მაღალგანვითარებული ორგანიზმის პერიოდული ფიზიოლოგიური მდგომარეობა, რომელსაც განსაზღვრავს თავის ტვინის მთელი რიგი სტრუქტურების კოორდინაციული მოქმედება. გარეგნულად ხასიათდება უმოძრაობით და გარესამყაროს გამღიზიანებლებისგან გამოთიშვით. ადამიანის ძილის დროს დათრგუნულია შეგნებული ფსიქოლოგიური აქტივობა, რომელიც პერიოდულად აღდგება სიზმრის დროს.
ძილი ასოცირდება კუნთების მოდუნებასთან და გარემომცველი სტიმულის დაქვეითებასთან
ძილი ელექტროფიზიოლოგიურად ჰეტეროგენულია, რაც განისაზღვრება თავის ტვინის ელექტრული აქტივობის სხვდადასხვაობით. ძილ-ღვიძილის ციკლი მოიცავს ღვიძილს, თვლემას, ზედაპირულ ნელ (ფხიზელ) ძილს, ღრმა ნელ ძილსა და პარადოქსულ (სწრაფ) ძილს. ემოციული დაძაბულობა თვლემისა და ნელი ძილის დროს დაბალია, ღვიძილისა და პარადოქსული ძილის დროს კი - მაღალი. ღვიძილისას ემოციურ დაძაბულობას განსაზღვრავს გარემოს გამღიძიანებელთა ზემოქმედება, პარადოქსული ძილის დროს კი იგი დაკავშირებულია სიზმართან. შესაბამისად განსხვავდება ტვინის ელექტრული აქტივობაც. თვლემისა და ნელი ძილის დროს ჭარბობს დაბალი სიხშირის, მაღალამპლიტუდიანი რხევები (სინქრონიზაცია), ღვიძილისა და პარადოქსული ძილის დროს - მაღალი სიხშირის დაბალამპლიტუდიანი რხევები (დესინქრონიზაცია), რასაც თან ახლავს გარკვეული ვეგეტატიური ძვრები. ეს მოვლენა კატებში პირველად დააგინა ქართველმა ფიზიოლოგმა ლ. ცქიფურიძემ 1950 წელს; შემდგომში იგივე დადასტურდა უცხოელ მეცნიერთა შრომებშიც.
იხ. ვიდეო
ძილს უზრუნველყოფს ნერვულ სისტემათა დაქსაქსული სისტემა, რომელშიც ტვინის ყველა დონე მონაწილეობს. მაგალითად, ნელი ძილის განვითარებაზე პასუხისმგებელი ე.წ. მასინქრონიზებელი მექანიზმები შუა და შუამდებარე ტვინის, ნაწილობრივ წინა ტვინის ორბიტაბაზალური უბნის დონეზე მდებარეობს. სწრაფ პარადოქსულ ძილზე და მის რეგულაციაზე პასუხისმგებელი მექანიზმები მოთავსებულია ვაროლის ხიდის ბადებრიც ფორმაციასა და ლიმბური სისტემის ემოციოგენურ სტრუქტურებში. ძილის ფაზების აღმოცენება დამოკიდებულია აგრეთვე თავის ტვინში წარმოქმნილ ქიმიურ მედიატორებზე. შესაბამისად განასხვავებენ სეროტონინერგულ ნორადრენერგულ სისტემებს. ძილის მარეგულირებელი მექანიზმების საშუალებით ძილზე გავლენას ახდენს ტვინის სხვადასხვა უბნიდან და საკუთრივ ორგანიზმიდან, ასევე გარემოდან მოსული სიგნალები. ეს მექანიზმები უზრუნველყოფენ საარსებო პირობებთან შეგუებითი ქცევის გამომუშავებას. ძილი აკრძალულია
2008 წლიდან, ძილის მედიცინის მსოფლიო ასოციაციის ინიციატივით,(ინგლ . World Association of Sleep Medicine) ყოველ პარასკევს, მარტის მეორე კვირას,სღინიშნება ძილის მსოფლიო დღე .
2015 წელს მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ ძილი აორმაგებს იმის ალბათობას, რომ ადამიანი შეძლებს გაიხსენოს ახლახანს დავიწყებული ინფორმაცია. ექსპერიმენტის დროს, მეცნიერებმა სთხოვეს საგნებს, რომ დღეში რამდენიმე ენა ისწავლონ უცხო ენაზე, შემდეგ კი რამდენჯერმე შეამოწმეს, რამდენად კარგად აითვისებდა ადამიანები ინფორმაციას: პირველად - სიტყვების დამახსოვრებისთანავე, მეორედ - 12-საათიანი შესვენების შემდეგ, ხოლო მესამეზე - მეორე დღეს, სრული ღამის ძილის შემდეგ.
