ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                           Starstreak                                                   

Starstreak მსუბუქი მრავალჯერადი გამშვების (LML) პოზიცია წვრთნების დროს დარტმურში. სამიდან ერთი რაკეტა გასროლილია.

 ბრიტანული მოკლე მანძილზე მოქმედი გადასატანი ჰაერსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემა. აწარმოებს კომპანია Thales Air Defence (ყოფილი Shorts Missile Systems), ბელფასტში. ასევე ცნობილია, როგორც Starstreak HVM (ინგლ. High Velocity Missile, „მაღალი სიჩქარის რაკეტა“). გაშვების შემდეგ, რაკეტა 4 მახის სიჩქარეს აღწევს, რაც მას ამჟამად არსებულთაგან ყველაზე სწრაფ მიწა-ჰაერის სისტემად აქცევს. ამის შემდეგ რაკეტა უშვებს სამ მცირე ზომის ლაზერული დამიზნების რაკეტას (dart, „შუბი“) რაც ზრდის წარმატებული მოხვედრების შანსს. Starstreak ბრიტანეთის არმიის შეიარაღებაში 1997 წლიდან არსებობს. 2012 წელს Thales-მა სისტემას სახელი შეუცვალა და ForceSHIELD-ის სახელით უშვებს.

                                                                               

Starstreak რაკეტა აფრიკის ავიაკოსმოსურ და თავდაცვის ექსპოზე, 2006 წლის სექტემბერი

რაკეტაზე მუშაობის პროცესი ადრეულ 1980-იან წლებში დაიწყო, მას შემდეგ, რაც საჰაერო თავდაცვის შესაძლებლობათა კვლევამ აჩვენა, რომ მაღალი სიჩქარის რაკეტა საუკეთესოდ უპასუხებდა არსებულ გამოწვევებს და შესაძლოა, არსებული, მხრიდან გასაშვები სისტემებიც ჩაენაცვლებინა. ჩამოყალიბდა გენერალური შტაბის მოთხოვნა GSR 3979, სადაც მითითებული იყო სპეციფიკური საჭიროებები და სამი სხვადასხვა პლატფორმა:

• თვითმავალი გამშვები დანადგარი.
• სამმაგი გამშვებით აღჭურვილი მსუბუქი დანადგარი.
• გადასატანი გამშვები.

1984 წელს გაერთიანებული სამეფოს თავდაცვის სამინისტრომ სამუშაო კონტრაქტები გაუფორმა ორ კომპანიას – British Aerospace (BAe) და Shorts Missile Systems. BAe-ს შემოთავაზებული რაკეტის სახელწოდება იყო Thunderbolt HVM. კონკურის შემდეგი ეტაპი Shorts-მა მოიგო და საბოლოოდ, £356 მილიონის ღირებულების კონტრაქტიც მასთან გაფორმდა. აქტიური მუშაობა 1986 წლის ნოემბერში დაიწყო, ხოლო რაკეტები შეიარაღებაში 1997 წლის სექტემბერში მიიღეს. ბრიტანეთის თავდაცვის სამინისტროს მიზანი იყო შეიარაღებაში არსებული Javelin-ის ტიპის მიწა-ჰაერი რაკეტების ჩანაცვლება. სამმაგი გამშვების და გადასატანი ვარიანტები შეიარაღებაში 2000 წლიდან მიიღეს.

2001 წლის ივლისში Thales-მა მიიღო კონტრაქტი Starstreak-ის შემდეგი თაობის მოდელებზე, რომლებიც „ჩემი-სხვისი“ ამომცნობი სისტემებითაა აღჭურვილი.

2007 წლის შუაში Thales-მა განაცხადა, რომ ჩრდილოეთ ირლანდიაში შექმნა Starstreak II, გაცილებით გაუმჯობესებული ვარიანტი. მის უპირატესობათაგან აღინიშნა 7 კილომეტრამდე გაზრდილი მოქმედების მანძილი, გაზრდილი ლეტალურობა, გაუმჯობესებული დამიზნების სისტემა და გაცილებით დიდ სიმაღლეზე (5 კმ) მოქმედების შესაძლებლობა

2011 წელს Thales-მა მოიგო კონტრაქტი მსუბუქ მრავალფუნქციურ რაკეტაზე (Lightweight Multirole Missile, LMM), რის შემდეგაც კომპანიამ განაცხადა, რომ პროექტზე სამუშაოდ, სამინისტროსთან შეთანხმებით, წინა კონტრაქტებით მიღებული ბიუჯეტის გადამისამართება მოხდებოდა. გავრცელებული მოსაზრებით, ამაში Starstreak-თან დაკავშირებული კონტრაქტები იგულისხმებოდა.

                                                                   

ბრიტანეთის სამეფო არტილერიის ჯარისკაცი Starstreak სისტემით

მსუბუქი, ანუ გადასატანი ფორმით გამოყეებისას Starstreak-ის რაკეტა დახურულ გამშვებ მილშია მოთავსებული. გამოყენებისას გამშვები მილი მაგრდება სამიზნე დანადგარზე. ოპერატორი ახორციელებს მიზანზე მიდევნებას სამიზნე დანადგარზე არსებული ოპტიკურად სტაბილიზებული სამიზნით. მიდევნების პროცესი საშუალებას აძლევს სამიზნე დანადგარს, გამოთვალოს შესაბამისი ტრაექტორია რაკეტის მიზანთან მიყვანისთვის. ოპერატორს შეუძლია სამიზნე დანადგარში შეიყვანოს ინფორმაცია ქარის სიჩქარის და შორ მანძილზე დამიზნების შემთხვევაში, სიმაღლეთა შორის სხვაობის შესახებ. მიდევნების დასრულებისას ოპერატორი რაკეტის გაშვებას ღილაკზე დაჭერით ახორციელებს.

