კიტრი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                                   კიტრი

ჩვეულებრივი კიტრი ნაყოფით

(ლათ. Cucumis sativus), ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარეა, კიტრის (Cucumis) გვარის სახეობა გოგრისებრთა ოჯახისა (Cucurbitaceae), ბოსტნეული კულტურა.

სახელის წარმოშობა

ვასმერის ეტიმოლოგიური ლექსიკონის მიხედვით, სახელი ნასესხებია შუა ბერძნულიდან. ἄγουρος („კიტრი“), რომელიც ბრუნდება ἄωρος-ზე („უმწიფარი“). ამ ბოსტნეულს, რომელსაც უმწიფრად მიირთმევენ, შეგნებულად უპირისპირდებიან ნესვს - πέπων, რომელსაც მწიფე მიირთმევენ.

სიტყვა „კიტრი“ სანსკრიტში თანხმოვანია ინდოელი პრინცის სახელთან, ლეგენდის თანახმად, რომელსაც ჰყავდა 60 ათასი შვილი, რაც, ალბათ, გამოწვეულია კიტრის თესლის სიმრავლითა და ნაყოფის სიმრავლით .

გერმანული სიტყვა Gurke "კიტრი" მომდინარეობს სქესიდან. ოგურეკი.

ღერო მცოცავია, უხეში, დაბოლოებული ღეროებით, რომლითაც შეუძლია საყრდენზე მიჯაჭვული, 1-2 მ-მდე გაჭიმვა მცენარეც შეიძლება გავრცელდეს მიწაზე, თუ საყრდენი არ აქვს.

ფოთლები გულის ფორმისაა, ხუთნაკვთიანი.

ნაყოფი მრავალთესლიანია, წვნიანი, ზურმუხტისფერი, მკვრივი, ბუჩქოვანი, ბუნებრივ გარემოში ასევე წვრილი ეკლებით (ხელოვნურად გამოყვანილი ნაყოფი გლუვი ექსტრაკარპით (კანით). ნაყოფის აგებულება დამახასიათებელია გოგრისებრთა ოჯახისთვის და ბოტანიკურად. ლიტერატურა განისაზღვრება, როგორც გოგრა, მას შეიძლება ჰქონდეს განსხვავებული ფორმა და ზომა (დამოკიდებულია ჯიშზე). კულინარიული თვალსაზრისით, კიტრი ტრადიციულად ითვლება პოპულარულ ბოსტნეულად.

იხ. ვიდეო -რატომ აქვს კიტრს უმეტესად მამალი(ცრუ) ყვავილები

 

კიტრის გენომის სრული თანმიმდევრობა 2009 წელს მოხდა; მას აქვს 350 მილიონი დნმ ბაზის წყვილი. კიტრის შვიდი ქრომოსომიდან ხუთი წარმოიშვა ნესვის საერთო წინაპრის ათი ქრომოსომიდან.

Ქიმიური შემადგენლობა

კიტრის ნაყოფი შეიცავს 94-96% წყალს. ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებები იხსნება ადამიანის ორგანიზმისთვის ფიზიოლოგიურად იდეალურ ფორმაში. კიტრი აგროვებს მხოლოდ 4-6% მშრალ ნივთიერებას, საიდანაც 2% შაქარი (ძირითადად გლუკოზა და ფრუქტოზა), 0,6-1% ცილები და 0,5-0,7% ბოჭკოვანი.

მინერალურ ნივთიერებებს შორის კიტრი მდიდარია კალიუმით, შეიცავს ფოსფორს, გოგირდს, მაგნიუმს და რიგ კვალი ელემენტებს. ისინი შეიცავს ვიტამინებს: ასკორბინის მჟავას (ვიტამინი C), კაროტინს (პროვიტამინი A), თიამინს (ვიტამინი B1), რიბოფლავინი (B2), ფოლიუმის და პანტოტენის მჟავებს (B9 და B5), ვიტამინ E-ს. ყველა ვიტამინი კონცენტრირებულია ძირითადად ქერქში. ხილი.

