი ფილოსოფიური შეხედულებები ჩამოაყალიბა შრომებში: „მიზეზის, საწყისისა და ერთიანის შესახებ“, 1584 წელი; „მონადის, რიცხვისა და ფიგურის შესახებ“, 1591 წელი; „განუზომლისა და ურიცხვის შესახებ“, 1591 წელი; ბრუნოს აზრით სამყარო უსასრულოა, იგი ერთგვაროვანი (ერთი და იმავე ელემენტებისაგან - ჰაერის, ცეცხლის, მიწის, წყლისა და ეთერისაგან შემდგარი) და ერთი საწყისიდან - მონადიდან წარმომდგარი სისტემაა, რომელსაც აქვს ახალ-ახალი ფორმების წარმოქმნის უნარი.

ბიოგრაფია

ადრეული წლები

ფილიპო ბრუნო დაიბადა ჯარისკაცის ჯოვანი ბრუნოს ოჯახში, ქალაქ ნოლაში ნეაპოლის მახლობლად 1548 წელს. 11 წლის ასაკში მიიყვანეს ნეაპოლში ლიტერატურის, ლოგიკისა და დიალექტიკის შესასწავლად. 15 წლის ასაკში იგი შევიდა წმინდა დომინიკეს მონასტერში (1563), სადაც 1565 წელს ბერად აღიკვეცა და მიიღო სახელი ჯორდანო. ბრუნომ თავისი პირველი ნამუშევარი ნოეს კიდობანი მიუძღვნა პაპ პიუს V-ს 1568 წელს რომში ვიზიტის დროს.

1572 წელს 24 წლის ჯორდანო კათოლიკე მღვდელი გახდა. კამპანიაში, ნეაპოლის სამეფოს პროვინციულ ქალაქში, ახალგაზრდა დომინიკელმა პირველი მესა აღავლინა.

1575 წელს მონასტერში ყოფნისას წმ. დომინიკმა ჯორდანომ აკრძალული წიგნების კითხვის ეჭვი შეიტანა, გარდა ამისა, საკნიდან გამოიღო ხატები და მხოლოდ ჯვარცმა დატოვა. ხელისუფლებას მის საქმიანობაზე გამოძიება უნდა დაეწყო. შედეგების მოლოდინის გარეშე, ბრუნო გადავიდა რომში 1576 წელს, მაგრამ, იმის გათვალისწინებით, რომ ეს ადგილი საკმარისად უსაფრთხო არ იყო, ის გადავიდა იტალიის ჩრდილოეთით (ჯენოა, ტურინი, ვენეცია), შემდეგ კი შვეიცარიაში - ჟენევაში, სადაც გახდა კალვინისტი ( 1578). 1579 წელს იგი ჩაირიცხა ჟენევის უნივერსიტეტში, მაგრამ დებატების დროს მას კვლავ დევნიდნენ ერესის ბრალდებებით - ამჯერად კალვინისტების მხრიდან.

პირველი ფრანგული პერიოდი (1580-1583)

1580 წლის დასაწყისში ტულუზში გადასული ბრუნომ მიიღო აკადემიური წოდება Magister artium[9] და თითქმის 2 წლის განმავლობაში ატარებდა ფილოსოფიის კურსს და საჯარო ლექციებს არისტოტელეს წიგნზე „სულის შესახებ“ (ლათ. De anima). .

1581 წლის ზაფხულში ბრუნო გადავიდა პარიზში, სადაც გახდა სორბონის უნივერსიტეტის მასწავლებელი. აქ ბრუნო აქვეყნებს თავის პირველ ნაშრომებს მნემონიკაზე („იდეების ჩრდილები“; იტალიური: De umbris idearum) და ლექციებს რაიმონდ ლულის წიგნზე „დიდი ხელოვნება: ჭეშმარიტების მოკლე აღმოჩენა“ (ლათ. Ars magna: compendiosa inventendi veritam; დაახ. 1272 წ. ). იქ ბრუნო შენიშნა საფრანგეთის მეფე ჰენრი III-მ, რომელიც ესწრებოდა მის ერთ-ერთ ლექციას და შთაბეჭდილება მოახდინა ბრუნოს ცოდნითა და მეხსიერებით. 1582 წელს ბრუნომ ჰენრი III-ს მიუძღვნა იტალიური ესსე. Ars memoriae-მ და გამოაქვეყნა სხვა ნაწარმოებები, მათ შორის თეატრალური სპექტაკლი "სასანთლე" (სხვა თარგმანში "ნეაპოლიტანური ქუჩა"[b]; იტალიური: Candelaio)[9]. მეფემ ბრუნო მიიწვია სასამართლოში და უზრუნველყო მას რამდენიმეწლიანი (1583 წლამდე) მშვიდობა და უსაფრთხოება, ხოლო მოგვიანებით, როდესაც ბრუნოს კამათმა არისტოტელეს მომხრეებთან აიძულა იგი დაეტოვებინა პარიზი[11], მან მისცა სარეკომენდაციო წერილები ინგლისში მოგზაურობისთვის. 1583 წელს ბრუნო გაემგზავრა ლონდონში, სადაც ორი წელი დარჩა.

