ფსიქოლოგიაში წამოაყენა იდეები „მცირე პერცეპციების“ არაცნობიერი გაგების შესახებ და განავითარა სწავლება არაცნობიერ ფსიქიკურ ცხოვრებაზე.
გოტფრიდ ლაიბნიცი ითვლება XVII საუკუნის ფილოსოფიის დამსრულებლადა და გერმანული იდეალიზმის წინამორბედად. შექმნა ფილოსოფიური სისტემა, რომელიც მონადოლოგიის სახელითაა ცნობილი. განავითარა სწავლება ანალიზისა და სინთეზის შესახებ, პირველმა ჩამოაყალიბა საკმარისი საფუძვლის პრინციპი (რომელსაც მიკუთვნებული აქვს არა მხოლოდ ლოგიკური, არამედ ონთოლოგიური მნიშვნელობაც: ... არასაკმარისი საფუძვლის გარეშე, არცერთი მოვლენა არ შეიძლება აღმოჩნდეს ჭეშმარიტი ან ნამდვილი, არცერთი მტკიცებულება - სამართლიანი) ასევე ითვლება იგივეობის კანონის თანამედროვე ფორმულირების ავტორად; შემოიტანა ტერმინი „მოდელი“, წერდა ადამიანური ტვინის ფუნქციის სამანქანო მოდელირების შესაძლებლობების შესახებ. ლაიბნიცმა გამოთქვა იდეა ერთი სახის ენერგიის სხვა სახით გარდაქმნის შესახებ, ჩამოაყალიბა ფიზიკის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ვარიაციული პრინციპი — უმცირესი ქმედების პრინციპი და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ფიზიკის სპეციალური დარგების განვითარებაში.
პირველი იყო, რომელმაც გერმანულ ისტორიოგრაფიაში ყურადღება გაამახვილა ლინგვისტურ პრობლემების გენეალოგიასთან ურთიერთკავშირზე, შექმნა ენების ისტორიული წარმოშობის თეორია და მიანიჭა მათ გენეალოგიური კლასიფიკაცია, ითვლება გერმანული ფილოსოფიური და სამეცნიერო ლექსიკონის ერთ-ერთ შემქმნელად.
იხ. ვიდეო
გოტფრიდ ვილჰელმ ლაიბნიცი დაიბადა 1646 წლის 1 ივლისს, ლაიფციგის უნივერსიტეტის მორალის ფილოსოფიის პროფესორის ფრიდრიხ ლაიბნიცისა და იურისპუდენციის გამოჩენილი პროფესორის ქალიშვილის — კატერინა შმუკის ოჯახში. გოტფრიდის მამა სერბო-ლუჟიცული წარმოშობის იყო. დედის მხრიდან კი, როგორც ეტყობოდა, გერმანელი წინაპრები ჰყავდა.
ვილჰემის მამამ ადრეულ ასაკშივე შეამჩნია შვილის ნიჭიერება და ცდილობდა მასში ცნობისმოყვარეობის გრძნობა გაეღვივებინა, ხშირად უყვებოდა პატარ-პატარა ეპიზოდებს საღმრთო და საერო ისტორიიდან; ლაიბნიცის თქმით, ამ ისტორიებმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა მასზე და ისინი ბავშვობის ყველაზე ძლიერი შთაბეჭდილებები იყო. შვიდი წლისაც არ იყო როდესაც მამა დაეღუპა; მამამისი დაუღუპა, თუმცა მას ძალიან დიდი ბიბლიოთეკა დაუტოვა. იგი ყვებოდა:
„
როდესაც წამოვიზარდე, ნებისმიერი სახის ისტორიული მოთხრობების კითხვისას განსაკუთრებულ სიამოვნებას ვიღებდი. გერმანული წიგნები, რომლებიც ხელში ჩამივარდებოდა, სანამ ბოლომდე არ წავიკითხავდი არ „ვუშვებდი“. ლათინური ენის შესწავლა თავდაპირველად სკოლაში დავიწყე და მას გაუცნობიერებლად და ნელი ტემპით ვსწავლობდი, იმ ერთ შემთხვევამდე, რომელმაც აბსოლუტურად ინდივიდუალური გზა მიჩვენა. სახლში, რომელშიც მე ვცხოვრობდი, ერთი სტუდენტის მიერ დატოვებულ ორ წიგნს წავაწყდი. ერთი მათგანი იყო ტიტუს ლივიუსის თხზულება, ხოლო მეორე — ზეტ კალვისიუსის ქრონოლოგიური საგანძური.