აგვისტო კეკულემ ძილის დროს აღმოაჩინა ბენზოლის ფორმულა.
ძილი და ჯამრთელობა - მოზარდები ხშირად უჩივიან გამოუძინებლობას, მაგრამ იანგის უნივერსიტეტში ჩატარებულმა გამოკვლევამ აჩვენა, რომ სინამდვილეში ახალგაზრდას არ სწირდება დიდხანს ძილი. პირიქით, ხანგრძლივი ძილი სწავლაში ჩამორჩენილობას იწვევს. ძილის ხანგრძლივობა ახალი ნორმა 7 სთ-ია.
სპეციალსიტები ამბობენ, რომ სკოლაში აკადემიური მოსრების ასამღლებლად აუცილებელია ძილის განსაზღვრული რეჟიმის დადგენა.
კლვლევის ხელმძღვანელის ერიკ ეიდის თქმით, ასაკთან ერთად ძილისთვის დახარჯული დრო უნდა შემცირდეს ათი წლის ბავშვი 9 საათით უნდა ეძინოს 12 წლისას - 8 საათი ,,ჩვენ გამოვიკვლიეთ საშუალო სკოლის 1724 მოსწავლე, შევისწავლეთ ძილის ხამგრძლივობა და აკადემიური მოსწრება. აღმოჩნდა, რომ ბავშვები, რ-იც 9 საათი ეძინატ, მათზე უარესად სწავლობდნენ, ვისაც ნაკლებბი ძილი ჰყონიდათ''.
მეორე მხრივ, ჩიკაგოს უნივერსიტეტში ჩატარებული გამოკვლევამ აჩვენა, რომ ვისაც კვირაზე მეტ ხანს 5 სთ-ზე ნაკლები ეძინა, ჰქონდათ ტესტორონის დაბალი დონე აღსანიშნავია, რომ ტესტოსტერონის არა მარტო ლიბიდოზე, არამედ ენერგიის მაჩვენებელზეც ახდენს გავლენას.
კიდევ ერთმა ათაწლანმა გამოკვლევამ, რ-იც ქალის ჯამრთელობის მდგომაროეობაზე შესასწავლად იყო მიმარტთული. დადგინდა, რომ ძილის უკმარისობა (7 სთ-ზე ნაკლები ღამის განმავლობაში) კიბოს განვითარების ალბათობას ზრდის.
ყარაბახის კოფლიქტი და აზერბაიჯან სომხეთის რეალურად რუსული ომი
ზედან საათის ისრის მიმართულებით აზერბაიჯანული ჯავშანტრასპორტიორის ნარჩენები, ახერბაიჯანებლი ლტოლვილები, სომხური T-72 მემორიალი ასკერანიში, მთიანი ყარაბაღის ჯარისკაცები წვრთვნის დროს (სომხ.Արցախյան գոյամարտ; აზერ.Qarabağ müharibəsi) (1991—1994) — სამხედრო კონფლიქტი სომხურ და აზერბაიჯანულ შეიარაღებულ შენაერთებს შორის მთიანი ყარაბაღის რეგიონზე კონტროლის დასამყარებლად. თარიღი - 1988წ-ის 20 თებერვალი, მდებარეობა - მთიანი ყარაბაღი დეფაქტო, ცვლილებები - დამოუკიდებელი ხდება ზპხებმა აზერბაიჯანის ტერიტორიის 20% ოკუპაცია მოახდიენს. ყოფილი სსრკს ტერიტორიაზე რუსეთმა ბევრი ომები გააჩაღა და ეთნოკოფლიქტები როგორც რესპუბლიკებში ასევე რუსეთის ფედერაციაში. მხარეები - მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა, - სომხეთი მხარი დაუჭირა - დამოუკიდებელი სახელმწიფოთა თანამეგორბობა, დაქირავებულთა მებრძოლები, - მეორე მხარე აზერბაიჯანი, - მხარი დაუჭირა - ავღანელი მჯახედები, ჩეჩნები შამილ ბასაევის მეთაურობით, დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგრობობა დაქირავებული მებრძოლები. ძალები - 20 000 (მთიანი ყარაბაღის ძალები, მათ შორის 8 000 სომხეთიდან) 20 000 (სომხეთის ძალები)., მეორე მხარე - 42 000 (36 000 სახმელეთო 1 600 საჰაერო ძლები), 1 500 - 2500 ავღანელი და ჩეჩენი მებრძოლები. დანაკარგები - სომხური მხარე - დაღუპული - 4 592, დაჭრილები - დაახლ. - 25 000, დაკარგული 196., აზერბაიჯანი - დაღუპული - 25 000 - 30 000, დაჭრილები - 60 000, დაკარგული - 4 210 იხ.ვიდეო
იხ.ვიდეო ამ ვიდეოში ბოლო დროს განხილული მოვლენებზეა საუბარი რათმქა უნდა რუსული ნარატივივები ჩანს მაგრამ ყურადსაღები და საინტერესო დაკვნებია თუ რას უმიზნებს რუსეთი სომხების დახმარებით აზერბაიჯანული და ქართული ინეტრესებები ამ შემთხვევაში საერთოა და ეს პირველ რიგში აზერბაჯანს უნდა ესმოდეს დიდი ხანია ყარაბაღის კონფლიქტ გასცდა და უფრო ფართო მაშტაბის არის ეხლადნელი შეტეკების ადგილი თუ დავაკვირდებით ყარაბაღი არ არის. ამიტომ სომხურ მხარემ და ზერბაჯანულმა მახერმაც უნდა შეიწყვიტონ შეტევები.