ინგლისური პერიოდი (1583-1585)

თავდაპირველად, 35 წლის ფილოსოფოსი ცხოვრობდა ლონდონში საფრანგეთის დესპანის მიშელ დე შატონეუფ დე ლა მოვისიერის მფარველობით, შემდეგ ოქსფორდში, მაგრამ ადგილობრივ პროფესორებთან ჩხუბის შემდეგ კვლავ გადავიდა ლონდონში, სადაც გამოაქვეყნა. მთელი რიგი ნამუშევრები, რომელთა შორის ერთ-ერთი მთავარია ” უსასრულობის, სამყაროსა და სამყაროების შესახებ” (1584). ამ პერიოდის სხვა ნაწარმოებები: „Ashes on Ashes“; „ტრიუმფალური მხეცის განდევნა“, რომელშიც ის ახსენებს ეგვიპტურ სარწმუნოებებს; „პეგასუსის ცხენის კაბალა“ (ანუ „პეგასუსის საიდუმლო“; 1585 წ.); "მოკლული ვირი"; „გმირულ ენთუზიაზმზე“[c] და სხვა.

ინგლისში ჯორდანო ბრუნო ცდილობდა დაერწმუნებინა ელიზაბეტური სამეფოს მაღალი თანამდებობის პირები კოპერნიკის იდეების ჭეშმარიტებაში, რომლის მიხედვითაც პლანეტარული სისტემის ცენტრში მზე იყო და არა დედამიწა. ეს იყო მანამ, სანამ გალილეო განაზოგადებდა კოპერნიკის დოქტრინას. ინგლისში მან ვერასოდეს მოახერხა მარტივი კოპერნიკული სისტემის გავრცელება: არც შექსპირი და არც ბეკონი არ დაემორჩილნენ მის ძალისხმევას და მტკიცედ მიჰყვებოდნენ არისტოტელესურ სისტემას, თვლიდნენ, რომ მზე ერთ-ერთ პლანეტად ტრიალებს დედამიწის გარშემო. მხოლოდ უილიამ გილბერტმა, ექიმმა და ფიზიკოსმა, მიიღო კოპერნიკის სისტემა ჭეშმარიტად და ექსპერიმენტულად მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ დედამიწა უზარმაზარი მაგნიტია. მან დაადგინა, რომ დედამიწას აკონტროლებს მაგნეტიზმის ძალები მოძრაობისას.

დაბრუნება კონტინენტზე (1585)

1585 წლის ოქტომბერში ბრუნო დაბრუნდა პარიზში, სადაც გამოაქვეყნა ლექციების კურსი არისტოტელეს ფიზიკაზე. 1586 წლის ივნისში ბრუნო გადავიდა გერმანიაში, სადაც წარუმატებლად ეძებდა სამუშაოს მაიცსა და ვისბადენში. მაგდებურგში, უნივერსიტეტის პერსონალში გაწევრიანების შემდეგ, მას მალე აუკრძალეს ლექციების წაკითხვა.

იქიდან იგი გადავიდა ვიტენბერგში, სადაც მას უფრო გულთბილი დახვედრა ელოდა და სადაც ორი წელი (1586-1588) დარჩა, ლექციებს კითხულობდა. გამგზავრებისთანავე ბრუნომ ლუთერს ქების თბილი სიტყვა წარმოთქვა.

1588 წელს 40 წლის ბრუნო გადავიდა პრაღაში, სადაც მისი ლიტერატურული საქმიანობა კონცენტრირებული იყო მაგიის თემაზე ნაწერებზე, განსაკუთრებით მის ნაშრომზე De magia naturali, რომელშიც მან აღწერა მაგიის ცხრა განსხვავებული ფორმა:

ბრძენთა მაგია;

სამკურნალო-ალქიმიური;

ჯადოსნური;

ბუნებრივი;

მათემატიკური ან ოკულტური;

დემონური;

ნეკრომანტიული;

დესტრუქციული და მავნე;

წინასწარმეტყველური.