კოპია მექანიკური კალკულატორის ლაბნიცის გერმანელი მუზეომის
“
კალვიზიას შემოქმედებას ლაიბნიცმა ადვილად აუღო ალღო, რადგან მას საზოგადო ისტორიის გერმანულენოვანი წიგნი ჰქონდა, სადაც იმის მსგავს საკითხებზე საუბრობდნენ, რაზეც კალვიზია წერდა; თუმცა, კალვიზიასგან განსხვავებით, ლივიუსის კითხვისას ლაიბნიცი ყოველთვის „ჩიხში“ ხვდებოდა. ლაიბნიცს წარმოდგენა არ ჰქონდა ძველი ხალხის ცხოვრებასა და მათი წერის მანერებზე; მიჩვეული არ იყო ისტორიოგრაფების ამაღლებულ რიტორიკას, რომელიც ყოველდღიურ გაგებაზე მაღლა იდგა; ვერ გებულობდა ნაწარმოების ვერცერთ ხაზს. ეს გამოცემა უძველესი იყო, გრავიურებით გაფორმებული, ამიტომ ლაიბნიცი ყურადღებით აკვირდებოდა გრავიურებსა და მინაწერებს, რისი გაგებაც არ შეეძლო, მას უბრალოდ გამოტოვებდა ხოლმე. ეს მოქმედება მან რამდენიმეჯერ გაიმეორა და ბოლომდე გადაფურცლა წიგნი; ასეთი სახის მოქმედებით, მან უკეთ შეძლო გაეგო ის, რაც წინათ ვერ შეძლო. ამ მოქმედებებს იმეორებდა მანამდე, სანამ ულექსიკონოდ არ შეძლო წაკითხულის ძირითადი ნაწილის გაგება.
ლაიბნიცის მასწავლებელმა მალევე შეამჩნია, თუ რითი იყო დაკავებული მისი მოსწავლე და ბევრი ფიქრის გარეშე, იგი გააგზავნა იმ პირებთან, რომლებსაც გოტფრიდი უნდა აღეზარდათ, მათ ყურადღება უნდა მიექციათ ლაიბნიცის „უადგილო და ნაადრევ ქმედებებზე“. მისივე სიტყვებით, ეს მოქმედებები მხოლოდ ხელს შეუშლიდა ლაიბნიცის სწავლას. ლივიუსიც ისევე გამოადგებოდა ლაიბნიცს, როგორც კოტურნიპიგმეებს; უფროსი ასაკის მკითხველზე გათვლილი წიგნები გოტფრიდს ჩამოართვეს და სანაცვლოდ იან კომენსკის „Orbis pictus“ და მარტინ ლუთერისმოკლე კატეხიზმო მისცეს
საკუთრივ გოლფსტრიმი იწყება ფლორიდის სრუტის სამხრეთ ნაწილში და ვრცელდება ნიუფაუნდლენდის დიდ მარჩხობამდე. მისი წარმოშობის მიზეზია პასატური ქარების მიერ იუკატანის სრუტის გავლით მექსიკის ყურეში წყლის დიდი რაოდენობით მოდენა და ამის შედეგად მექსიკის ყურისა და მასთან მიმდებარე ატლანტის ოკეანის წყლების დონეთა შორის წარმოქმნილი მნიშვნელოვანი სხვაობა. ოკეანეში გასვლისას დინების სიმძლავრე 25 მლნ. მ³/წმ შეადგენს (2160 კმ³ დღე-ღამეში), რაც 20-ჯერ აღემატება მსოფლიოს ყველა მდინარის ჯამურ ხარჯს. ოკეანეში გოლფსტრიმი უერთდება ანტილის დინებას და ჩ.გ. 38°-ზე მისი სიმძლავრე 82 მლნ. მ³/წმ აღწევს.
იხ. ვიდეო
გოლფსტრიმის ერთ-ერთი თავისებურება ისაა, რომ ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში მოძრაობის ზოგადი კანონზომიერების საწინააღმდეგოდ, ეს დინება დედამიწის ბრუნვის ზეგავლენით მარჯვნივ კი არა, მარცხნივ გადაიხრება. ეს გამოწვეულია ატლანტის ოკეანის სუბტროპიკული ნაწილის ანტიციკლონურ არეში ოკეანის მაღალი დონითა და ანტილის დინების მიერ მექსიკის ყურიდან გამომავალი წყლის სამხრეთიდან შეგუბებით.
ოკეანეში გოლფსტრიმი მიედინება ჩრდილოეთისაკენ 6 კმ/სთ სიჩქარით (ზოგჯერ 10 კმ/სთ), ჰატერასის კონცხთან იგი გადაიხრება ჩრდილო-აღმოსავლეთით ნიუფაუნდლენდის მარჩხობისაკენ. აქ მისი სიჩქარე 3-4 კმ/სთ-მდე კლებულობს. დინების სიგანე სამხრეთით 75 კმ-ია, ჰატერასის კონცხთან 110-120 კმ, ნაკადის სიღრმე — 700-800 მ.
გოლფსტრიმს მიაქვს დიდი რაოდენობით სითბო და მარილები. წყლის ტემპერატურა ზედაპირზე 25 °C-26 °C , მარილიანობა 36,2‰-36,4‰; მაქსიმალური მარილიანობა (36,5‰) აღინიშნება 200 მ სიღრმეზე. წყლის ტემპერატურის ცვალებადობა მჭიდროდაა დაკავშირებული თბილი ტროპიკული წყლის მომდენი პასატების ქროლვის სიძლიერესთან.
ტემპერატურის მაჩვენებელი ჩრდ. ატლანტიკაში
ნიუფაუნდლენდის მარჩხობის სამხრეთ კიდესთან გოლფსტრიმს ჩრდილოეთიდან უახლოვდება ლაბრადორის ცივი დინება, რომლის წყლებთან აღრევის დროს ზედაპირული წყალი იძირება. ნიუფაუნდლენდის მარჩხობს რომ ჩაუვლის, დაახლ. დ. გ. 40°-თან საკუთრივ გოლფსტრიმი გადადის ჩრდილოატლანტიკურ დინებაში, რომელიც დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ ქარების გავლენით ჰკვეთს ოკეანეს დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ და ევროპის სანაპიროებთან ჩრდილო-აღმოსავლეთისაკენ მიედინება.