ბრძოლა ყარაბაღისთვის ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში დაიწყო, რომელიც მაშინ აზერბაიჯანის გამარჯვებით და მასზე კონტროლის დაწესებით დასრულდა.
რუსესეთმა მიატოვა სასოხეთი იხ. ვიდეო აზერბაიჯანი შეტევაზე გადავიდა და თურქეთოსგან განსხვავებით რუსეთი არ არის აქტიური ასეთი მეგობრობა იცის რუსეთმა იხ. ვიდეო
ამჟამად რეგიონს მთლიანად აკონტროლებს დე-ფაქტო დამოუკიდებელი, სეპარატისტული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა, გაერო კი მას აზერბაიჯანის ტერიტორიად მიიჩნევს.
იხ. ვიდეო ყარაბაღის ახალი ომი
ფართობი — 4,400 კმ².
მოსახლეობა — 146 ათასი, კონფლიქტამდე ძირითადად ცხოვრობდნენ სომხები და აზერბაიჯანელები. ამჟამად მხოლოდ სომხები არიან დარჩენილი.
დედაქალაქი — სტეპანაკერტი (აზერბაიჯანულად — ხანკენდი
იხ. ვიდეო ახალი ამბები
მთიანი ყარაბაღის თვითგამცხადებული რესპუბლიკა
სიტყვა „ყარაბაღი“ ორი სიტყვის შეერთებით არის შექმნილი, — „ყარა“-სა და „ბაღ“-ისგან, — რომლებიც, შესაბამისად, თურქული და სპარსული წარმოშობისაა და ნიშნავს „შავ ბაღს“. სახელწოდება პირველად XIII-XIV საუკუნეების ქართულ და სპარსულ წყაროებში გვხვდება.
იხ. ვიდეო
ანალიტიკა - არსებობს კონფლიქტები რომელბიც არა მარტო ყოფილ სსკს ტერიტორიაზე რომელიც შეიძლება მივაკუთვნოთ რუსულ კონფლიქტებს სადაც როგორც პირდაპირ ასევე ირიბადაც ( იგულისხმება ირაღის თუ სხვა სახით დახმარებებს) რუსები და რუსული სახელწიფო პოლიტიკა დგას. ერთერთი ყველაზე ასე რომ ვთქვათ სტაჟიანი არის ყარაბაღის კონფლიქტი რომელიც რუსეთი გავლენი კონფლიქტია რათქა უნდა რუსეთის მთავარი ამოცანაა დაასუსტოს და მასზე დამოკედული გახადოს სახვადასხვა ერები განსაკუთრებით კი ყოფილ სსრკს ტერირიაზე, აქედან გამომდინარე მისი მიზანი სულაც არ არის კონფლიქტის გადაწყვეტა პირიქით მისი მართვა ვინაიდან რომის იმპერიიდან მოყოლებული დაყავიდა იბატონე დღასაც აქტუალურია ისეთი იმპერიისთვის როგორც რუსეთია ხოლო მეთოედბი უფრო დაიხვეწა ვიდრე რუსულ იმპერიას და მერე სსრკს ჰქონდა.