1589 წელს ის უკვე ჰელმშტედში იყო, 1590 წელს კი მაინის ფრანკფურტში ჩავიდა, სადაც გამოაქვეყნა თავისი ნამუშევრები და მიიღო მნიშვნელოვანი საფასური. თუმცა, 1591 წელს ბრუნო იძულებული გახდა სასწრაფოდ დაეტოვებინა ფრანკფურტი.

სასამართლო პროცესი და აღსრულება (1592–1600)

1591 წელს ბრუნომ მიიღო ახალგაზრდა ვენეციელი არისტოკრატის ჯოვანი მოშეს მოწვევა.ნიგ მეხსიერების ხელოვნების შესასწავლად და გადავიდა ვენეციაში. თუმცა, ბრუნოსა და მოჩენიგოს ურთიერთობა მალევე გაუარესდა. 1592 წლის 23 მაისს მოჩენიგომ ბრუნოს წინააღმდეგ თავისი პირველი დენონსაცია გაუგზავნა ვენეციელ ინკვიზიტორს, რომელშიც მან დაწერა

მე, ჯოვანი მოჩენიგო, სინდისის ვალდებულების გამო და ჩემი აღმსარებლის ბრძანებით ვატყობინებ, რომ ჯორდანო ბრუნოსგან ბევრჯერ მსმენია, როცა მასთან სახლში ვესაუბრე, რომ სამყარო მარადიულია და უსასრულო სამყაროებია... რომ ქრისტემ წარმოსახვითი შეასრულა. სასწაულები და იყო ჯადოქარი, რომ ქრისტე არა თავისი ნებით კვდებოდა და რამდენადაც შეეძლო, ცდილობდა თავიდან აეცილებინა სიკვდილი; რომ ცოდვებისთვის სასჯელი არ არის; რომ ბუნების მიერ შექმნილი სულები ერთი ცოცხალი არსებიდან მეორეზე გადადიან. მან ისაუბრა თავის განზრახვაზე გამხდარიყო ახალი სექტის დამფუძნებელი, სახელწოდებით "ახალი ფილოსოფია". მან თქვა, რომ ღვთისმშობელმა ვერ გააჩინა; ბერები შეურაცხყოფენ სამყაროს; რომ ისინი ყველა ვირები არიან; რომ ჩვენ არ გვაქვს მტკიცებულება, არის თუ არა ჩვენი რწმენა ღვთის წინაშე.

იმავე დღეს საღამოს ფილოსოფოსი დააპატიმრეს და დააპატიმრეს ვენეციის ინკვიზიციის ციხეში.

1592 წლის 25 და 26 მაისს მოჩენიგომ ბრუნოს წინააღმდეგ ახალი დენონსაციები გაუგზავნა. 17 სექტემბერს რომიდან ვენეციაში მიიღეს მოთხოვნა ბრუნოს ექსტრადირებაზე რომში გასამართლებლად. ბრალდებულის სოციალური გავლენა, იმ ერესების რაოდენობა და ბუნება, რომლებშიც მას ეჭვობდნენ, იმდენად დიდი იყო, რომ ვენეციელმა ინკვიზიციამ ვერ გაბედა ამ პროცესის დასრულება. ალფრედ სტეკლის აზრით, ბრუნოს ექსტრადიცია ვენეციასა და რომს შორის არსებული პოლიტიკური ურთიერთობის შედეგი იყო, რომელიც კონფლიქტში მოვიდა „ფუორუსიტის“ საკითხთან დაკავშირებით .

1593 წლის 27 თებერვალს ბრუნო რომში გადაიყვანეს. ვენეციის ციხეში თითქმის ერთი წლის გარდა, მან შვიდი წელი გაატარა რომის ციხეებში, უარი თქვა იმის აღიარებაზე, რომ მისი ბუნებრივი ფილოსოფიური და მეტაფიზიკური მრწამსი შეცდომა იყო. 1600 წლის 20 იანვარს პაპმა კლემენტ VIII-მ დაამტკიცა კრების გადაწყვეტილება და გადაწყვიტა ძმა ჯორდანო საერო ხელისუფლების ხელში გადაეცა.