გოლფსტრიმის თბილ დინებათა სისტემა დიდ გავლენას ახდენს არა მარტო ზღვებისა და საკუთრივ ჩრდილოეთ ყინულოვანი ოკეანის ჰიდროლოგიურ და ბიოლოგიურ თვისებებზე, არამედ ატლანტისოკეანისპირა ევროპული ქვეყნების კლიმატზეც.
გოლფსტრიმის თბილი წყლები ათბობს ჰაერის მასებს, რომლებიც დასავლეთის ქარებს გადააქვს ევროპის სანაპიროებისაკენ და იწვევს ტემპერატურის გადახრას საშუალო განედური სიდიდეებიდან. იანვარში ნორვეგიის სანაპიროებთან ეს გადახრა 15-20° შეადგენს, მურმანსკთან 11° და მეტს.
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
კლიმატის ცვლილება
გამოსახულია არქტიკაში არსებული ყინულის ცვლილება (წლების მიხედვით)
დედამიწის კლიმატური რხევა, რომელიც ვლინდებოდა ან ვლინდება დედამიწის ზედაპირის სხვადასხვა რეგიონსა თუ რაიონში. წარსულში გლობალური კლიმატური ცვლილებები შეეხო დედამიწის ხმელეთის დიდ უბნებს; ცვლილებები თანადროულ დროშიც გრძელდება. დედამიწის კლიმატური ისტორია მეტად მრავალფეროვანია და მოიცავს ასობით მილიონ წელს.
კლიმატის ცვლილებებთან დაკავშირებულ საკითხებს სწავლობს მეცნიერების სპეციფიკური დარგი — პალეოკლიმატოლოგია.
კლიმატის ცვლილებების ფაქტორები
დედამიწის ყველაზე პირველი ევოლუციური ეტაპების დროს, მისი წარმოშობის დასრულებისა და ბირთვის ფორმირების შემდეგ, მოხდა მაგმატიზმის აქტიური გამოვლინება და ნაწილობრივ ვულკანიზმის გაღვივება, რასაც მოჰყვა მანტიის დეგაზაცია და ატმოსფეროსა და ჰიდროსფეროს ფორმირება.
არქეულში მსოფლიო ოკეანე, როგორც ჩანს, დედამიწას ფარავდა ან მთლიანად, ან უდიდეს ნაწილში მაინც. ატმოსფერო თავის ევოლუციის პირველ სტადიაზე მეთანისგან შედგებოდა, CH4, H2, N2, NH დამატებებით; იმ დროს ჟანგბადს ატმოსფერო არ შეიცავდა. არქეულში გამყინვარების ფართო გავრცელების ნიშნები არ შეიმჩნეოდა. დედამიწის კლიმატი ზონალურობით ხასიათდებოდა და იმდროინდელი ჰავა თბილი იყო.
გვიანდელ არქეულში (2,7 - 2,9 მლრდ. წლის წინ) პირველად გაჩნდა მიკროსკოპული ერთუჯრედიანი წყალმცენარეები, რომლებსაც შეეძლოთ განეხორციელებინათ ჟანგბადისაგან გამოყოფილი თავისუფალი წყლების შედეგად შექმნილი ორგანული ნივთიერებების ფიტოსინთეზი. ჟანგბადი აჟანგებდა ამიაკსა და აზოტს. შედეგად, გვიანდელ პროტეროზოურში (2,6-1,95 მლრდ. წლის წინ) დაიწყო ატმოსფეროს ევოლუციის მეორე სტადია. ამ დროს ატმოსფეროს ძირითადი კომპონენტი ხდება აზოტი N2, ხოლო მეტად მნიშვნელოვანი ნაზავი გახდა CO2 და Ar.
დაახლ. 1,8 მლრდ. წლის წინ დაიწყო ჟანგბადის სწრაფი განვითარება, რასაც მოჰყვა ატმოსფეროში მისი შენაზავების მომატება. ამ სტადიიდან დაწყებული იწყება ატმოსფეროს განვითარების მესამე სტადია. ამ დროიდან მოყოლებული ატმოსფეროში იზრდებოდა ჟანგბადის პარციალური წნევა და უახლოვდებოდა იგი თანამედროვე მნიშნველობას. არქეულში გაბატონებული თბილი კლიმატი იცვლება შედარებით ცივი კლიმატით.
ქვედა პროტეროზოურში შესაძლოა მოხდა გამყინვარებაც, თუმცა მისი გავრცელების შესახებ ცნობები ჯერჯერობით არ მოიპოვება.
გეოლოგიური ისტორიის ხანგრძლივი დროის მანძილზე (დაახლოებით 2,1 და 1,0 მლრდ. წლის წინ) დედამიწაზე გამყინვარებას ადგილის არ ქონია, რაც გვაფიქრებინებს, რომ იმ დროს კლიმატი თბილი იყო. გვიანდელ პროტეროზოულში აღინიშნება გამყინვარების კვალი, რომელიც სამ სტადიად იყოფა. გამყინვარების გამომწვევი მიზეზი კი გლობალური დათბობა იყო.