ხილში სიმწარეს იწვევს გლიკოზიდი კუკურბიტაცინი. მისი რაოდენობა იზრდება, თუ მცენარეები სტრესს განიცდიან (მაგალითად, გვალვის დროს ან ცივი წყლით მორწყვისას). ბევრ თანამედროვე ჰიბრიდში ამ გლიკოზიდის გამომუშავება თრგუნავს გენეტიკურ დონეზე. ნაყოფის დამახასიათებელ სუნს და გემოს იძლევა კიტრის ალდეჰიდი ან ტრანს-2, ცის-6-ნონადიენალი და 2-ნონენალი.

100 გრ კიტრის კალორიული შემცველობაა 14 კკალ.

კულტურის ისტორია

კიტრი კულტურაში 6 ათასზე მეტი წლის წინ გამოჩნდა. ამ სახეობის სამშობლო არის ინდოეთის ტროპიკული და სუბტროპიკული რეგიონები, ჰიმალაის მთისწინეთი, სადაც ის ჯერ კიდევ ბუნებრივ პირობებში იზრდება. ბიბლიაში მოხსენიებულია, როგორც ეგვიპტეში საკვებად გამოყენებული ბოსტნეული (რიცხ. 11:5). დაჰირ ელ-ბარსის ეგვიპტურ ტაძარში ყურძენთან ერთად გამოსახულია მწვანე ფერის კიტრი.

ეს კულტურა უკვე ცნობილი იყო ბერძნებისთვის, საიდანაც იგი რომაელებს გადაეცათ და კარლოს დიდის ეპოქაში უკვე გავრცელდა ცენტრალურ ევროპაში. საბერძნეთში ჰომეროსის დროს იყო ქალაქი სიკიონი, ანუ კიტრის ქალაქი.

რუსეთის სახელმწიფოში კიტრი პირველი ახსენა გერმანიის ელჩმა ჰერბერშტეინმა 1528 წელს მოსკოვში მოგზაურობისას მის ჩანაწერებში.

მე-16 საუკუნეში რუსეთში ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული კერძი იყო ეგრეთ წოდებული შავი უხა, წვნიანი, რომელშიც ხორცს ადუღებდნენ კიტრის მარილწყალში, შეზავებული სხვადასხვა სანელებლებითა და მწვანილებით.

დღესდღეობით კიტრის კულტურა ფართოდაა გავრცელებული და მრავალი სახეობა და სახეობა აქვს. ველური კიტრის ნაყოფი მცირეა, ზოგიერთი კი უვარგისია მწარე ნივთიერებების - კუკურბიტაცინების მაღალი შემცველობის გამო.

2021 წელს, რუსეთში ზამთრის სათბურებში მოსავალმა განაახლეს 2020 წლის რეკორდი - მიღებული იქნა 1,4 მილიონ ტონაზე მეტი პროდუქტი. მათ შორის კიტრის წარმოებამ შეადგინა მინიმუმ 830 ათასი ტონა, ხოლო პომიდორი - 590 ათასი ტონა, კიტრის თვითკმარობამ 95%-ს მიაღწია, პომიდორში 65%-ს.

უპირველეს ყოვლისა, ინვესტორებმა დაიწყეს ინვესტიციები კიტრის წარმოებისთვის სათბურებში. შედეგად, რვა წლის განმავლობაში, რუსეთში დაცული ნიადაგის კიტრის წარმოება გაორმაგდა - 392 ათასი ტონიდან 2013 წელს 830 ათასამდე 2021 წელს. სასათბურე ბოსტნეულის წარმოების ზრდასთან ერთად გაიზარდა მათი მოხმარებაც. რვა წლის განმავლობაში რუსეთში კიტრის მოხმარება ერთნახევარჯერ გაიზარდა - 2013 წელს 616 ათასი ტონიდან 2021 წელს 935 ათას ტონამდე.