9 თებერვალს, ინკვიზიციურმა ტრიბუნალმა თავის განაჩენში ბრუნო აღიარა როგორც „მოუნანიებელი, ჯიუტი და მოუქნელი ერეტიკოსი“. ბრუნოს ჩამოართვეს მღვდლობა და განკვეთეს ეკლესიიდან. იგი რომის გუბერნატორის სასამართლოს გადასცეს და უბრძანა მას დაეკისრათ „სასჯელი სისხლის დაღვრის გარეშე“[განმარტეთ], რაც გულისხმობდა ცოცხლად დაწვის მოთხოვნას. განაჩენის საპასუხოდ ბრუნომ უთხრა მოსამართლეებს: „თქვენ ალბათ უფრო გეშინიათ ჩემი განაჩენის გამოტანის, ვიდრე მე მისი მოსმენის“.

ჩვენამდე მოღწეული სასიკვდილო განაჩენი არ ახსენებს ჰელიოცენტრულ სისტემას ან ზოგადად მეცნიერებას.

საერო სასამართლოს გადაწყვეტილებით, 1600 წლის 17 თებერვალს, ბრუნო დაწვეს რომში ყვავილების მოედანზე (იტალ. Campo dei Fiori). ჯალათებმა ბრუნო სიკვდილით დასჯის ადგილზე მიიყვანეს, ცეცხლის ცენტრში მდებარე ძელზე რკინის ჯაჭვით მიამაგრეს და სველი თოკით მიამაგრეს, რომელიც ცეცხლის ზემოქმედებით შეკუმშვა და სხეულში ჩაჭრა. ბრუნოს ბოლო სიტყვები იყო: „მე ვკვდები როგორც მოწამე ნებაყოფლობით და ვიცი, რომ ჩემი სული ზეცაში ამაღლდება უკანასკნელი ამოსუნთქვით“.

ჯორდანო ბრუნოს ყველა ნამუშევარი ჩამოთვლილი იყო 1600 წელს აკრძალული წიგნების კათოლიკურ ინდექსში და იქ იყო მის ბოლო გამოცემამდე 1948 წელს.

იხ. ვიდეო

ჯორდანო ბრუნო ხანგრძლივად ცხოვრობდა და მოგვაწეობდა ლონდონში ასევე ორი წელი მოგვაწეობდა ოქსფორდი და შესაძლებლობა ჰქონდა ურთიერთებო ჰქონოდა ხლხთან და ცნობილი მოგვაწეებთან ულიამ შექსპირთან.

გრავიურა, ილუსტრაცია ჯორდანო ბრუნოს ერთ-ერთი მნემონიკური მოწყობილობა.დედამიწის, ჰაერის, ცეცხლის, და წყლის ოთხი კლასიკური ელემენტია გამოსახული.

იხ.ვიდეო Джордано Бруно и Главная Тайна церкви

შრედინგერის კატა

აზრითი ექსპერიმენტი, რომელიც შემოგვთავაზა ავსტრიელმა ფიზიკოს-თეორეტიკოსმა, კვანტური მექანიკის ერთ-ერთმა შემქმნელმა, ერვინ შრედინგერმა. ექსპერიმენტით მას სურდა ეჩვენებინა სუბატომური სისტემებიდან მიკროსკოპულ სისტემებში გადასვლისას კვანტური მექანიკის არასრულყოფილება

ისეთი სიტუაციების აგებაც შეიძლება, სადაც საკმარისადაა ბურლესკი. კატა დამწყვდეულია რკინის კამერაში შემდეგნაირ ჯოჯოხეთის მანქანასთან ერთად (რომელიც დაცული უნდა იყოს კატის უშუალო ჩარევისგან): გეიგერის მთვლელის შიგნით მოთავსებულია მცირე რაოდენობის რადიოაქტიური ნივთიერება, იმდენად მცირე, რომ ერთი საათის განმავლობაში შეიძლება დაიშალოს მხოლოდ ერთი ატომი, მაგრამ ამავე ალბათობით შეიძლება სულაც არ დაიშალოს; თუკი ეს მოხდება, დამთვლელი მილი განიმუხტება და ამოქმედდება რელე, მოძრავი ურო, რომელიც დაამტვრევს ციანმჟავის შემცველ მათარას. თუკი ერთი საათის განმავლობაში ამ სისტემას საკუთარ თავს მივანდობთ, მაშინ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ კატა ამ დროის ამოწურვის შემდეგ ცოცხალი გადარჩება იმ შემთხვევაში, თუკი ატომი არ დაიშლება. ატომის პირველივე დაშლა მოწამლავდა კატას. სისტემის პსი-ფუნქციამთლიანობაში ამას გამოსახავს და საკუთარ თავში თანაბრად მოიცავს ცოცხალ და მკვდარ კატას (ბოდიშს ვიხდი გამოთქმისთვის).