იხ. ვიდეო კლიმატური ცვლილება (გლობალური დათბობა) 2020 წელი კორონავირუსთან ერთად იქცა ყველაზე ცხელ წლად ჩვენი ისტორიის მანძილზე.
სანდრო ცაგარელი გაგაცნობთ, რატომ შეიძლება განადგურდეს ჩვენი ცივილიზაცია საშუალო ტემპერატურის სულ რაღაც 1 გრადუსით მომატების შემთხვევაში.
როგორია დედამიწის მომავლის პროგნოზი - დიდი გამყინვარება თუ დიდი დათბობა. რა უნდა გავაკეთოთ კლიმატის ცვლილების შესაჩერებლად და რამდენი ერთეული წელი დაგვრჩა ამისთვის.
პალეოზოურის დასაწყისი (570 მლნ. წლის წინ) თბილი კლიმატით ხასიათდებოდა. ხმელეთის ძირითადი მასები თავმოყრილი იყო ტროპიკულ და ზომიერ განედებში; სამხრეთ და განსაკუთრებით ჩრდილოეთ პოლუსი ოკეანით იყო დაფარული, რაც როგორც ჩანს, ყინულის წარმოქმნას ხელს უშლიდა. კლიმატის აცივება, რომელმაც გამოიწვია მასიური გამყინვარება, დაფიქსირებულია დაახლოებით 450 მლნ. წლის წინ (გვიანდელ ორდოვიციულში). ამ დროისათვის ხმელეთის ზედაპირზე მოხდა კონტინენტური ფილაქნების მნიშვნელოვანი გადაადგილებები.
გვიანდელ ორდოვიციულში სამხრეთ პოლუსი იმყოფებოდა თანამედროვე საჰარის ტერიტორიაზე. აქვე განვითარდა დიდი სისქის გამყინვარება, რომლის მყინვართა ფარები სისქეში 2 კმ-ს აღწევდა. გამყინვარება საგრძნობლად ასიმეტრიული იყო და მოიცავდა სამხრეთ ნახევარსფეროს ტერიტორიას და განთავსებული იყო გონდვანაზე.
CO2-ის ვარიაცია უკანასკნალელი 450,000
სილურულ ეპოქაში (440 მლნ. წლის წინ) დედამიწის საშუალო ტემპერატურამ საგრძნობლად მოიმატა და მიუახლოვდა 20° გრადუსს, რაც თანამედროვე საშუალო ტემპერატურას 5 გრადუსით აღემატება. კლიმატი თბილი იყო. დათბობა მიმდინარეობდა დევონურ პერიოდშიც (ე.ი. 400-იდან 350 მლნ. წლის წინ). ამ ეპოქაში დედამიწის საშუალო ტემპერატურამ 25° გრადუსს მიაღწია (ე.ი. დღევანდელ ტემპერატურასთან შეადარებით 10° გრადუსით გაიზარდა). ბევრ რაიონში ფართოდ განვითარდა მცენარეული საფარი, კლიმატმა მიიღო ტროპიკული ხასიათი. ასეთივე პირობები შენარჩუდა ადრინდელ კარბონულშიც: პლანეტაზე გაბატონებული იყო ნოტიო ტროპიკული კლიმატი, დედამიწის საშუალო ტემპერატურა ისევ 25° გრადუსს ეთანასწორებოდა.
კარბონულში ხდებოდა თანდათანობითი აცივება. ხმელეთის ჰავას თითქმის ყველა სარტყელში მაღალი ტენიანობა ახასიათებდა, რაც ხელს უწყობდა ტყისა და ჭაობის მცენარეულობის ფართოდ გავრცელებას ყველა კონტინენტზე და ქმნიდა ტორფისა და ქვანახშირის უმდიდრესი საბადოების წარმოქმნის პირობებს.
დაახლოებით 280 მილიონი წლის წინ გამყინვარებამ მიაღწია მაქსიმალურ სტადიას. დედამიწის საშუალო ტემპერატურა პერმის დასაწყისში ეცემა 8° გრადუსამდე. ღრმა აცივებამ დიდი გავლენა მოახდინა დედამიწის ფლორასა და ფაუნაზე. პერმული პერიოდის ბოლოს ამოწყდა დიდი რაოდენობით მცენარეულობაც.
კლიმატის ცვლილება მეზოზოურში
ტრიასული პერიოდის დასაწყისში (230 მლნ. წლის წინ) ხმელეთის ძირითადი მასივები გაერთიანებული იყო ერთ მთლიან სუპერკონტინენტში (პანგეაში), რომლის ჩრდილოეთით — ლავრაზია, ხოლო სამხრეთით — გონდვანა გარშემოტყმული იყვნენ ტეთისით. საბოლოოდ იურულ პერიოდში პანგეამ დაშლა დაიწყო.
ტრიასული პერიოდის განმავლობაში მიმდინარეობდა კლიმატის თანდათანობითი დათბობა. დათბობა გრძელდება იურულ ეპოქაშიც. ამ დროისათვის დედამიწის საშუალო ტემპერატურა ისევ მაღალი რჩებოდა და უდრიდა 24,5° გრადუსს. იურულში კლიმატი არსებითად ზონალურობით ხასიათდება და ამასთანავე სამხრეთ და ჩრდილოეთ ნახევარსფეროების საშუალო განედებში ადგილი აქვს ტემპერატურის სეზონურ რყევას. იურულში მასიური გამყინვარება არ ფიქსირდება.