ამ დროს მოქმედებაში მოდის რაკეტის საწყისი ძრავა, რომელიც უზრუნველყოფს რაკეტის გატყორცნას გამშვები მილიდან, თუმცა, ოპერატორის უსაფრთხოების მიზნით მილიდან გაშვებამდე საწყისი ძრავა მთლიანად იწვება. მას შემდეგ, რაც რაკეტა ოპერატორს უსაფრთხო მანძილზე (4 მეტრი) მოშორდება, მოქმედებაში მოდის მეორე ძრავა, რომელიც რაკეტის მკვეთრ აქსელერაციას ახდენს, იმდენად, რომ ძრავის წვის დასრულებისას სიჩქარე 4 მახს (1372 მ/წმ) აღემატება. მეორე ძრავის დაწვისთანავე რაკეტა სამ მცირე რაკეტას („შუბს“) უშვებს.

„შუბის“ კორპუსი ვოლფრამის შენადნობისგანაა დამზადებული. თითოეული მათგანის სიგრძე 396 მმ-ია, დიამეტრი 22 მმ, ხოლო წონა – 900 გრამი. ამ წონის დაახლოებით ნახევარი, თითქმის 450 გრამი, ფეთქებადი მუხტია, რომლის დეტონაციასაც შეყოვნებული მოქმედების, შეხებით აქტივირებადი ამფეთქი უზრუნველყოფს. „შუბი“ ორი ფრთით აღჭურვილი მბრუნავი წინა ნაწილის და ოთხი ფრთით აღჭურვილი უძრავი უკანა ნაწილისგან შედგება. უკანა ნაწილშია განთავსებული მიზნამდე მიყვანის ელექტრონული მართვის სისტემაც უკან მიმართული სენსორით.

„შუბები“ არ ემიზნებიან მიზნიდან არეკლილ ლაზერულ ენერგიას. ნაცვლად ამისა, Starstreak-ის სამიზნე დანადგარი მიზანზე მიმართავს ორ ლაზერულ სხივს, რომელიც მასზე ორგანზომილებიან მატრიცულ გამოსახულებას ხატავს. ლაზერების მოდულირების გაზომვით „შუბის“ სენსორი მატრიცაზე თავის ადგილს განსაზღვრავს, რომელზე დასარჩენადაც მისივე ელექტრონული სისტემა მიმართულებას აკორექტირებს. კორექტირებისთვის წინა ნაწილის ბრუნვის სიჩქარე მყისიერად მცირდება, რის შემდეგაც წინა ფრთები „შუბს“ შესაბამისი მიმართულებით აბრუნებს. სამივე „შუბი“ ერთად, დაახლოებით 1.5 მ რადიუსის ფორმაციით მიფრინავს და საკმარისი კინეტიკური ენერგია გააჩნია, რათა 7,000 მეტრის სიშორეზე 9 g ძალით მოძრავ მიზანს მოხვდეს.

ლაზერული დამიზნების ადრეული სისტემები იყენებდა ერთ სხივს, რომელიც მუდმივად მიზანზე უნდა ყოფილიყო მიმართული. რაკეტა ამ სხივის ანარეკლს ემიზნებოდა, რის გამოც, მისი დაკარგვის შემთხვევაში მართვაც იკარგებოდა მანამ, სანამ არ აღდგებოდა ლაზერული სხივი მიზანზე. პრობლემას გარკვეულწილად ამსუბუქებდა ლაზერული სხივის გაფართოება, თუმცა, ეს ამცირებდა როგორც სიზუსტეს, ისე არეკლილი ენერგიის რაოდენობასაც. Starstreak-ში გამოყენებული სისტემა მიზანზე გაცილებით ფართო მატრიცას ხატავს, თუმცა, ეს სიზუსტის შემცირების გარეშეა შესაძლებელი.

მიზანზე მოხვედრებისას მოქმედებაში მოდის შეყოვნებული მოქმედების ამფეთქი. ამგვარი ამფეთქი „შუბს“ აძლევს დროს, ღრმად შევიდეს მიზანში, ვიდრე მისი ქობინი აფეთქდება. ვოლფრამის კორპუსი სპეციალურადაა შექმნილი ფრაგმენტაციის და მაქსიმალური ზიანის გამოწვევის მიზნით.

1999 წლის სექტემბერში ჩატარდა ექსპერიმენტი, რომელშიც Starstreak რაკეტა სახმელეთო მიზნის, კერძოდ, FV432 ტიპის ჯავშანტრანსპორტიორის წინააღმდეგ გამოიყენეს, რათა შეემოწმებინათ მისი ეფექტურობა მიწა-მიწა რაკეტის როლში. თითოეულ „შუბს“, რომლის სიჩქარეც 4,500 კმ/სთ-ს აღწევდა, იგივე კინეტიკური ენერგია გააჩნდა, რაც Bofors-ის 40 მმ L/70 ტიპის ავტომატური ქვემეხის გასროლას. მიუხედავად ამისა, მას არ გააჩნია ჯავშანგამტანი თვისებები, რომელიც ტანკსაწინააღმდეგო ან ორმაგი დანიშნულების (მიწა-მიწა, მიწა-ჰაერი) ტიპის მართვად რაკეტებს აქვთ.

Starstreak-ის რაკეტა მობილური ახლომოქმედი საჰაერო თავდაცვის პლატფორმა AN/TWQ-1 Avenger-იდან გაშვებისას

მსუბუქი, ანუ გადასატანი ფორმით გამოყეებისას Starstreak-ის რაკეტა დახურულ გამშვებ მილშია მოთავსებული. გამოყენებისას გამშვები მილი მაგრდება სამიზნე დანადგარზე. ოპერატორი ახორციელებს მიზანზე მიდევნებას სამიზნე დანადგარზე არსებული ოპტიკურად სტაბილიზებული სამიზნით. მიდევნების პროცესი საშუალებას აძლევს სამიზნე დანადგარს, გამოთვალოს შესაბამისი ტრაექტორია რაკეტის მიზანთან მიყვანისთვის. ოპერატორს შეუძლია სამიზნე დანადგარში შეიყვანოს ინფორმაცია ქარის სიჩქარის და შორ მანძილზე დამიზნების შემთხვევაში, სიმაღლეთა შორის სხვაობის შესახებ. მიდევნების დასრულებისას ოპერატორი რაკეტის გაშვებას ღილაკზე დაჭერით ახორციელებს.