უშუ წარმოადგენა კუნფ-ფუს სკოლის გაეთინებული არაბეთის საიმოროში (ხან და ტონი სიუები)
ჩინ - 武術 პინ - ინი Wǔshù - ტერმინი გამოიყენება ჩინურის საბრძოლო ხელოვნებისთვის, ასევე შექმნა მისი თანამედროვე სპორტის. უშუს განსაზღვრება არის საერთო საბრძოლო ხელოვნების, ჩინეთში არსებული. შედგება ორი იეროგლიფისგან 武 - wu (,,უ'') - ,, სამხედრო, საბრძოლო'' და 术 shu (,,შუ'') ,,ტეხნიკა'' სხვადასხვა დროს სხვადასხვა ტერმინები ჰქონდათ იხ.ვიდეო
არსებობს ასობით უშუს სტილი. ისტირიულად არის შემდეგი მცდელობა კლასიფიკაციის:
კლასიფიკაცია ჩდრ- სამხრ. არსებობს მოსაზრება. რომ ჩრდ. სტილი დამახასიათებედლია ფართო მაღალი პოზიცია, უმრავლესობა რაოდენობა დარტყმები ფეხებით, მრავლრიცხოვანი გდაადგილებებით, როცა სამხრ. სტლისთვისთვის დამახასიათებელია დაბალი პოზიციიდან, ნაკლებად მოძრაობით მიბჯენით უპირატესობა მოქედებით ხელებით.
კუნგ-ფუ და უშუ - როგორც ჩანს კნგ-ფუ და უშუ სინონიმები არიან საბრძოლო ხელოვნებაში, უშუ სიტყვა სიტყვით გადაითარგნებსა ,, საბრძოლო ხელოვნება'', ხოლო კუგფუ ასევე ,, უნარი'' ხოლო ჩინეთში იგი შეიძლება გამოყენებულ იქნას როგორც მუშტი ხელოვნებასთან, ასევე ნიჭიერ მუსიკოსთან, მზარეულთან და ა.შ. ამასთან დაკავშირებით "კუნგ ფუ" გამოთქმის ტრადიცია მეორეხარისხოვან თარგმანში მოიპოვაჰონგ კონგის სამხედროების ამერიკული თარგმანები (კანტონურიდან გამოთქმა სამხრეთ ჩინეთში: yutphin Gung1 fu1, კანტონური კუნგფუ).
ფრჩხილების სოკოვანი დაავადება, ონიქომიკოზი — ფართოდ გავრცელებული ფრჩხილების დაავადება.
ადამიანის ორგანიზმის სოკოვან დაავადებებებს მიკოზები ეწოდება. არსებობს კანის, თმის, ფრჩხილების, ლორწოვანი გარსის, შინაგანი ორგანოების მიკოზები
ფრჩხილების სოკოვან დაავადებებს რამდენიმე სახის სოკო იწვევს. დაავადებას შეიძლება ქუსლისა და თითების დაზიანებას მოჰყვეს. გარეგან ფაქტორებს, რომლებიც სოკოვანი დაავადებების ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს, მიეკუთვნება: მცირე ტრავმები, რეზინის ფეხსაცმელი, მომატებული ოფლიანობა. შინაგანი ფაქტორი კი- ორგანიზმის იმუნიტეტის შესუსტება, რაც ენდოკრინული პათოლოგიების, ქრონიკული ინფექციების, ორგანული დაავადებების ან იმუნოდეფიციტური მდგომარეობის დროს აღინიშნება.
მიკოზი
მიკოზი (ბერძ. mykes — სოკო + ბერძ. osis — მდგომარეობა) — საერთო სახელწოდება ადამიანისა და ცხოველის სხვადასხვა დაავადებისა, რომელსაც იწვევს პარაზიტი სოკოები. მიკოზი ვითარდება ნელა, ხშირი რეციდივებით. ზოგჯერ სოკოვან ანთებას თან ახლავს მცირე ანთება, მაგრამ ხშირად ვითარდება ქრონიკული აბსცესები, წყლულები, სიმსივნის მაგვარი გრანულომები, რომლებიც შედგება შემაერთებელი ქსოვილისაგან. მიკოზებს ახასიათებს პროგრესირებადი მიმდინარეობა, რაც ზოგჯერ სიკვდილის მიზეზი ხდება.
სოკოვანი ინფექციების ნიშნები შესაძლოა საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებში (აბანოში, აუზები, საშხაპე) ვიზიტის შემდეგ გაჩნდს. დაავადების გამომწვევის გადატანა ხდება საერთო მოხმარების საყოფაცხოოვრებო საგნებით: პირსახოვით, ხალიჩით, ოთახის ფეხსაცმელით და ა.შ. ამიტომ ინფიცირების შესაძლებლობა არსებობს საკუთარ სახლშიც, თუკი ოჯახის რომელიმე წევრი დაავადებულია კანის ან ფრჩხილის სოკოთი.