იხ. ვიეო

მსგავს სიტუაციებში ტიპურია ის, რომ განუსაზღვრელობა, რომელიც თავდაპირველად ატომური სამყაროთი შემოიფარგლებოდა, გარდაიქმნება მიკროსკოპულ განუსაზღვრელობად, რომელიც შეიძლება აღმოიფხვრას უშუალო დაკვირვების გზით. ეს ჩვენ ხელს გვიშლის, გულუბრყვილოდ მივიღოთ „ბუნდოვნობის მოდელი“, როგორც რეალობის ამსახველი. თავისთავად ეს სულაც არ ნიშნავს რაიმე გაურკვეველსა და ურთიერთსაწინააღდეგოს. არსებობს სხვაობა ბუნდოვან და ფოკუსის არმქონე ფოტოსა და ღრუბლებისა და ნისლის გამოსახულებებს შორის

კვანტური მექანიკის თანახმად, თუკი ბირთვზე არ მიმდინარეობს დაკვირვება, მაშინ მისი მდგომარეობა აღიწერება ორი მდგომარეობის სუპერპოზიციით — დაშლილი ბირთვისა და დაუშლელი ბირთვის, შესაბამისად, კატა, რომელიც ყუთშია მოთავსებული, ერთდროულად ცოცხალიცაა და მკვდარიც. თუკი ყუთს გავხსნით, ექსპერიმენტატორს შეუძლია ნახოს მისი მხოლოდ რომელიმე ერთი მდგომარეობა — „ბირთვი დაიშალა, კატა მკვდარია“ ან „ბირთვი არ დაშლილა, კატა ცოცხალია“.

საკითხი შემდეგნაირადაა დასმული: როდის წყვეტს სისტემა ორი მდგომარეობის ნარევის სახით არსებობას და ირჩევს ერთ კონკრეტულს?ექსპერიმენტის მიზანია, აჩვენოს, რომ კვანტური მექანიკა არასრულია ზოგიერთი წესის გარეშე, რომლებიც მიუთითებს, რა პირობებში მიმდინარეობს ტალღური ფუნქციის კოლაფსი, და კატა რჩება ან მკვდარი, ან ცოცხალი, მაგრამ წყვეტს ორი მდგომარეობის ნარევის სახით არსებობას.

ვინაიდან ნათელია, რომ კატა აუცილებლად უნდა იყოს ან ცოცხალი, ან მკვდარი (არ არსებობს მდგომარეობა, რომელიც მოიცავს სიცოცხელსა და სიკვდილს), მაშინ ეს ანალოგიური იქნება ატომის ბირთვისთვისაც. იგი აუცილებლად ან უნდა დაშლილიყო, ან არ დაშლილიყო.

ორიგინალი სტატია გამოვიდა 1935 წელს. სტატიის მიზანი იყო განხილვა აინშტაინის, პოდოლსკისა და როზენის პარადოქსისა (აპრ), რომელიც იმავე წელს შედარებით ადრე გამოაქვეყნეს ალბერტ აინშტაინმა, ბორის პოდოლსკიმ და ნათან როზენმა. აპრ-სა და შრედინგერის სტატიები აღწერდნენ უცნაურ ბუნებას „კვანტური ჩახლართულობისა“, რომელიც დამახასიათებელი იყო ორი სისტემის მდგომარეობების სუპერპოზიციის მქონე კვანტური მდგომარეობებისთვის (მაგალითად, ორი სუბატომური ნაწილაკის).