ამ დროს მოქმედებაში მოდის რაკეტის საწყისი ძრავა, რომელიც უზრუნველყოფს რაკეტის გატყორცნას გამშვები მილიდან, თუმცა, ოპერატორის უსაფრთხოების მიზნით მილიდან გაშვებამდე საწყისი ძრავა მთლიანად იწვება. მას შემდეგ, რაც რაკეტა ოპერატორს უსაფრთხო მანძილზე (4 მეტრი) მოშორდება, მოქმედებაში მოდის მეორე ძრავა, რომელიც რაკეტის მკვეთრ აქსელერაციას ახდენს, იმდენად, რომ ძრავის წვის დასრულებისას სიჩქარე 4 მახს (1372 მ/წმ) აღემატება. მეორე ძრავის დაწვისთანავე რაკეტა სამ მცირე რაკეტას („შუბს“) უშვებს.

„შუბის“ კორპუსი ვოლფრამის შენადნობისგანაა დამზადებული. თითოეული მათგანის სიგრძე 396 მმ-ია, დიამეტრი 22 მმ, ხოლო წონა – 900 გრამი. ამ წონის დაახლოებით ნახევარი, თითქმის 450 გრამი, ფეთქებადი მუხტია, რომლის დეტონაციასაც შეყოვნებული მოქმედების, შეხებით აქტივირებადი ამფეთქი უზრუნველყოფს. „შუბი“ ორი ფრთით აღჭურვილი მბრუნავი წინა ნაწილის და ოთხი ფრთით აღჭურვილი უძრავი უკანა ნაწილისგან შედგება. უკანა ნაწილშია განთავსებული მიზნამდე მიყვანის ელექტრონული მართვის სისტემაც უკან მიმართული სენსორით.

„შუბები“ არ ემიზნებიან მიზნიდან არეკლილ ლაზერულ ენერგიას. ნაცვლად ამისა, Starstreak-ის სამიზნე დანადგარი მიზანზე მიმართავს ორ ლაზერულ სხივს, რომელიც მასზე ორგანზომილებიან მატრიცულ გამოსახულებას ხატავს. ლაზერების მოდულირების გაზომვით „შუბის“ სენსორი მატრიცაზე თავის ადგილს განსაზღვრავს, რომელზე დასარჩენადაც მისივე ელექტრონული სისტემა მიმართულებას აკორექტირებს. კორექტირებისთვის წინა ნაწილის ბრუნვის სიჩქარე მყისიერად მცირდება, რის შემდეგაც წინა ფრთები „შუბს“ შესაბამისი მიმართულებით აბრუნებს. სამივე „შუბი“ ერთად, დაახლოებით 1.5 მ რადიუსის ფორმაციით მიფრინავს და საკმარისი კინეტიკური ენერგია გააჩნია, რათა 7,000 მეტრის სიშორეზე 9 g ძალით მოძრავ მიზანს მოხვდეს.

ლაზერული დამიზნების ადრეული სისტემები იყენებდა ერთ სხივს, რომელიც მუდმივად მიზანზე უნდა ყოფილიყო მიმართული. რაკეტა ამ სხივის ანარეკლს ემიზნებოდა, რის გამოც, მისი დაკარგვის შემთხვევაში მართვაც იკარგებოდა მანამ, სანამ არ აღდგებოდა ლაზერული სხივი მიზანზე. პრობლემას გარკვეულწილად ამსუბუქებდა ლაზერული სხივის გაფართოება, თუმცა, ეს ამცირებდა როგორც სიზუსტეს, ისე არეკლილი ენერგიის რაოდენობასაც. Starstreak-ში გამოყენებული სისტემა მიზანზე გაცილებით ფართო მატრიცას ხატავს, თუმცა, ეს სიზუსტის შემცირების გარეშეა შესაძლებელი.

მიზანზე მოხვედრებისას მოქმედებაში მოდის შეყოვნებული მოქმედების ამფეთქი. ამგვარი ამფეთქი „შუბს“ აძლევს დროს, ღრმად შევიდეს მიზანში, ვიდრე მისი ქობინი აფეთქდება. ვოლფრამის კორპუსი სპეციალურადაა შექმნილი ფრაგმენტაციის და მაქსიმალური ზიანის გამოწვევის მიზნით.

1999 წლის სექტემბერში ჩატარდა ექსპერიმენტი, რომელშიც Starstreak რაკეტა სახმელეთო მიზნის, კერძოდ, FV432 ტიპის ჯავშანტრანსპორტიორის წინააღმდეგ გამოიყენეს, რათა შეემოწმებინათ მისი ეფექტურობა მიწა-მიწა რაკეტის როლში. თითოეულ „შუბს“, რომლის სიჩქარეც 4,500 კმ/სთ-ს აღწევდა, იგივე კინეტიკური ენერგია გააჩნდა, რაც Bofors-ის 40 მმ L/70 ტიპის ავტომატური ქვემეხის გასროლას. მიუხედავად ამისა, მას არ გააჩნია ჯავშანგამტანი თვისებები, რომელიც ტანკსაწინააღმდეგო ან ორმაგი დანიშნულების (მიწა-მიწა, მიწა-ჰაერი) ტიპის მართვად რაკეტებს აქვთ.

იხ. ვიდეო - Ukraine Used For the First Time British Starstreak MANPADS Destroying Russian Helicopter

უპირატესობები

Starstreak-ს ინფრაწითელი დამიზნების, რადარული მართვის ან რადიოსიგნალებით მართვად სისტემებთან შედარებით არაერთი უპირატესობა აქვს:

• შეუძლებელია მისი ჩახშობა ინფრაწითელი ან რადიოსიგნალების ჩამხშობი მოწყობილობებით.
• მის წინააღმდეგ არაეფექტურია ანტისარადარო რაკეტები.