დაავადების გავრცელების თვალსაზრისით გარშემომყოფთათვის განსაკუთრებით საშიშია ის ადამიანი, რომელსაც დაავადების ე.წ. წაშლილი ფორმა აქვს, რაც მხოლოდ კანის აქერცვლითა და მიკრონაპრალების არსებობით შემოიფარგლება.
პირველისიმპტომებისთანავეუნდამიმართოთდერმატოლოგს,
რომელიცგამოკვლევისშემდეგდაგინიშნავთინდივიდუალურმკურნალობას,
მკურნალობისდროსაუცილებელიამუდმივადგაუკეთდესდეზინფექციასაგნებს,
რომლებსაცეხებით
- პირადსადასაოჯახონივთებს. იხ. ვიდეო
მკურნალობი დროს ტერფები, პირველ რიგში, სოკოსსაწინააღმდეგო კრემით უნდა დამუშავდეს. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ფრჩხილებს, ქუსლებსა და თითებს შორის ჩანაბეჭდებს. შემდეგ რეკომენდებულია სპეციალური, სოკოსაწინააღმდეგო ფხვიერი, ე.წ. ფუნგიციდური პუდრის ხმარება, რომელიც ხელს უშლის სინოტივისა და კოჟრების წარმოქმნას.
თუ კანზე ბუშტუკები ან ეროზია გაჩნდა, რეკომდენდებულია ანტისეპტიკური ხსნარის გამოყენება, რომელიც ანთებით პროცესს აცხრობს.
არსებობს სპეციალური შესაფრქვევი მჟავე ფხვნილები, რომლებიც ამცირებს ფეხის ოფლიანობას და ხელს უშლის სოკოს განვითარებას.
შედარება ზომების ჰელიუმის ატმოის ბირთვს წარმოადგენს (ვარდისფერი) და ელექტრონული ღრუბელის განაწილებას (შავი). ბირთვი (ზედა მარჯვენა კუთხეში) ჰელიუმ-4-ში რელურად სფერული სიმეტრიულია და მკვეთრად ჰგავს ელეტრონულ ღრუბელს, თუმცა უფრო რთული ბირთვი ყოველთვის ასეთი არაა. შავი ზოლი ანგსტრემია (10−10 ან 100 პმ)
(ძვ. ბერძნ.ἄτομος-დან — განუყოფელი, გაუჭრელი) — ჩვეულებრივი მატერიის შემადგენელი უმცირესი ერთეული, რომელსაც ქიმიური ელემენტის თვისებები გააჩნია. ყოველი მყარი სხეული, სითხე, აირი და პლაზმა შედგება ნეიტრალური ან იონიზირებული ატომებისაგან. ატომები ძალიან მცირე ზომისაა, მათი ჩვეულებრივი ზომა, დაახლოებით, 100 პიკომეტრია (მეტრის ათმემილიარდედი მეტრულ სისტემაში), თუმცა ატომებს მკაფიოდ განსაზღვრული საზღვრები არ გააჩნიათ და არსებობს მათი ზომების განსაზღვრის სხვადასხვა მეთოდი, რომლებიც განსხვავებულ, თუმცა მსგავს შეფასებებს იძლევიან.
ატომები საკმარისად პატარებია საიმისოდ, რომ კლასიკურ ფიზიკოსებს თვალსაჩინოდ მცდარი შედეგები მისცეს. ფიზიკის განვითარებასთან ერთად, ატომური მოდელები გაერთიანდნენ კვანტურ პრინციპებში მათი ქცევის უკეთ ახსნისა და პროგნოზირებისათვის.
გაიგერ-მ,არენდის ექსპერიმენტი მაღლა: მოსალოდნელი შედეგი: ალფა ნაწილაკი გადის ატომის ქიშმიშიანი პუდინგის მოდელში უმნიშვნელო გადახრით.
დაბლა: დაკვირვებული შედეგი: ნაწილაკთა მცირე ნაწილი გარდატყდა ბირთვის კონცენტრირებული დადებითი მუხტის მიერ.
თითოეული ატომი შედგება ბირთვისა და მასთან დაკავშირებული ერთი ან მეტი ელექტრონისაგან. ბირთვი შედგება ერთი ან მეტი პროტონისა და ჩვეულებრივ, მსგავსი რაოდენობის ნეიტრონებისაგან (პროთიუმს ნეიტრონი არ გააჩნია). პროტონებსა და ნეიტრონებს ნუკლონებს უწოდებენ. ატომის მასის 99,94%-ზე მეტს ბირთვი იკავებს. პროტონებს აქვთ დადებითი მუხტი, ელექტრონებს — უარყოფითი, ხოლო ნეიტრონებს მუხტი არ გააჩნიათ. თუ პროტონებისა და ელექტრონების რაოდენობა ტოლია, მაშინ ატომი ელექტრონეიტრალურია, ხოლო თუ ატომს პროტონების რაოდენობაზე მეტი ან ნაკლები ელექტრონი გააჩნია, მაშინ მას, შესაბამისად, უარყოფითი ან დადებითი მუხტი აქვს. მუხტის მქონე ატომს იონი ეწოდება.