იხ.ვიდეო

მაგლევი

ÐŸÐ¾ÐµÐ·Ð´ Ð½Ð° Ð¼Ð°Ð³Ð½Ð¸Ñ‚Ð½Ð¾Ð¼ Ð¿Ð¾Ð´Ð²ÐµÑÐºÐµ Ð² Ð¨Ð°Ð½Ñ…Ð°Ðµ, ÐšÐ¸Ñ‚Ð°Ð¹

ელექტროძრავიანი მატარებელი, 1979წ სიჩქარე 603კმ|სთ, საქალაქო საერთაშორისო საზოგადოებრივი ტრანსპორტი, იმფრასტრუქტურა მაგნიტური რელსური ხაზი

(ინგლ. magnetic levitation) — მატარებელი მაგნიტურ საკიდზე, მოძრავი და მართული მაგნიტური ძალის მიერ. ასეთი შემადგენლობა, ჩვეულებრივი მატარებლებისგან განსხვავებით, მოძრაობისას ლიანდაგების ზედაპირს არ ეხება. რამდენადაც მატარებელსა და მოძრაობის ზედაპირს შორის არსებობს ნაპრალი, ხახუნი გამორიცხულია, ერთადერთი მამუხრუჭებელი ძალა აეროდინამიკური წინააღმდეგობის ძალაა. მიეკუთვნება მონორელსურ ტრანსპორტს.

მატარებელი M-Bahn

მიერ მიღწეული სიჩქარე თვითმფრინავის სიჩქარეს უტოლდება და (შიდა ფრენების) ავიაციას კონკურენციაც კი შეუძლია გაუწიოს (1000 კმ\სთ). საზოგადოებრივი მოხმარებისათვის ტექნოლოგია მხოლოდ რამდენიმეჯერ იქნა გამოყენებული. დღესდღეობით მაგლევი ვერ იყენებს არსებულ სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურას, თუმცა, არსებობს პროექტები მაგნიტური გზის ელემენტების ლიანდაგებქვეშ ან ავტოსტრადებზე განლაგებისა.

არსებობს სამი ძირითადი ტეხნოლოგია მაგნიტური მატარებლის ესენია

1.ზეგამტარი მაგნიტურიზე (ელექტრიდინამიკური)

2. ელ. მაგნიტურზწ (ელექტრომაგნიტური მატარებელი)

3. მუდმივი მაგნიტური , ეს ახალი ყველაზე პოტენციური და ეკონომიური სისტემაა

იხ.ვიდეო

среда, 26 декабря 2018 г.

მირაჟი

6 წუთიდან ამოღებული სხვადასხვა სახის სასწაულები ერთ ადგილას არ არის ნაჩვენები დროში. ზედა ჩარჩო კარკასი ნაჩვენებია ფერარონის კუნძულების ქვედა მირაჟს. მეორე ჩანართის ჩარჩო არის ფარულონის კუნძულები მწვანე სხივი მარცხენა მხარეს. ქვედა ორ ჩარჩოსა და ძირითად ჩარჩოში ნაჩვენებია ფარულონის კუნძულების შესანიშნავი მირაჟები. ამ სამივე ჩარჩოებში, მულტიმედია გადაღებულია 3 გამოსახულებით (ორი ვერტიკალზე ინვერსიული გამოსახულება), 5 გამოსახულებით მირაჟის სახით, შემდეგ კი გადაღებულია 2 გამოსახულებით. ასეთი შოუ შეესაბამება ფატა მორგანას. ყველა კადრი, გარდა ზედა, გადაიღო სიმაღლე 50-70 ფეხზე ზღვის დონიდან. ზედა ჩარჩო გადაიღეს ზღვის დონიდან

(ფრანგ. mirage) — ოპტიკური მოვლენა ატმოსფეროში, რომლის დროსაც შორს მყოფ საგანთან ერთად განცალკევებით ჩანს მისი მოჩვენებითი გამოსახულება; თუ საგანი ჰორიზონტის მიღმაა, მაშინ ჩანს მხოლოდ მისი მოჩვენებითი გამოსახულება.

მირაჟი შეიძლება იყოს საგნის ქვევით (ქვემო მირაჟი), ზევით (ზემო მირაჟი) და მის გვერდით (გვერდითი მირაჟი).

მირაჟი აიხსნება საგნიდან წამოსული სინათლის სხივების გამრუდებით, რასაც იწვევს სინათლის გარდატეხის მაჩვენებლების ანომალური განაწილება ატმოსფეროში ჰაერის ტემპერატურის (ე.ი. სიმკვრივის) სხვადასხვაობის გამო.