ცარცულ პერიოდში (135 მლნ. წლის წინ) კლიმატური ოპტიმუმი გრძელდება, დედამიწის საშუალო ტემპერატურა ინარჩუნებს 25° გრადუსს. ცარცულში დასავლეთ ევროპაში საშუალო წლიური ტემპერატურა უდრიდა 18°-22° გრადუსს. თუმცა ცარცული პერიოდის განმავლობაში შეიმჩნევა ტემპერატურული ციკლი 5° გრადუსის ამპლიტუდით. ამ ციკლის განმავლობაში ტემპერატურა იცვლება 21°-16° გრადუსს შორის. ამრიგად ცარცული პერიოდი უფრო თბილი აღმოჩნდა ვიდრე თანადროული პერიოდი.
ცარცული პერიოდის ბოლოს წარმოებდა ზღვისა და ხმელეთის დიადი ფაუნისტურ-ფლორისტული სახეობების ამოწყდომა. სავარაუდოდ, მასიური კატასტროფის მიზეზი გახდა მოკლევადიანი უეცარი დათბობა, რამაც ნაადრევად გამოიწვია სახეობების განადგურება. ცარცული პერიოდის ბოლოს ისევ გაძლიერდა გლობალური დათბობა და იმდროინდელმა ტემპერატურამ ამჟამინდელს 7°-10° გრადუსით გადააჭარბა.
საბოლოოდ მეზოზოურ და კაინოზოურ ერებს შორის დედამიწისკლიმატი გამოირჩეოდა რბილი, თბილი და ნოტიო ჰავით. პოლარულ მხარეებში ყინული არ ფიქსირდებოდა, კონტრასტი ეკვატორსა და პოლუსს შორის 15°-16° გრადუსს აღწევდა.
კლიმატის ცვლილება კაინოზოურში
მყინვარული ეპოქის კლიმატის ცვლილება
კაინოზოური ერა, რომელიც 65 მლნ. წლის წინ დაიწყო და თავდაპირველად თბილი კლიმატით გამოირჩეოდა. პალეოცენში თბილი კლიმატი შენარჩუნდა: ამ პერიოდის საშუალო გლობალური ტემპერატურა თანადროულს აღემატებოდა დაახლოებით 8°-9° გრადუსით. მაგალითად ლონდონის განედზე საშუალო წლიური ტემპერატურა შეადგენდა 21° გრადუსს (დღეისათვის კი იგი შეადგენს მხოლოდ 10° გრადუსს).
გვიანდელი ეოცენიდან დაწყებული (44 მლნ. წლის წინ) იწყება გლობალური ტემპერატურის საფეხურებისებური ვარდნა. შუა ოლიგოცენში (30-35 მლნ. წლის წინ) წყნარი ოკეანის ეკვატორული ნაწილის წყლის ზედაპირული ტემპერატურა ეცემა 17°-18° გრადუსამდე, მიოცენში იწყება დათბობა, რომელმაც პიკს 19,5 და 15,5 მლნ. წწ. შორის მიაღწია. დათბობამ მთელი კონტინენტი მოიცვა. საშუალო წლიური ტემპერატურები (მაგალითად ცენტრალურ ევროპაში) არ ეცემოდა 18°-20° გრადუსზე ქვემოთ, ხოლო ნალექთა წლიური ჯამი წელიწადში შეადგენდა არა ნაკლებ 1000 მმ-ს.
ახალი (მკვეთრი) ტემპერატურის ვარდნა იწყება შუა მიოცენში (ე.ი. დაახლ. 15 მლნ. წლის წინ). მიოცენის ბოლოს ბუნებრივი წყლების ტემპერატურა უდრიდა 2° გრადუსს.
პლიოცენის დასაწყისში (5 მლნ. წლის წინ) დაიწყო დათბობა, რომელმაც გამოიწვია ანტარქტიდის ყინულოვანი ფარისა და ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს მთის მყინვარების დნობა. ამან გამოიწვია მძლავრი და გლობალური ტრანსგრესია (4,7-4,4 მლნ. წლის წინ), რომელმაც გამოიწვია მსოფლიო ოკეანის დონის 100 მეტრით აწევა. თუმცა დაახლოებით 3,3 და 3,2 მლნ. წლის წინ დაიწყო ახალი გლობალური აცივება, რომელიც ხასიათდებოდა კლიმატის არასტაბილური მკვეთრი ზრდით. ძლიერ აცივებას მოჰყვა ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში მყინვარული საფრების გაჩენა. ამ მომენტისათვის მიმდინარეობს ოკეანის დონის ვარდნა, რასაც მოჰყვება ხმელეთის მნიშვნელოვანი უბნების გაშიშვლება.
პლიოცენის დაწყებამდე ჩრდილოეთის ნახევარსფერო ყინულით დაუფარავი რჩებოდა, თუმცა შემდეგ გამყინვარება მაინც დაიწყო, ჯერ ლოკალურად ალასკაზე, შემდგომ პლიოცენში დაიწყო არქტიკის გამყინვარება. არქტიკაში მკაცრი კლიმატური პირობები არსებობდა უკანასკნელი 3 მილიონი წლის განმავლობაში.