ატომის თანამედროვე სტანდარტული მოდელი
ატომის ელექტრონებს ბირთვში არსებული პროტონები ელექტრომაგნიტური ძალის საშუალებით იზიდავენ. ბირთვში პროტონები და ნეიტრონები ერთმანეთს განსხვავებული ძალებით იზიდავენ. ბირთვული ძალა, რომელიც, ჩვეულებრივ, ელექტრომაგნიტურზე ძლიერია, დადებითად დამუხტულ პროტონებს ერთმანეთისაგან აცალკევებს. გარკვეულ გარემოებებში, საწინააღმდეგო ელექტრომაგნიტური ძალა ბირთვულზე ძლიერი ხდება და შესაძლოა, ნუკლეონები ბირთვიდან გამოდევნოს, რაც ბირთვული გარდაქმნის შედეგად, ერთ ქიმიურ ელემენტს მეორედ აქცევს.
გვირაბული სკანიორება მიკროსკოპის გამოსახულება, რომელიც ასახავს ოქროს ზედაპირის შემქმნელ ცალკეულ ატომებს. ზედაპირის ატომები გადახრილნი არიან მოცულობითი კრისტალური სტრუქტურისაგან და განლაგებულნი არიან რამდენიმე ატომის სიგანის მქონე სვეტებში, რომელთა შორისაც ჩაღრმავებებია.
ბირთვში პროტონების რიცხვი განსაზღვრავს თუ რომელ ქიმიურ ელემენტს ეკუთვნის ატომი (მაგალითად, სპილენძის ყველა ატომი 29 პროტონს შეიცავს); ხოლო ნეიტრონთა რიცხვი — ელემენტის იზოტოპს. ელექტრონთა რაოდენობა გავლენას ახდენს ატომის მაგნიტურ თვისებებზე. ატომებს შეუძლიათ დაუკავშირდნენ ერთ ან მეტ ატომს ქიმიური ბმების საშუალებით და წარმოქმნან ისეთი ქიმიური ნაერთი, როგორიცაა მოლეკულა. ატომთა გაერთიანებისა და განცალკევების უნარი ბუნებაში არსებულ ფიზიკურ ცვლილებათა უმეტესობის მიზეზია და ქიმიის შესწავლის საგანს წარმოადგენს.
იხ. ვიდეო
ატომები ქმნიან ხილული სამყაროს მთლიანი ენერგიის სიმკვრივის, დაახლოებით, 4%-ს საშუალო სიმკვრივით 0,25 ატომი/მ3. ირმის ნახტომის მსგავს გალაქტიკაში, ატომებს გააჩნიათ გაცილებით მაღალი კონცენტრაცია — ვარსკვლავთშორის სივრცეში (ვშს) მატერიის სიმკვრივე მერყეობს 105-დან 109 ატომი/მ3-მდე. მიჩნეულია, რომ მზე ადგილობრივ ბუშტში, მაღალიონიზირებულ აირის რეგიონში, მდებარეობს, ასე რომ, სიმჭიდროვე მზის სამეზობლოში მხოლოდ, დაახლოებით 103 ატომი/მ3-ს შეადგენს. ვარსკვლავები ქმნიან მკვრივ ღრუბლებს ვშს-ში და ვარსკვლავთა ევოლუციური პროცესები იწვევენ მის მდგრადად გამდიდრებას წყალბადსა და ჰელიუმზე მასიური ელემენტებით. ირმის ნახტომის ატომების 95%-მდე ვარსკვლავებშია კონცენტრირებული, ატომთა მთლიანი მასა კი გალაქტიკის მასის, დაახლოებით, 10%-ს ქმნის (მასის დანარჩენ ნაწილს უცნობი ბნელი მატერია იკავებს).
ჩამოყალიბება
ფიქრობენ, რომ ელექტრონები სამყაროში ჯერ კიდევ დიდი აფეთქების ადრეული ეტაპებიდან არსებობენ. ატომის ბირთვი ყალიბდება ნუკლეოსინთეზის რეაქციებში. დაახლოებით, სამ წუთში, დიდი აფეთქების ნუკლესინთეზმა შექმნა სამყაროში არსებული ჰელიუმის, ლითიუმისა და დეიტერიუმის უმეტესობა და შესაძლოა, ბერილიუმისა და ბორის გარკვეული ნაწილიც.