გამოყენების ისტორია

გადასატანი Starstreak-ით აღჭურვილი სამეფო საზღვაო ქვეითი წვრთნების დროს, 2021

რაკეტა პირველად 1997 წელს, სამეფო არტილერიის მე-12 და 47-ე პოლკების შეიარაღებაში გამოჩნდა. კომპლექტში შედიოდა საჰაერო თავდაცვის გაცილების ხელსაწყო (Air Defence Acquisition Device, ADAD) და ×60 თერმული ხედვის სამიზნე. თითოეულ პოლკს გადაეცა 108 ერთეული თვითმავალი შეჯავშნული გამშვები, რომელიც Stormer-ის ტიპის ჯავშანტრანსპორტიორტის მუხლუხიან შასიზე იყო დამონტაჟებული. თითოეულ შასიზე გასაშვებად გამზადებული 8 და საბრძოლო მარაგში არსებული 8 რაკეტა იყო განთავსებული (თავდაპირველად, 12-12, თუმცა, შემდეგომ მოდიფიკაციებში ეს რაოდენობა შემცირდა). ამან ზემოთაღნიშნული ორი პოლკი ბრიტანეთის არმიაში ყველაზე მძლავრად აღჭურვილ ქვედანაყოფებად აქცია. გამშვებები, თავდაპირველად, აკუმულატორების საშუალებით მუშაობდა, რაც მათ ენერგიას და გამოსხივებას ამცირებდა, თუმცა, მოგვიანებით, სხვადასხვა სახის მოდიფიკაციების დამატებამ ენერგიის მოხმარება მკვეთრად გაზარდა. მსუბუქი, სამგამშვებიანი ვარიანტი (LML) შეიარაღებაში მალევე გამოჩნდა და მათი პირველი პარტიები სამეფო საზღვაო ქვეითების ჰაერსაწინააღმდეგო თავდაცვის ქვედანაყოფებმა და მე-16 საჰაერო შეტევის ბრიგადაზე მიმაგრებულმა სამეფო არტილერიის საჰაერო შეტევის ბატარეამ მიიღო. ზემოხსენებული, Stormer-ზე დამონტაჟებული ვარიანტები ბრიტანულ ძალებს ერაყშიც ჰქონდათ, თუმცა, მათი გასროლა არ მომხდარა. ბრიტანეთის არმია ამჟამად A5 ტიპის, მე-5 თაობის რაკეტებს იყენებს, როგორც წესი, მსუბუქ მრავალფუნქციურ რაკეტასთან (Lightweight Multirole Missile) კომბინაციაში.

2012 წელს ბრიტანეთის თავდაცვის სამინისტრომ განაცხადა, რომ Starstreak A4 რაკეტების რამდენიმე დანაყოფს ლონდონში, რამდენიმე კორპუსის სახურავზე განათავსებდა, რაც 2012 წლის ლონდონის ოლიმპიური თამაშებისთვის მზადებას უკავშირდებოდა. განცხადებამ მცხოვრებთა ნაწილის უკმაყოფილება გამოიწვია, რადგან ისინი მსგავსი ზომების აუცილებლობაში დარწმუნებული არ იყვნენ. 2013 წელს სამინისტრომ დამატებით 200 ერთეული რაკეტა შეუკვეთა.

2022 წლის 16 მარტს, უკრაინაში მიმდინარე ომის დროს, დიდი ბრიტანეთის თავდაცვის სახელმწიფო მდივანმა, ბენ უოლესმა განაცხადა, რომ რუსეთის საჰაერო უპირატესობის დასაძლევად ბრიტანეთი უკრაინას Starstreak-ის რაკეტებს მიაწვდიდა, რის შემდეგაც, ბრიტანელმა სამხედროებმა უკრაინული ძალების წვრთნა დაიწყეს სისტემების გამოყენებაში. რამდენიმე თვითმავალი სისტემა განთავსდა პოლონეთშიც, როგორც დროებითი თავდაცვის ზომა Sky Sabre სისტემების განთავსებამდე.

ვარიანტები

Starstreak-ის გასროლა Alvis Stormer-ზე დამონტაჟებული თვითმავალი სისტემიდან, 2014

• ATASK (Air To Air Starstreak): ჰაერი-ჰაერი ტიპის მოდიფიკაცია, რომლის გაშვებაც შვეულმფრენიდან ხდება. იგი 1995-1998 წლებში, McDonnell-Douglas-სა და Lockheed Martin-ს შორის თანამშრომლობით შეიქმნა სპეციალურად AH-64 Apache-ზე გამოყენების მიზნით. ეს ვარიანტი ჯერ არაა შეიარაღებაში მიღებული.^[6]
• LML: მსუბუქი მრავალჯერადი გამშვები, რომელიც სამ რაკეტას იტევს. შესაძლებელია მისი გამოყენება დამოუკიდებლად, სადგარიანი გამშვების სახით, ან მისი დამონტაჟება მსუბუქ სატრანსპორტო საშუალებაზე, როგორიცაა Land Rover ან HMMWV (Humvee). LML-ს იდეა არმიის შემოთავაზებიდან მოდის, რომელიც მოძველებულ Javelin-ის მიწა-ჰაერი სისტემას ეხებოდა.
• Seastreak: არსებობს საზღვაო ხომალდებზე დასამონტაჟებელი ვარიანტის ორი ვერსია — მსუბუქი, LML-ის მსგავსი, რომელიც 6 რაკეტას იტევს და CIWS (close in weapon system, „ახლო მოქმედების შეიარაღების სისტემა“) 24 რაკეტით.
• თვითმავალი სისტემა (SP HVM): მუხლუხიანი Alvis Stormer-ტიპის ჯავშანტრანსპორტიორის სახურავზე დამონტაჟებულია გასაშვებად გამზადებული 8 რაკეტა, ხოლო ტრანსპორტში ინახება დამატებით 8 ხელახალი დატენვისთვის. თვითმავალი სისტემა ყველაზე გავრცელებულ ვარიანტს წარმოადგენს.
• Starstreak Avenger: ეს ვარიანტი 1990-იანი წლების დასაწყისში, აშშ არმიის მოთხოვნების გათვალისწინებით შეიქმნა. იგი წარმოადგენს Boeing-ის წარმოების AN/TWQ-1 Avenger ტიპის მობილურ ჰაერსაწინააღმდეგო სისტემას, სადაც 1 FIM-92 Stinger-ის გამშვები ჩანაცვლებულია Starstreak-ის 1 გამშვებით, რომელიც 4 რაკეტას შეიცავს. შესაბამისად, შეცვლილია ცეცხლის კონტროლის სისტემაც.
• Starstreak Mark II: Starstreak-ის გაუმჯობესებული ვარიანტი.
• THOR/Multi Mission System (MMS): ოთხრაკეტიანი კოშკურა, რომელიც Pinzgauer-ის ტიპის 6×6 შასიზეა დამაგრებული. პირველად 2005 წელს გამოჩნდა.
• RapidRanger: ზემოხსენებულის მსგავსი სისტემა, რომელიც ესპანური წარმოების URO VAMTAC მსუბუქ სამხედრო მანქანაზეა დამონტაჟებული.