კლიმატის ცვლილება პლეისტოცენში
ტემპერატურის ვარიაცია ჰოლოცენში
პლეისტოცენში დედამიწა გამყინვარების ფაზაში უკვე შესული იყო. პლეისტოცენში დამახასიათებელია მყინვარული პერიოდის თანმიმდევრულად შედარებით თბილ გამყინვარებათშორისით შეცვლა. პლეისტოცენი შედგება გამყინვარების ოთხი პერიოდისაგან, რომელთაგან პირველი და კლასიკურია გიუნცური გამყინვარება (1,2-1,0 მლნ. წლის წინ). გიუნცური აცივება დასრულდა გიუნც-მინდელური დათბობით (1,0-0,76 მლნ. წლის წინ), რომლის დროსაც ხმელთაშუა, შავ და ბერინგის ზღვებზე აღინიშნებოდა ტრანსგრესიები.
ახალი გლობალური დათბობა დაიწყო დაახლოებით 10,3-10,2 ათ. წლის წინ. ამრიგად ჰოლოცენი დაიწყო ინტენსიური დათბობით. შედეგად ქრება სკანდინავიის მყინვარული საფარი (8,5 ათ. წლის წინ). ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 500 წლის წინ დაიწყო სუბატლანტიკური პერიოდი. ამ პერიოდში ხდება კლიმატის გაუარესება.
კლიმატის ცვლილება ისტორიულ დროში
ყინულის სისქის ვარდნა მსოფლიო მასშტაბით
ჩვენი ერის პირველ ასწლეულში სინოტივე და ტემპერატურა უახლოვდებოდა თანამედროვე მდგომარეობას. თუმცა დაახლოებით ჩვ. წ. IV-V სს. მოხდა პირობების შეცვლა და გაგრძელდა იგი VIII საუკუნემდე.
ამ პერიოდში ევროპაში კლიმატი თბილი და მშრალი იყო. ამავე პერიოდში იწყება ტორფნარების შემცირება და ტბათა დონეების დაცემა. ადრინდელ შუა საუკუნეების (VIII საუკუნიდან XIV საუკუნემდე) პერიოდს ვიკინგების ეპოქა ეწოდება. ამ დროისათვის კლიმატი უფრო რბილი და თბილი ხდება, რასაც მოჰყვა ჩრდილოეთის ზღვებში ყინულოვანი მასის შემცირება.
800-1200 წწ. ვიკინგები ისეთ განედებზე ნაოსნობდნენ, სადაც დღეისათვის მოტივტივე ყინულებია გავრცელებული. სწორედ მათ გახსნეს და დაასახლეს ისლანდია და გრენლანდია. ჩვ. წ. 750-1200 წწ. დასავლეთ ევროპა თბილი კლიმატით ხასიათდებოდა სინოტივის რამდენადმე ვარდნით. XII-XIII სს. ბალტიის სანაპიროებსა და ინგლისში ყურძენს ზრდიდნენ.
VIII-XIII სს. ჩრდილოეთ ამერიკა ასევე დადებითი თბილი კლიმატით გამოირჩეოდა — დიდი ტბების რაიონში გაჩნდა დასახლება, სადაც მიწათმოქმედებას მისდევდნენ. ამიტომაც VIII-XIII საუკუნეების პერიოდმა მიიღო გავრცელებული სახელწოდება — მცირე კლიმატური ოპტიმუმი.
XIII-XIV სს. იწყება კლიმატის ხელახალი აცივება, ჩრდილოეთის წყლებში თანდათანობით იზრდება ყინულოვანი საფრის რაოდენობა, საზღვაო გზები მეტწილად ჩაიკეტა. ამავე პერიოდში იწყება კლიმატის შიდასეზონური ცვლილებანი. შეინიშნებოდა კლიმატის გადასვლა ე.წ. მცირე მყინვარულ პერიოდში. ამ უკანასკნელისთვის ნიშანდობლივი იყო მთის მყინვარების ბუნების ხასიათი.
XVI საუკუნეში შესამჩნევი ხდება ალპური მყინვარების შემოტევა, ხოლო XVI-XVII სს. მან მაქსიმუმს მიაღწია. კლიმატის ცვლილება მცირე კლიმატური ოპტიმუმსა და მცირე მყინვარულ პერიოდში არასინქრონულად მიმდინარეობდა. ამ ცვლილებების ზუსტი მიზეზი უცნობია.
კლიმატის ცვლილება ინსტრუმენტალური დაკვირვების ფონზე
XIX-XX სს. შეინიშნებოდა კლიმატის რხევა, რასაც ადასტურებს პირდაპირი მეტეოროლოგიური დაკვირვებები. დღეისათვის არსებობს ფაქტები, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ დათბობა გძელდებოდა XIX საუკუნის ბოლოდან XX საუკუნის პირველ ნახევრამდე, რაც გამოიხატა არა მარტო ევროპის მყინვარების უკანდახევაში, არამედ ჩრდილოეთ ამერიკასა და აზიაში გამოხატული პირობებითაც, რასაც ამტკიცებს 100 წლის განმავლობაში დამუშავებული რიგი მეტეოროლოგიური დაკვირვებანი.