ატომების უნივერსალურობა და სტაბილურობა დამოკიდებულია მათ შემაკავებელ ენერგიაზე, რაც ნიშნავს, რომ ატომს გააჩნია უფრო ნაკლები ენერგია, ვიდრე ბირთვისა და ელექტრონების დაუკავშირებელ სისტემას. სადაც ტემპერატურაიონიზაციის ენერგიაზე ბევრად მაღალია, მატერია არსებობს პლაზმის, დადებითად დამუხტული იონებისა (შესაძლოა, შიშველი ბირთვების) და ელექტრონების აირის, მდგომარეობაში. როდესაც ტემპერატურა იონიზაციის ენერგიაზე დაბლა ეცემა, ატომი სტატისტიკურად ხელსაყრელი ხდება. ატომებმა (დაკავშირებული ელექტრონებით დასრულებული) დამუხტულ ნაწილაკებზე დომინირება დიდი აფეთქებიდან 380 000 წლის შემდეგ დაიწყეს, რეკომბინაციის სახელით ცნობილ ეპოქაში, როდესაც გაფართოების პროცესში მყოფი სამყარო საკმარისად გაგრილდა რომ ელექტრონებისათვის საშუალება მიეცა ბირთვს დაკავშირებოდნენ.
დიდი აფეთქების შემდეგ, რომელსაც ნახშირბადი ან უფრო მძიმე ელემენტები არ შეუქმნია, ატბირთვები კომბინირდნენ ვარსკვლავებში თერმობირთვული რეაქციის შედეგად, რათა წარმოექმნათ კიდევ უფრო მეტი ჰელიუმი და ალფა პროცესის შედეგად, ელემენტთა რიგი ნახშირბადიდან რკინამდე.
იზოტოპები, როგორიცაა ლითიუმ-6, ისევე, როგორც, ბერილიუმისა და ბორის ნაწილი, კოსმოსშია წარმოქმნილი კოსმოსური სხივების ზემოქმედებით. ეს მაშინ ხდება, როდესაც დიდი ენერგიის მქონე ფოტონი ეჯახება ატომბირთვს და ნუკლონების დიდი რაოდენობის გამოდევნას იწვევს.
რკინაზე მძიმე ელემენტები წარმოიქმნენ ზეახალ ვარსკვლავშიR-პროცესის შედეგად და AGB ვარსკვლავებში S-პროცესის შედეგად, რომელთაგან ორივემ ჩაითრია ატომბირთვების მიერ ნეიტრონების ჩაჭერა. ისეთი ელემენტები, როგორიცაა ტყვია, უფრო მძიმე ელემენტების რადიოაქტიური დაშლის შედეგად წარმოიქმნა. იხ.ვიდეო
დედამიწა
დედამიწისა და მის მცხოვრებთა შემადგენელ ატომთა უმრავლესობა მათი ამჟამინდელი ფორმით წარმოდგენილნი იყვნენ ნისლეულში, რომელიც მოლეკულურ ღრუბლად დაიშალა, რათა მზის სისტემა შეექმნა. დანარჩენები კი რადიოაქტიური დაშლის შედეგს წარმოადგენენ და მათი შეფარდება, შესაძლოა, გამოყენებულ იქნას დედამიწის ასაკის დასადგენად რადიომეტრული დათარიღების საშუალებით. დედამიწის ქერქში არსებული ჰელიუმის უმეტესობა ალფა დაშლის პროდუქტს წარმოადგენს.
დედამიწაზე არსებობს ატომთა მცირე ჯგუფი, რომლებიც არც თავდაპირველად არსებობდნენ (ე. ი. არაპირვანდელი) და არც რადიოაქტიური დაშლის შედეგს წარმოადგენენ. ნახშირბად-14 განუწყვეტლად გამომუშავდება ატმოსფეროში კოსმოსური სხივების მიერ. ზოგიერთი ატომი დედამიწაზე ხელოვნურადაა წარმოქმნილი შეგნებულად ან როგორც ბირთვული რეაქტორების ან აფეთქებების პროდუქტები. ტრანსურანული ელემენტებიდან (ელემენტები, რომელთა ატომური ნომერი 92-ზე მეტია) მხოლოდ პლუტონიუმი და ნეპტუნიუმი არსებობენ დედამიწაზე ბუნებრივად. ტრანსურანულ ელემენტებს დედამიწის ამჟამინდელ ასაკზე ხანმოკლე რადიოაქტიური სიცოცხლის ხანგრძლივობა გააჩნიათ ამიტომაც, ამ ელემენტთა ამოცნობადი რაოდენობა დიდი ხნის დაშლილია. გამონაკლისია პლუტონიუმ-244-ის კვალი, რომელიც, შესაძლოა, კოსმოსური მტვრისაგან დეპონირდა. პლუტონიუმისა და ნეპტუნიუმის ბუნებრივი საბადოები წარმოიქმნებიან ურანის მადნის მიერ ნეიტრონის ჩაჭერის შედეგად.