ოპერატორები

რუკაზე ლურჯად ნაჩვენებია Starstreak სისტემების ოპერატორები

 გაერთიანებული სამეფო

• HVM SP (თვითმავალი) – დაახლოებით 40 სისტემა, საბრძოლო გამოყენებისთვის განსაზღვრულია 36 (თავდაპირველად შეძენილ იქნა 156 ერთეული).
• HVM LML – დაახლოებით 16 სისტემა.

 სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა

• LML – 8 სისტემა. სტოკჰოლმის საერთაშორისო მშვიდობის კვლევის ინსტიტუტის თანახმად, მიღებული გადასატანი სისტემების რაოდენობა 96, ხოლო დამატებით შეკვეთილისა – 82 იყო.

 ტაილანდი

• ტაილანდის სამეფო არმია – შეუკვეთა 2012 წელს, რაოდენობა უცნობია.

 ინდონეზია

• ინდონეზიის არმია – პირველი შეკვეთა 2011 წლის ნოემბერში გაფორმდა, რასაც მალე მეორეც მოჰყვა, თუმცა, მიწოდება არ განხორციელებულა და 2014 წლის იანვარში შედგა ხელახალი მოლაპარაკება, რომლის მიხედვითაც 5 ბატარეა უნდა შეიარაღებულიყო Starstreak რაკეტებით, ControlMaster200 ტიპის რადარებით და კოორდინაციის სისტემებით, ხოლო Land Rover Defender-ის და URO VAMTAC ტიპის მსუბუქი მანქანები LML ტიპის გამშვებებით უნდა აღჭურვილიყო. საერთო ღირებულება £100 მილიონს აჭარბებდა.

 მალაიზია

• მალაიზიის შეიარაღებული ძალები – 2015 წლის ივლისში მსუბუქი და თვითმავალი ვარიანტების უცნობი რაოდენობა შეუკვეთა. მიზანი Starburst რაკეტების ჩანაცვლებაა.

 უკრაინა

• უკრაინის შეიარაღებული ძალები – 2022 წლის მარტში გაკეთდა განცხადება სისტემების მიწოდების და პირადი შემადგენლობის მომზადების თაობაზე, რაც რუსეთ-უკრაინის ომში ბრიტანეთის სამხედრო დახმარების ნაწილია.

იხ. ვიდეო - Первая работа Starstreak в Украине: без шансов для российского пилота. ВСУ получат наступательное

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                           დარიშხანი

მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა - მომწვანო მეტალოიდი

ატომური თვისებები

ატომური მასა - (მოლური მასა) - 74,92159 მ. ა. ე. (გ/მოლი), ატ. რადიუსი - 139 პმ. იონოზაციის ენერგია (პირველი ელექტრონი) - 1): 946,2(9,81) 2): 3): კჯ/მოლი (ევ), ელექტრონული კონფიგურაცია -  [Ar] 3d10 4s2 4p3

დარიშხანი

33 As

74,92159

[Ar] 3d10 4s2 4p

დარიშხანის ატომის სქემა

 ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეოთხე პერიოდის მეხუთე ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის ქიმიური ელემენტია, ატომური ნომერია 33, აღინიშნება სიმბოლოთი As. მარტივი ნივთიერება წარმოადგენს ფოლადის ფერ მყიფე ნახევარლითონს მეტალოიდს.

“დარიშხანი”-ს სახელწოდება ეტიმოლოგიურად იშიფრება როგორც “დარი შხამისა” ანუ “შხამის შესადარი”, “შხამის მსგავსი”. დარიშხანი პირველად მოიხსენიება ა. მაგნუსის მიერ 1250 წელს. დარიშხანი არის ძლიერი საწამლავი. რუსულში სახელწოდებას мышьяк უკავშირებენ მისი ნაერთების გამოყენებას თაგვებისა და ვირთხების განადგურებას. ბერძნული სახელწოდება ἀρσενικόν მოდის სპარსული زرنيخ (zarnik) — «ყვითელი აურიპიგმენტიდან». ხალხური ეტიმოლოგია მას უკავშირებს ძვ. ბერძნ. ἀρσενικός — მამრობითი, კაცური.

1789 წელს ა. ლ. ლავუაზიემ გამოყო მეტალოიდი დარიშხანი დარიშხანის ოქსიდისაგან (III) («თეთრი დარიშხანი»), დაამტკიცა, რომ ეს დამოუკიდებელი მარტივი ნივთიერებაა, და ელემენტს მიანიჭა სახელი «არსენიკუმი».