ტემპერატურის დაკვირვების ხარჯზე გამოირკვა, რომ ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში XIX საუკუნის ბოლოდან 1940 წლამდე დათბოდა მიმდინარეობდა მთელს ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში. 1940-იანი წწ. შემდეგ 1960 წლამდე დაიწყო აცივება, რომელმაც შეადგინა დაახლოებით 0,4° გრადუსი. შემდგომ იწყება ხელახალი დათბოდა, რომელიც თანადროულ ეპოქაშიც გრძელდება.
ტემპერატურის საშუალო წლიური ცვლილება ყველაზე უკეთ არქტიკაში შეინიშნება. თანამგზავრების მეშვეობით დგინდება რომ 1960-იანი წწ. დაწყებული თოვლის საფრის ფართობმა დაახლ. 10% დაიკლო. XX საუკუნეში (ათწლეულის განმავლობაში) ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში (მაღალ და ზომიერ განედებში) ატმოსფერული ნალექების რაოდენობა გაიზარდა 0,5-1,0%. ზოგან კი პირიქით, ნალექთა რაოდენობა შემცირდა.
მნიშვნელოვანი კლიმატური ცვლილება დაფიქსირდა კავკასიაშიც. 1887 წლიდან 1958 წლამდე პერიოდში კავკასიონის გამყინვარების საერთო ფართობი დაახლოებით 10 % შემცირდა, რასაც მოყვა მყინვარების რაოდენობის გაზრდა.
ასე თუ ისე, ბოლო ასი წელი მაინც დათბობის ხანად არის მიჩნეული.
კლიმატის ანთროპოგენური ცვლილება
მრავალი საუკუნის განმავლობაში ადამიანის ზემოქმედებით მიმდინარეობდა კლიმატზე გავლენა, თუმცა აღნიშნული პროცესი ადამიანისთვის შეუმჩნევლად წარიმართებოდა. XX საუკუნეში ადამიანის საქმიანობამ საკმაოდ დიდ მასშტაბს მიაღწია, შესაბამისად დგება საკითხი ადამიანის მიერ კლიმატზე გაუფრთხილებელ გავლენაზე.
კლიმატზე გავლენას ახდენს გლობალური ხასიათის პროცესები, როგორებიცაა:
მიწის დიდი ნაწილების დამუშავება, რომელიც იწვევს ალბედოს შეცვლას, სინოტივის დაკარგვას, ატმოსფეროში მტვერიანობის გაზრდას;
ტყეები განადგურება, განსაკუთრებით ტროპიკულისა, რაც გავლენას ახდენს ჟანგბადის რეპროდუქციაზე, ალბედოზე და აორთქლებაზე;
საქონლის რაოდენობის ზრდა, რაც ხელს უწყობს სტეპებისა და სავანების გარდაქმნას უდაბურ ადგილებად, რის შედეგადაც იცვლება ალბედო და მიმდინარეობს ნიადაგის ამოშრობა;
ნამარხი ორგანული საწვავის წვა და ატმოსფეროში CO2 და CH4 შეღწევა.
ატმოსფეროში, როდესაც აღწევენ ნარჩენები, ხდება ატმოსფეროს შედგენილობის ცვლა, რასაც საბოლოოდ მოჰყვება რადიაციულ-აქტიური აირებისა და აეროზოლების ზრდა ატმოსფეროში. უკანასკნელი ორი პროცესი აძლიერებს სათბურის ეფექტს.
კლიმატის შეცვლის ფაქტორები
კლიმატის ცვლილება დაკავშირებულია მასშტაბურ ბუნებრივ ცვილებებთან; სამყაროში მიმდინარეობს მრავალგზის პროცესები, რომლებიც აფორმებენ კლიმატს.
ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
გალილეო (კოსმოსური აპარატი)
იგლ. Galileo - ავტომატუური კოსმოსური აპარატი (აკა) შექმნილი ნასაა მიერ იუპიტერის და მისი თანამგზავრების კვლევებეისთვის. სახეოწიდება დაერწვა გალილეო გალილეოს საპატივცემულოდ, რ- აც უდიდესი იუპიტერის თანამგზავრები აღმოჩინა.
აპარატი გაშვებული იქნა 1989წ-ს, ხოლო 1995წს გავიდა იუპიტერის ორბიტაზე მუშაობდა 2003წ-ს. ეს იყო პირველი აპარატი, რ-იც გავიდა იუპიტერის ორბიტაზე, იკვლევდა პლანტას დიდი ხნის განმავლობაში, ასევე იუპიტერის ატმოსფეროში ჩაშვება აპარატის ზონდის. სადგურმა გადმოსცა 30 გბ ინფორმაცია, მათ შორის 14 ათასი გამოსახულებით პლანეტისა და მისი თანამგზავრების ასევე უნიკალური ინფორმაცია იუპიტერის ატმოსფეროზე.