დედამიწა შეიცავს, დაახლოებით, 1,33×1050 ატომს. მიუხედავად იმისა, რომ ატმოსფეროს 99% მოლეკულების ფორმებშია შეკავებული, რის მაგალითებსაც წარმოადგენს ნახშირორჟანგი, ორატომიანი ჟანგბადი და აზოტი, არსებობს კეთილშობილ აირთა დამოუკიდებელი ატომების მცირერიცხოვანი ჯგუფები, როგორებიცაა არგონი, ნეონი და ჰელიუმი. დედამიწის ზედაპირზე ატომთა აბსოლუტური უმრავლესობა გაერთიანებულია სხვადასხვა ნაერთის წარმოსაქმნელად წყლის, სუფრის მარილის, სილიკატებისა და ოქსიდების ჩათვლით. ატომებს, ასევე, შეუძლიათ შეერთდნენ ისეთი მატერიალების შესაქმნელად, რომლებიც არ შედგებიან ცალკეული მოლეკულებისაგან, როგორებიცაა კრისტალები და თხევადი ან მყარი მეტალები. ეს ატომური მატერია ქმნის ქსელურ განლაგებას, რაც არ ახასიათებს მოლეკულურ მატერიასთან ასოცირებულ მცირე მასშტაბის შუალედებიანი წესრიგის განსაკუთრებულ ტიპს. იხ. ვიდეო
იშვიათი და თეორიული ფორმები
სუპერმძიმე ელემენტები
ტრანსურანული ელემენტები.მიუხედავად იმისა, რომ ტყვიაზე (82) მაღალი ატომური ნომრის მქონე იზოტოპები რადიოაქტიურია, ზოგიერთი ელემენტისათვის, 103-ზე მაღალი ატომური ნომრით, წამოყენებულია „სტაბილურობის კუნძულის“ იდეა. ამ სუპერმძიმე ელემენტებს, შესაძლოა, გააჩნდეთ ბირთვები, რომლებიც შედარებით სტაბილურებია რადიოაქტიური დაშლის წინააღმდეგ. სტაბილური სუპერმძიმე ატომის ყველაზე სავარაუდო კანდიდატს, ანბიჰექსიუმს, 126 პროტონი და 184 ნეიტრონი აქვს.
ეგზოტიკური მატერია
ეგზოტიკური მატერია მატერიის თითოეულ ნაწილაკს გააჩნია შესაბამისი ანტიმატერიული ნაწილაკი საპირისპირო ელექტრული მუხტით, ამდენად, პოზიტრონი დადებითად დამუხტული ანტიელექტრონია, ხოლო ანტიპროტონიპროტონის უარყოფითად დამუხტული ექვივალენტია. როდესაც მატერიისა და ანტიმატერიის შესაბამისი ნაწილაკები ხვდებიან, ისინი ერთმანეთს ანადგურებენ. ამის გამო, მატერიისა და ანტიმატერიის ნაწილაკებს შორის არსებულ შეუსაბამობასთან ერთად, ეს უკანასკნელები სამყაროში იშვიათობას წარმოადგენენ. ამ შეუსაბამობის პირველადი მიზეზები ჯერ ბოლომდე გასაგები არაა, თუმცა ბარიოგენეზისის თეორიებმა, შესაძლოა, შემოგვთავაზონ მისი ახსნა. შედეგად, ანტიმატერიის ატომები ბუნებაში აღმოჩენილი არ არის. თუმცა, 1996 წელს, ჟენევაში, ატომური კვლევების ევროპული ორგანიზაციის ლაბორატორიაში მოხერხდა წყალბადის ატომის ანტიმატერიული ასლის (ანტიწყალბადი) სინთეზირება.
სხვა ეგზოტიკური ატომები ერთ-ერთი პროტონის, ნეიტრონის ან ელექტრონის იგივე მუხტის მქონე სხვა ნაწილაკებით ჩანაცვლების გზით შეიქმნა. მაგალითად, ელექტრონი შეიძლება ჩანაცვლდეს უფრო მასიური მიუონითმიუონური ატომის შესაქმნელად. ამ ტიპის ატომები შეიძლება გამოყენებულ იქნან ფიზიკის ფუნდამენტური პროგნოზების გამოსაცდელად.