მოსავლის პროდუქტიულობა ყოველწლიურად იზრდება მაღალპროდუქტიული კიტრის ჯიშებისა და თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენების წყალობით. მეხუთე თაობის სათბურებში ის კიტრისთვის 160 კგ/1მ²-ზე მეტს აღწევს.

სათბურის ბოსტნეულის მოყვანის რეგიონებს შორის ლიდერები არიან ლიპეცკი, მოსკოვი, კალუგა, ვოლგოგრადი, ნოვოსიბირსკი, სარატოვი, ჩელიაბინსკის ოლქები, კრასნოდარის და სტავროპოლის ტერიტორიები, ბაშკორტოსტანისა და თათარსტანის რესპუბლიკები და ყარაჩაი-ჩერქეზეთის რესპუბლიკა. ისინი ქვეყნის მთლიანი წარმოების 60%-ზე მეტს შეადგენს.

კიტრის ყველაზე დიდი მწარმოებელი მსოფლიოში ჩინეთია. ის აწარმოებს მსოფლიოს კიტრის სამ მეოთხედზე მეტს (61,9 80,6 მილიონი ტონიდან) და 30-ჯერ აღემატება რუსეთს, მსოფლიოში სიდიდით მეორე მწარმოებელს.

კულინარიაში

მცენარის ნაყოფი, კიტრი, შესაფერისია უმი საჭმელად, ისინი ასევე ფართოდ გამოიყენება კულინარიაში, როგორც ინგრედიენტები სხვადასხვა კერძებში, მათ შორის მსუბუქად დამარილებული კიტრის, მწნილისა და კიტრის დასაკონსერვებლად; ძალიან პოპულარულია სალათებისთვის.

მედიცინაში და კოსმეტიკაში

კიტრის სამკურნალო თვისებებზე არის ცნობები რუსულ მცენარეულ წიგნებში, ასევე მე-17 საუკუნის უძველეს სამკურნალო წიგნში "Cool Vertograd". ტრადიციული მკურნალები რეკომენდაციას უწევდნენ წყლის ნაცვლად კიტრის ნახარშს, ხოლო ახალი ხილის რბილობი გამოიყენებოდა როგორც ეფექტური შარდმდენი, ქოლეტური და საფაღარათო საშუალება. ხალხურ მედიცინაში სხვადასხვა წარმოშობის სისხლდენის დროს რეკომენდებული იყო შემოდგომის ფოთლების (ტოპების) ნაყენი და დეკორქცია. ისინი გამოიყენება გარედან დამწვრობისთვის, ასევე როგორც კოსმეტიკური საშუალება აკნეს, გამონაყარის და კანის ზოგიერთი დაავადების დროს. ახალი კიტრი შედის კოსმეტიკური სახის ნიღბებში, რომლებიც ათეთრებს კანს და ხდის მას უფრო ელასტიურს. კოსმეტოლოგები გირჩევენ ცხიმიანი კანის გაწმენდას ალკოჰოლის შემცველი კიტრის ნაყენით.

დამარილებულ და მწნილ კიტრს სამკურნალო თვისებები არ გააჩნია. მათი გამოყენება არ არის რეკომენდებული თირკმელების, ღვიძლის, გულ-სისხლძარღვთა სისტემის, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის, ჰიპერტენზიის, ათეროსკლეროზის ან ორსულობის დროს დაავადებული ადამიანებისთვის.

სოფლის მეურნეობის ტექნოლოგია

კიტრთან, ისევე როგორც ნებისმიერ სხვა ბოსტნეულთან მიმართებაში, გამოიყენება ორი სახის კულტურა - სათბური და საწოლი.

ღია ქედებში თესლი ითესება მიწაში არა უადრეს 25 მაისისა და არაუგვიანეს 5 ივნისისა.