მირაჟი (სარკისებული გლუვი ზდაპირი წყალი) არაბეთის უდაბნოში

იხ ვიდეო

კომპლექსური ფენომენები მირეჟით, რომელთა მკვეთრი დამახინჯებაა ობიექტების სახეობაა Fata Morgana. Fata Morgana (იტალიური Morgana fata - Morgana fairy, ლეგენდა, ცხოვრობს ზღვის ფსკერზე და deceiving მოგზაურებს ერთად ghostly ხედვები)

გამანადგურებით გამოწვეული სითბური გამონაბოლქვით გამოწვეული მირაჟი

Fata-morgana ხდება მაშინ, როდესაც ატმოსფეროს ქვედა ფენებში, სხვადასხვა სიმკვრივის ჰაერის რამდენიმე ცვლადი ფენა იქმნება (ჩვეულებრივ, ტემპერატურის განსხვავებებით), რომელსაც შეუძლია სპეციფიკური მოსაზრებები. გამოხატვის შედეგად, ისევე როგორც სხივების რეფრაციამ, ჰორიზონტზე რეალურ-სიცოცხლის ობიექტებზე ან მის ზედა ნაწილზე რამდენიმე დამახინჯებული სურათი, რომელიც ნაწილობრივ ერთმანეთთან გადაფარავს და სწრაფად იცვლება დროში, რაც ქმნის ფარფლის სურათს.

მურაჟი ზღვაზე, ინდონეზია

ერთერთი გაამორჩეული ფანტომის გამოვლინებას წარმოადგენს ,,მფრინავი ჰოლანდიელი'' თანახმად საზღვაო მითების მიხედვით, გემის კაპიტანი-მოჩვენება საუკუნეებით მისჯილი ზღვაზე არსად არ მიდის. მეზღვაურები შეხვედრას მათან კარგს არაფერის მომტანად თვლიდნენ ცნობილია ფაქტები როცა ამ მოვლენის გამოჩენის შემდეგ უბედურების მომტანი იყო და გემების კატასტროფას წინ უსრებდა.
მირაჟი ღამით
მირაჟის გაჩენის პირობები შეიძლება მოხდეს ღამით. უმეტეს შემთხვევაში ეს არ შეინიშნება. ამასთანავე, ზოგიერთ ვითარებაში, მსუბუქი მანქანები, თვითმფრინავები, გემები, კორპუსები და ა.შ., რომლებიც შეიძლება დაფიქსირდეს ღამით, როგორც დღის განმავლობაში მირაჟის შემთხვევაში, არ იქნება ხილული . იგივე რამ შეიძლება მოხდეს ასტრონომიული ობიექტებიზე.

воскресенье, 23 декабря 2018 г.

ესკიმოსები

გრელანდიელი ინუიტი

ჩრდილო-აღმოსავლეთ ციმბირის, ჩრდილო ალასკის და კანადის აბორიგენი მოსახლეობა.

ესკიმოსები ორ დიდ ჯგუფად იყოფიან — იუპიკები და ინუიტები. ამ ჯგუფებთან ახლო კავშირშია უნანგამის კულტურის მატარებელი ხალხი - ალეუტები. იუპიკები ჩრდილო-აღმოსავლეთ ციმბირში და ალიასკაში არიან გავრცელებულნი, ხოლო ინუიტები კანადაში და გრენლანდიაში. ანტროპოლოგიურად ესკიმოსები არქტიკულ მონგოლოიდებს მიეკუთვნებიან.

იხ. ვიდეო

ესკიმოსურ-ალეუტური ენები ორ შტოდ იყოფა, უნანგამური (ალეუტური) ენა და ესკიმოსური. ესკიმოსურ ენებში შედის ინუიტური და იუპიკური ქვეჯგუფები. ინუიტური ენა იყოფა რიგ დიალექტებზე, რომლებიც გავრცელებულია ალასკაში, კანადაში და გრენლანდიაში. სხვადასხვა დიალექტებზე მოსაუბრეებს ადვილად შეუძლიათ ერთმანეთის გაგება.

იუპიკურ ენებში ოთხი ენა შედის: ალუტიიკური ენა, ცენტრალურ ალასკური იუპიკური ენა, ნაუკანი და ციმბირული იუპიკური ენა. იუპიკური ენები ძალიან ჰგავს ერთმანეთს, რაც მათზე მოსაუბრეების გეოგრაფიული სიმჭირდოვით არის განპირობებული

ესკიმოსკა ქალი 1907

კანადაში და გრენლანდიაში ტერმინი ესკიმოსი არ გამოიყენება, მის ნაცვლად იქაური ესკიმოსების თვითდასახელება - ინუიტი გამოიყენება. ხოლო ალასკაში იუპიკებისთვის დასახელება ესკიმოსი საყოველთაოდ გამოიყენება. გრენლანდიელი ესკიმოსები კი უფრო ხშირად თავს უბრალოდ გრენლანდიელებს უწოდებენ, ხოლო საკუთარ ენას კალაალისუტს.