დარიშხანი — გაბნეული ელემენტია. დედამიწის ქერქში მისი შემცველობაა მასის 1,7×10⁻⁴%. ზღვის წყალში 0,003 მგრ/ლ. ეს ნივთიერება შეიძლება თვითნაბად მდგომარეობაში იყოს ბუნებაში, არის ლითონის მაგვარი ბზინვარე რუხი ნაჭუჭის ან მკვრივი მასებისმაგვარი, რომელიც შედგება პატარა მარცვლებისაგან. ცნობილია მიახლოებით 200 დარიშხან შემცველი მინერალი. მცირე კონცენტრაციით ხშირად შეიცავს ტყვიის, სპილენძის და ვერცხლის მადანი. საკმაოდ ხშირად ბუნებაში გვხვდება დარიშხანის ორი ნაერთი გოგირდთან: ნარინჯისფერ-წითელი გამჭვირვალე რეალგარი AsS და ლიმონისფერ-ყვითელი აურიპიგმენტი As₂S₃. მინერალი რომელსაც გააჩნია სამრეწველო მნიშვნელობა არის — არსენოპირიტი (დარიშხანის კოლჩედანი) FeAsS ან FeS₂•FeAs₂ (46 % As), ასევე მოიპოვებენ დარიშხანიან კოლჩედანს — ლელინგიტი (FeAs₂) (72,8 % As), სკოროდიტი FeAsO₄ (27 — 36 % As). დარიშხანის უდიდესი ნაწილი მოიპოვება დარიშხან შემცველი ოქროს, ტყვია-თუთიის, სპილენძის კოლჩედანის და სხვა მადნების პარალელურად დამუშავებისას.

დარიშხანის მთავარი სამრეწველო მინერალს წარმოადგენს — არსენოპირიტი FeAsS. სპილენძ-დარიშხანის დიდი საბადო მდებარეობს საქართველოში, შუა აზიაში და ყაზახეთში, აშშ, შვედეთში, ნორვეგიაში და იაპონიაში, დარიშხან-კობალტის — კანადაში, დარიშხან-კალას — ბოლივიაში და ინგლისში. ამას გარდა, ცნობილია ოქრო-დარიშხანის საბადოები აშშ-ში და საფრანგეთში. რუსეთი ფლობს დარიშხანის ბევრ საბადოს იაკუტიაში, ურალზე, ციმბირში, ჩუკოტკაზე და ა.შ..

ლითონური დარიშხანის (რუხი დარიშხანი) მიღების ხერხის აღმოჩენას მიაწერენ შუასაუკუნეების ალქიმიკოსს ალბერტ დიდს, რომელიც XIII ს-ში ცხოვრობდა. თუმცა ადრე ბერძენმა და არაბმა ალქიმიკოსებმა იცოდნენ თავისუფალი დარიშხანის მიღება, «თეთრი დარიშხანის» გახურებისას (დარიშხანის ტრიოქსიდი) სხვადასხვა ორგანულ ნვთიერებებთან.

არსებობს დარიშხანის მიღების ბევრი ხერხი: ბუნებრივი დარიშხანის სუბლიმაცია, დარიშხანის კოლჩედანის თერმული დაშლის ხერხი, დარიშხანიანი ანჰიდრიდის აღდგენა და სხვა.

ახლა ლითონური დარიშხანის მისაღებად ყველაზე ხშირად ახურებენ არსენოპირიტს ღუმელებში ჰაერის მიუწოდებლად. ამ დროს თავისუფლდება დარიშხანი, რომლის ორთქლები კონდენსირდება და გარდაიქმნება მყარ დარიშხანად რკინის მილებში, რომელიც ღუმელიდან გამოდიან, და განსაკუთრებულ კერამიკულ მიმღებებში. ნარჩენებს ახურებენ ღუმელში ჰაერის მიწოდებით, და მაშინ დარიშხანი გარდაიქმნება As₂O₃. ლითონური დარიშხანი მიიღება ძალიან უმნიშვნელო რაოდენობით, და დარიშხან შემცველი მადნების ძირითადი ნაწილი მუშავდება თეთრ დარიშხნად, ანუ დარიშხანის ტრიოქსიდი — დარიშხამიანი ანჰიდრიდი As₂О₃.

იხ. ვიდეო - Arsenic - Periodic Table of Videos

გამოყენება

დარიშხანი გამოიყენება ტყვიის შენადნობების ლეგირებისათვის, რომელიც საფანტის დასამზადებლად გამოიყენება, რადგანაც საფანტს კოშკური ხერხით ჩამოხმისას, დარიშხანის შენადნობს ტყვიასთან აქვს მკაცრად სფერული ფორმა, და ამას გარდა, ტყვიის სიმტკიცე და სიმაგრე იზრდება.

განსაკუთრებული სიწმინდის დარიშხანი (99,9999 %) გამოიყენება მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ნახევარგამტარი მასალების სინთეზისათვის — არსენიდები და რთული ალმასისმაგვარი ნახევარგამტარები.

დარიშხანის სულფიდური ნაერთები - აურიპიგმენტი და რეალგარი - გამოიყენებიან ფერწერაში როგორც საღებავი და ტყავის გადამამუშავების დარგში როგორც ტყავიდან თმების მოცილების საშუალება.

პიროტექნიკაში რეალგარი გამოიყენება «ბერძნული», ან «ინდური» ცეცხლის მისაღებად, ცეცხლისა, რომელიც ჩნდება რეალგარის გოგირდის და ნიტრიტების ნარევის წვისას (კაშკაშა-თეთრი ალი).

ბევრი დარიშხანის ნაერთი, ძალიან მცირე დოზებით გამოიყენება როგორც სამკურნალო საშუალება სისხლის სიმცირესთან საბრძოლველად მძიმე დაავადებების დროს, რადგანაც ის ახდენს მნიშვნელოვან კლინიკურ მასტიმულირებელ ზემოქმედებას ორგანიზმის მთელ რიგ ფუნქციებზე, კერძოდ კი, სისხლის წარმოქმნაზე. დარიშხანის არაორგანული ნაერთებიდან, დარიშხანიანი ანჰიდრიდი გამოიყენება მედიცინაში აბების დასამზადებლად და ასევე გამოიყენება სტომატოლოგიაში პასტის მაგვარი ფორმით როგორც მანეკროტიზირებელი საშუალება. ამ პრეპარატს უწოდებენ «დარიშხანს» და გამოიყენებენ სტომატოლოგიაში ნერვის ამოღების დროს (იხ. პულპიტი). თანამედროვე პრაქტიკაში დარიშხანის პრეპარატები ნერვის ამოღებისას გამოიყენება ძალიან იშვიათად თავისი ტოქსიკურობის გამო, ახლა შემუშავებულია სხვა მეთოდები ნერვის უმტკივნეულო ამოღებისა ადგილობრივი ანასტეზიის გამოყენებით.