კიტრი თითქმის ყველა ბაღში მოჰყავთ. ისინი საუკეთესოდ იზრდებიან ბაღის ტერიტორიაზე, სადაც კომბოსტო გაიზარდა შარშან (ანუ დიდი რაოდენობით ორგანული სასუქის დამატების შემდეგ მეორე წელს), ასევე კარტოფილის, პარკოსნებისა და პომიდვრის შემდეგ. კულტურა 2-3 წლის შემდეგ უბრუნდება იმავე ადგილას. გოგრის, გოგრის, ყაბაყის, საზამთროს, ნესვის, ერთი სიტყვით ერთი და იმავე ოჯახის კულტურების შემდეგ კიტრის მოყვანა არ შეიძლება. კიტრს უყვარს ნაყოფიერი ნიადაგი, ამიტომ, როდესაც ახალ ნაკელს იყენებენ სასუქად, მას შემოდგომაზე ხნავენ. შემდეგ დაამატეთ 30 გრ სუპერფოსფატი და 20 გრ კალიუმის მარილი 1 მ²-ზე. კიტრისთვის განკუთვნილ ფართობზე გაზაფხულზე დამატებით აზოტოვანი სასუქები (15-20 გ/კვ.მ) შეიტანეს, რის შემდეგაც გუთანი ან ბაიონეტით თხრიან და დაბალ ადგილებში საკმაოდ მაღლა დგანან.

დათესვამდე წინა მოსავლის წლის თესლს აცხელებენ 60 გრადუს ტემპერატურაზე 2-3 საათის განმავლობაში. ეს გაზრდის მდედრი ყვავილების რაოდენობას მცენარეზე. ჰიბრიდულ თესლს (ჩანთებზე მითითებული F1) ასეთი მომზადება არ სჭირდება.

თესვის დრო მაისზე ადრე არ არის, რადგან კიტრს ძალიან ეშინია ყინვის. თესლს ითესება მშრალ ან სველ ქვიშაში, ნახერხში და ა.შ. მისი ოპტიმალური ასაკია დათესვიდან 35-40 დღე. მცენარეებს ნამდვილად არ მოსწონთ ფესვთა სისტემის დაზიანებები, ამიტომ ზრდისთვის საჭიროა გამოიყენოთ ტორფ-ჰუმუსის ქოთნები. დარგვის ნიმუში - 2 სტრიქონში, 90+40 სმ, მცენარეთა შორის - 20-25 სმ სათბურებში მცენარის სიმჭიდროვეა 1,4-3 მცენარე/1 მ². (ჯიშის/ჰიბრიდული და ფორმირების სქემის მიხედვით), მაგრამ რაც უფრო ადრე კეთდება დარგვა, მით უფრო იშვიათად ათავსებენ მცენარეებს. პართენოკარპიული ჰიბრიდების დარგვა საჭიროა ნაკლებად ხშირად, ვიდრე ფუტკრით დამტვერიანები.

თუ გსურთ, რომ კიტრმა უფრო დიდხანს გამოიღოს ნაყოფი, დაჭერით ყველა ყვავილი, ყლორტები და საკვერცხეები 4-5 ფოთოლზე (40-50 სმ სიმაღლემდე). შემდგომი ფორმირება დამოკიდებულია კიტრის ტიპზე. უმეტეს ჰიბრიდებში მოსავლის მნიშვნელოვანი ნაწილი წარმოიქმნება მთავარ ვაზზე და მიზანშეწონილია მცენარეები ჩამოყალიბდეს 1 ღეროში, გვერდითი ყლორტების მზარდი წერტილების ამოკვეთით. სათბურის სიმაღლის 1/2-მდე - დატოვეთ 1 ფოთოლი და 1 საკვერცხე (ზოგიერთ ჰიბრიდში საკვერცხეების მტევანი), ზემოთ - დატოვეთ 2 ფოთოლი და 2 საკვერცხე.