იუნიტური ენების არეალი

ინუიტები ცხოვრობენ ალასკაში ბერინგის ზღვის ჩრდილო სანაპიროებზე, კანადის ჩრდილო-დასავლეთი ტერიტორიების, ნუნავიტის, კვებეკის, ლაბლადორის და გრენლანდიის სანაპიროებზე. მიუხედავად ფართო არეალისა, მათი ყოფითი კულტურა ჰომოგენურია.

ტრანსპორტისთვის ინუიტები იყენებდნენ ერთადგილიან ნავებს - კაიაკებს, რომელიც გადაჭიმული ტყავისგან მზადდება. კაიაკები ძირითადად სათევზაოდ გამოიყენებოდა. ხალხის გადასაადგილებლად კი მოზრდილი ნავები - უმიაკები გამოიყენებოდა. უმიაკი ხის ჩარჩოზე გადაჭიმული ტყავით მზადდება. ხმელეთზე გადასაადგილებლად კი ძაღლებით შებმული მარხილები გამოიყენება. ვინაიდან არქტიკაში ორიენტირების მოძებნა ჭირს, ინუიტები საორიენტაციოთ აშენებდნენ ქვის ინუკშუკებს. ინუიტები ტანსაცმელს ცხოველების ტყავისგან კერავდნენ. გრძელი ზამთრის მანძილზე ინუიტები ცხოვრობდნენ თოვლისგან აშენებულ თავშესაფარებში - იგლუებში, ხოლო ზაფხულში - ტყავებისგან გაკეთებულ კარვებში.

სქესთა შორის სამუშაოს განაწილება ინუიტებსი ტრადიციული იყო, კაცები ნადირობდნენ და თევზაობდნენ, ხოლო ქალები ბავსვებს ზრდიდნენ და ბანაკს უვლიდნენ. ქორწინება ყოველთვის მონოგამიური არ იყო. როგორც წესი სექსუალურად ღის ქორწინებები ჰქოდათ. პოლიგამიაც მიღებული იყო. მამაკაცები ქორწინებისთვის მზად იყვნენ იმ ასაკიდან, როდესაც მათ საკუთარი თავის გამოკვება შეეძლოთ. როგორც წესი ქორწინების საკითხებს მთელი ტომი წყვიტავდა.

ინუიტებს მდიდარი ფოლკლორი აქვთ, რომელიც საუკუნეების მანძილზე ზეპირად გადაეცემოდა თაობებიდან თაობებში. ინუიტების მითოლოგია და რელიგია შამანიზმს და ანიმალიზმს ეფუძნება

იხ. ვიდეო

ინუპიატი ნიშნავს ”ნამდვილ ხალხს”. ისინი ცხოვრობენ ალასკის ჩრდილოეთ სანაპიროზე. ინუპიატებით არის დასახლებული აშშს ყველაზე ჩრდილო ქალაქი - ბაროუ. ინუპიატების ენა ცნობილია როგორც ინუპიატური. ისინი ძირითადად ვეშაპებზე და სხვა ზღვის ძუძუმწოვრებზე ნადირობით ირჩენენ თავს

იხ. ვიდეო

კანადელი ინუიტები ძირითადად ცხოვრობენ ნუნავუტში, ნუნავიკში და ნუნაციავუტში. ინუპიატების მსგავსაც, ინუიტებიც მონადირეები და მეთევზეები არიან. დღესდღეობით ინუიტები კანადაში ფართო ავტონომიით სარგებლობენ.

ციმბირელი იუპიკები ცხოვრობენ ჩუკოტკის ნახევარკუნძულზე, ბერინგის ზღვის სანაპიროზე და წმ. ლოურენსის კუნძულზე სოფლებში გამბელი და სავოონგაში. ალასკაზე 1100 ადამიანი საუბრობს ცენტრალურ ციმბირულ იუპიკურზე. ხოლო ციმბირში 900 იუპიკიდან მხოლოდ 300 საუბრობს იუპიკურად. ციმბირში მათ ასევე იუიტებს უწოდებენ.

ნაუკანები ჩუკოტკაზე ცხოვრობენ. მათი რაოდენობა 400 არ აღემატება. მათში მხოლოდ 70 საუბრობს ნაუკანურად

იხ. ვიდეო

შოთას ბლოგი

Translate

четверг, 27 декабря 2018 г.