იხ. ვიდეო - Мышьяк. Почему мышьяк называли король ядов? Чем опасен Мышьяк?(перезалив) - Мышьяк это химический элемент 15-й группы  четвёртого периода периодической системы; имеет атомный номер 33. Мышьяк это простое вещество представляет собой хрупкий полуметалл стального цвета с зеленоватым оттенком . Мышьяк это яд и канцероген.  Почему мышьяк называли король ядов? Чем опасен Мышьяк? Существует ли противоядие при отравлении мышьяком?

ბიოლოგიური როლი და ფიზიოლოგიური მოქმედება

დარიშხანი და ყველა მისი ნაერთი წამოადგენენ საწამლავებს. დარიშხანით მოწამლვისას, შეიმჩნევა ღებინება, ტკივილები მუცლის არეში, კუჭის აშლილობა, ცენტრ. ნერვიული სისტემის მოქმედების დაკნინება. დარიშხანით მოწამლვის სიმპტომები ძალიან წააგავს ქოლერის სიმპტომებს, რაც იძლეოდა საშუალებას დიდი ხნის განმავლობაში შეენიღბათ დარიშხანის (ყველაზე ხშირად, დარიშხანის ტრიოქსიდი) გამოყენება როგორც მომაკვდინებელი საწამლავი საშუალებისა. საფრანგეთში დარიშხანის ტრიოქსიდის ფხვნილმა თავისი მაღალი «ეფექტურობის» გამო მიიღო სახელწოდება «მემკვიდრეობის ფხვნილი» (ფრანგ. poudre de succession). არსებობს ვარაუდი, რომ დარიშხანის ნაერთით იქნა მოწამლული ნაპოლეონი წმინდა ელენეს კუნძულზე. 1832 წელს გაჩნდა საიმედო ხარისხოვანი რეაქცია დარიშხანზე — მარშის ტესტი, რამაც მნიშვნელოვნად აამაღლა მოწამლვის დიოგნოსტიკის ეფექტიანობა.

ტერიტორიებზე, სადაც ნიადაგში და წყალში არის დარიშხანის სიჭარბე, ადამიანებში ის გროვდება ფარისებრ ჯირკვალში და იწვევს ენდემურ ჩიყვს.

დახმარება და საწამლავ საწინააღმდეგო საშუალება დარიშხანით მოწამლვის დროს: ნატრიუმის ტიოსულფატის Na₂S₂O₃ წყალხსნარების მიღება, კუჭის გამორეცხვა, რძისა და ხაჭოს მიღება; სპეციფიკური საწამლავ საწინააღმდეგო საშუალება — უნიტიოლი. დარიშხანის ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცია ჰაერში არის 0,5 მგრ/მ³.

დარიშხანთან მუშაობენ ჰერმეტულ ბოქსებში, დამცავი სპეცტანსაცმის გამოყენებით. მაღალი ტოქსიკურობის გამო დარიშხანის ნაერთები გამოიყენებოდა გერმანიის მიერ პირველ მსოფლიო ომში როგორც საწამლავი ნივთიერება .

დასავლეთის ქვეყნებში დარიშხანი უმეტესწილად ცნობილი იყო როგორც ძლიერი საწამლავი, ხოლო ამავ დროს ჩინეთში ტრადიციულ მედიცინაში ის თითქმის ორი ათასი წლის განმავლობაში გამოიყენებოდა როგორც სამკურნალო საშუალება სიფილისისა და პსორიაზის წინააღმდეგ. ახლა კი მედიკოსებმა დაამტკიცეს, რომ დარიშხანი დადებით ეფექტს იძლევა ლეიკემიის მკურნალობისას. ჩინელმა მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ დარიშხანი ებრძვის ცილებს რომლებიც კიბოს უჯრედების ზრდაზე არიან პასუხისმგებელი.

დარიშხანი მცირე დოზებით კანცეროგენია, მას გამოიყენებდნენ როგორც წამალს, «სისხლის გასაუმჯობესებლად» (ეგრეთ წოდებული «თეთრი დარიშხანი», მაგალითად «ბლო დარიშხანის აბები», და სხვა.), და შეიტანა თავისი მნიშვნელოვანი წვლილი ავთვისებიანი სიმსივნეებთან, ონკოლოგიურ დააავადებებთან ბრძოლაში.

ინდოეთში ცნობილი გახდა ტექნოგენური ეკოლოგიური კატასტროფის შესახებ - წყალშემცველი შრეებიდან წყლის გადაჭარბებული რაოდენობის აღების გამო დარიშხანი ხვდებოდა სასმელ წყალში. რამაც გამოიწვია ათიათასობით ადამიანის ტოქსიკური და ონკოლოგიური დაავადება.

ითვლებოდა, რომ «დარიშხანის მიკროდოზები, რომლებიც შეყავდათ მზარდ ორგანიზმში, ხელს უწყობდა ადამიანის და ცხოველის ძვლების ზრდას როგორც სიმაღლეში ისე სიფართეში, ცალკეულ შემთხვევაში ძვლების ზრდა შეიძლება გამოწვეულ იქნას დარიშხანის მიკროდოზებით, სიმაღლის ზრდის ბოლო პერიოდში».