დროდადრო სასარგებლოა მცენარის ფესვებთან ნიადაგის გაფხვიერება და დაქუცმაცებული დამპალი ნაკელით, ბალახით ან ჩალის ნამცხით დაფარვა (მულჩი). მულჩი იცავს ნიადაგს გამოშრობისგან, თრგუნავს სარეველას, აუმჯობესებს ნიადაგის ტემპერატურას და ქმნის ხელსაყრელ პირობებს ფესვებისთვის. მორწყეთ კიტრი ყოველდღიურად, საღამოობით და მხოლოდ თბილი წყლით, ფრთხილად, რომ ფოთლები არ დაასველოთ. მოღრუბლულ ამინდში დასაშვებია მორწყვა კვირაში 2-3-ჯერ და ყოველთვის თბილი წყლით. მოსავლიანობა იზრდება რეგულარული განაყოფიერებით. მწვანე მცენარეები (განსაკუთრებით შეფუთულ პართენოკარპიულ ჰიბრიდებზე) ყოველდღიურად უნდა მოიკრიფოს, რაც მათ გაზრდის საშუალებას არ აძლევს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ზოგიერთი საკვერცხე გაშრება განვითარების გარეშე.

იხ. ვიდეო - The Health Benefits of a Cucumber

კიტრში შემავალი ნივთიერებები აუმჯობესებს მეხსერებას, ამშვიდებს ნერვებს, გამოდევნის ორგანიზმიდან ზედმეტ ქომესტირინს და ბევრი დაავადებების საუკეთესო პროფლიატიკური საშუალება არიას.

კიტრში უხვადაა კალიუმი და ნიტრატები. ეს ნივთიერებები აიმჯოპბესებს თირკმელებისა დაგულ-სისხლძარრვტა  მუშაობოას. როგორც მუბუქი შამრდენი შველის შეშუპებას ორონდ თირკმელებისა და მიზეზიტა არ უნდა იყოს გამოწვეული.

ნარვლმდენი თვისება აქვს გადამწიფებული კიტრის ნახარშის. ხახლურ მედიცინაში ის რეკომენდიბულია ღვიძლის დაავდებისას.

გარეგნი მკურნალობისთვის ახალი კიტრის წვენი, ხოლო ყვავილების ნახარშით მკურნალობენ მალარიას.

გამხსნელი თვისებას კიტრს სძენს დიდი რაოდენობით უჯრედისები, რ-იც ხელს უწყობს ნაწლავების სწრაფად გაწმენდას, ხოლო პექტანები - ხელს უშლის შებერილობას აუმჯობესებს მაკროფლორას.

კიტრი კოსმეტყიკური საშულება არის. მისი ნიღბებიატეტრებს და ტონუს აძლევს კანს. კაჯბადისა და გოგირდის წყალობით ის ამაგრებს სეამართებელ ქსოვილის უჯრედებს.  ასტიმულირებს კოლაგენებისა და ელასტნის სინტეზესს კანი ხდება მკვრივი და სუფთა.

ფგაქტობრივად კიტრი უკარიოა, შედგება სტრუქტურული წყლებისგან რ-იც ადნობს ცხომოვან უჯრედებს და ბუნებრივი გზიტ გამოდევნის ორგანიზმიდან.

დიოტოლოგებს მიაჩნიათ, რომ კიტრი იდეალური საკვებია განტვირთვისთვის დრეში და საერთოდ ყველა სახის დიეტის დროს გთავაზობტ ორ ვარიანტს

1 ყოველი ჭამის წინ შეჭამეთ ერთი ახალი კიტრი, სარამოს 6 სთის მერე მოლოდ კიტრი

2 დრეში მიირთვიტ1 კგ-დან 1,5კგ-მდე კიტრი და 250გ ჭვავის პური ულუფა უნდა გაიყოს 5 ნაწილად

მკურნალობისას და დაბალკალორიული დიეტისას რეკომენდიბულია ახალი უბრალო კიტრი

ჰიბრიდი 

კიტრის ჰიბრიდები გავრცელდა - მაღალი მოსავლიანობა აქვთ. ჰიბრიდებს მიეკუთვნება პართენოკარპიული (რომლებსაც შეუძლიათ ნაყოფის გამოყვანა დამტვერვის გარეშე) და ფუტკრით დამტვერიანებულებს.