ასევე ითვლებოდა, რომ «დარიშხანის მცირე დოზით დიდი დროის განმავლობაში მიღების შემთხვევაში ორგანიზმი იმუშავებდა იმუნიტეტს: ეს ფაქტი დადგენილია როგორც ადამიანების ისე ცხოველების მიმართაც. ცნობილია შემთხვევები, როდესაც დარიშხანის მომხმარებლბი იღებდნენ ისეთ დოზებს, რომლებიც რამდენიმეჯერ აღემატებოდა სასიკვდილო დოზას, და რჩებოდნენ ჯანმრთელები. ცხოველებზე ცდებმა აჩვენეს, ამ ჩვევის თავისებურებები. ნათელი გახდა, რომ ცხოველები, რომლებიც მიეჩვივნენ დარიშხანის მიღებას, სწრაფად იღუპებოდნენ, თუკი დარიშხანის მნიშვნელოვნად ნაკლები დოზა შეყავდათ სისხლში ან კანის ქვეშ.» თუმცა ასეთი «შეჩვევა» ატარებს ძალიან შეზღუდულ ხასიათს, ე.წ. «მწვავე ტოქსიკურიბის» მიმართ, და ვერ იცავს ახალწარმონაქმნებისაგან. მიუხედავად ამისა, ახლაც იკვლევენ დარიშხანის მიკროდოზების ზემოქმედებას კიბოს საწინააღმდეგო პრეპარატებში.

კალიფორნიაში ტბა მონოში ნაპოვნი იქნა ბაქტერია GFAJ-1, რომლის დნმ-ის შემადგენლობაში ფოსფორის მაგივრად შედის დარიშხანი.

დარიშხანი ვეტერინარიაში გამოიყენება, როგორც ძალიან ეფექტიანი გელმენტოზის საწინააღმდეგო საშუალება ცხვრების სამკურნალოდ.

ზოგიერთ ცოცხალ ორგანიზმში დარიშხანი არის აუცილებელი ელემენტი, სადაც ის იკავებს ფოსფორის ადგილს ბიოქიმიურ რეაქციებში. უფრო დაწვრილებით იხ. სტატიაში ცხოვრება დარიშხანის საფუძველზე.

დარიშხანით დაბინძურება

რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე ქ. სკოპინში რიაზანის ოლქში მრავალწლიანი მუშაობის შემდეგ ადგილობრივი მეტალურგიული კომბინატის (სმკ «მეტალურგი») საყრელებზე ჩამარხული იქნა მიახლოებით ერთნახევარი ათასი ტონა მტვერისმაგვარი ნარჩენები დარიშხანის მაღალი შემცველობით. იმის გათვალისწინებით, რომ 5 მილიგრამი დარიშხანი საკმარისია, რათა მოიწამლოს ადამიანი, ამ საყრელზე არის 200 მილიარდზე მეტი სასიკვდილო დოზა დარიშხანი.

ცნობილია ასევე სამხედრო მრეწველობის ნარჩენებით დაბინძურება ქალაქ სვირსკის ახლოს რომლებიც დარიშხანს შეიცავენ.

იხ. ვიდეო - დარიშხანი - საწამლავი, თუ წამალი - ყველა წამალი შხამია და ყველა შხამი წამალი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                      ნახევრად გამტარები

მონოკრისტალური სილიციუმი არის ნახევარგამტარული მასალა, რომელიც დღეს ყველაზე ფართოდ გამოიყენება ინდუსტრიაში. 

 ფართო კლასი ნივთიერებებისა, რომელთა კუთრი გამტარობა (σ) ნაკლებია ლითონების კუთრ გამტარობაზე (σ~10⁶-10⁴ომ^-1.სმ^-1) და მეტია კარგი დიელექტრიკების კუთრ გამტარობაზე (σ≤10^-10-10^-12ომ^-1.სმ^-1). σ-ს აქ მოტანილი რიცხვითი მნიშვნელობები აღებულია ოთახის ტემპერატურის პირობებში.

ლითონებისაგან განსხვავებით ნახევრად გამტარების დამახასიათებელი თვისებაა ელექტროგამტარობის ზრდა ტემპერატურის ზრდის მიხედვით, ამასთან ერთად ტემპერატურის ცვლილების საკმარისად დიდ ინტერვალში კუთრი გამტარობა, როგორც წესი, იზრდება ექსპონენციალური კანონით:

σ = σ₀ exp (-E_A / kT), (1)

სადაც k არის ბოლცმანის მუდმივა, E_A - ნახევრად გამტარებში ელექტრონების აქტივაციის ენერგია, σ₀ - პროპორციულობის კოეფიციენტი, რომელიც სინამდვილეში დამოკიდებულია ტემპერატურაზე, მაგრამ გაცილებით სუსტად, ვიდრე ექსპონენციალური მამრავლი. ტემპერატურის გარზდისას სითბური მოძრაობა არღვევს ელექტრონების ბმას მათი ნაწილი, რომელიც exp(-E_A/kT) პროპორციულია, დენის თავისუფალი მატარებელი ხდება. ელექტრონების ბმა შეიძლება დაირღვეს აგრეთვე ნახევარგამტარებზე გარე ზემოქმედებით: სინათლის დასხივებით, ჩქარი ნაწილაკების ნაკადით, ძლიერი ელექტრული ველით და ა. შ. ამიტომ ნახევარგამტარისთვის დამახასიათებელია ელექტროგამტარობის უაღრესად დიდი მგრძნობიარობა გარე ზემოქმედების მიმართ. ვინაიდან ბევრ შემთხვევაში კრისტალის დეფექტებთან ან მინარევებთან ლოკალიზებული ელექტრონის E_A ენერგია მნიშვნელოვნად მცირეა, ვიდრე მოცემული ნახევარგამტარის იდეალურ კრისტალში, ნახევარგამტარის ელექტროგამტარობა ასევე ძლიერ მგრძნობიარეა კრისტალის დეფექტებისა და მინარევების შემცველობის მიმართ.

ამგვარად, ტემპერატურის ცვლილებებით, მინარევების შეყვანით და ა. შ. შესაძლებელია ნახევარგამტარის ელექტროგამტარობის ცვლილება დიდ ინტერვალში.

იხ. ვიდეო - Полупроводники. Как работают транзисторы и диоды. Самое понятное объяснение!

ტრანზისტორი

ტრანზისტორი არის ნახევარგამტარული მოწყობილობა, რომელიც შედგება ორი რეგიონისგან p- ან n-ტიპის ნახევარგამტარებით, რომელთა შორის არის რეგიონი n- ან p-ტიპის ნახევარგამტარებით. ამრიგად, ტრანზისტორში არის p-n შეერთების ორი რეგიონი.