იხ. ვიდეო გალიელეო ყველაზე პრობლემატური აპრატის ისტორიაში
აპრატის პროექტირევა დაიწყო ჯერ კიდევ 1977წ-ს, როცა იყო გადაწყვეტილება მიღებული ჩაეტარებინათ იუპიტერის ატმოსფეროს კვლევები. დამშვები აპარატის საშუალებით.მისიის მიზანი იყო იუპიტერის ატმოსფეროს, თანამგზავრებისა და მათი სტრუქტურის, მაგნიტოსფეროს, პლანეტის და მისი თანამგზავრების სურათების გადაცემა და ა.შ.
ვარაუდობდნენ, რომ "გალილეო" დედამიწის ორბიტაზე კოსმოსური შატლის გამოყენებით გაუშვებენ და შემდეგ დააჩქარებენ ამაჩქარებლის (ზედა ეტაპის) "ცენტავრის" დახმარებით იუპიტერისკენ. თუმცა, ჩელენჯერის შატლის აფეთქების შემდეგ (1986), კენტავრის ზედა საფეხურის ორბიტაზე გადატანა კოსმოსური შატლის გამოყენებით აიკრძალა. თუმცა, გალილეო მოგვიანებით გაიყვანეს ატლანტიდის შატლის და IUS სტარტის დანწყების ბლოკის გამოყენებით
ხანგრძლივი ანალიზის შემდეგ, აღმოჩნდა ფრენის ტრაექტორია, რომელმაც მნიშვნელოვნად დაზოგა საწვავი და შესაძლებელი გახადა კენტავრის ზედა საფეხურის გარეშე, მაგრამ მნიშვნელოვნად გაზარდა ფრენის დრო. ამ ტრაექტორიამ, სახელწოდებით VEEGA (ვენერა-დედამიწა-დედამიწის გრავიტაციული დახმარება), გამოიყენა გრავიტაციული დახმარების მთელი რიგი ვენერასა და დედამიწის გრავიტაციულ ველებში.
შედეგად, მოწყობილობა გაფრინდა ჯერ ვენერაზე და ორჯერ გაიარა დედამიწა, იუპიტერის ტრაექტორიამდე შესვლამდე და პლანეტაზე ფრენის ხანგრძლივობა თითქმის 6 წელი იყო. შედეგად, გალილეომ ჩაატარა ვენერას და ორი ასტეროიდის კვლევები. თავდაპირველი ტრაექტორიის შეცვლის გამო, მოწყობილობას დასჭირდა მზისგან დამატებითი დაცვა. გარდა ამისა, ვინაიდან მოწყობილობა გარკვეულწილად უნდა გადატრიალებულიყო მზის მახლობლად, რათა მზის დაცვის ჩრდილში ყოფილიყო, მთავარი ანტენის გამოყენება შეუძლებელი იყო. ამიტომ, გადაწყდა, რომ არ გაეხსნათ მანამ, სანამ მოწყობილობა მზიდან არ დაშორდება უსაფრთხო მანძილზე, ხოლო კომუნიკაციის შესანარჩუნებლად დამატებითი ანტენა (დაბალი სიმძლავრის) დაიყენა. მაგრამ მთავარი ანტენა ამის შემდეგ არასოდეს გამოვლენილა.
მთავარი მისიის ღირებულება იყო 1.35 მილიარდი დოლარი, მათ შორის 892 მილიონი თვით კოსმოსური ხომალდის განვითარებისათვის. გალილეოს მისიის საერთო ღირებულება იყო 1,5 მილიარდი დოლარი.
მთავარი მოვლენები:
მოწყობილობა გაუშვეს 1989 წლის 18 ოქტომბერს კოსმოსური შატლი ატლანტისიდან (მისია STS-34). სტარტი არაერთხელ გადაიდო ჩელენჯერის კატასტროფის გამო.
1990 წელს მან გაფრინდა ვენერა, ჩაატარა მთელი რიგი კვლევები ამ პლანეტაზე.
1991 წელს ის შევიდა ასტეროიდების რგოლში, რომელიც მდებარეობს მარსისა და იუპიტერის ორბიტებს შორის.
1994 წლის ივლისში მან გადაიღო Shoemaker-Levy 9 კომეტა, რომელიც დაეჯახა იუპიტერს.
1995 წლის 12 ივლისს PDT– ის 23:07 საათზე, დაღმავალი ზონდი გამოეყო მთავარ კოსმოსურ ხომალდს.
1995 წლის 7 დეკემბერს ლანდერმა იუპიტერის ატმოსფერო შემოიტანა.
1995 წლის 8 დეკემბერი "გალილეო" შემოვიდა იუპიტერის ორბიტაზე.
ითვლებოდა, რომ იუპიტერზე ჩამოსვლის შემდეგ გალილეო იმუშავებს ორი წლის განმავლობაში, გადადის ერთი ორბიტიდან მეორეში, რათა მიუახლოვდეს თითოეულ დიდ თანამგზავრს. სულ შემუშავდა 11 ორბიტა. ფაქტობრივად, გალილეომ "აითვისა" გაცილებით დიდი რაოდენობის ორბიტა, რვა წლის მანძილზე იუპიტერის გარშემო 35 ბრუნი გააკეთა.
ძირითადი მისია დასრულდა 1997 წლის 14 დეკემბერს, რასაც მოჰყვა გაფართოებული მისიები ევროპის მისია (2 წელი, 8 ორბიტა, კალისტოს და იოს გადაფრენებით) და ათასწლეულის მისია (1 წელი, პლანეტის 4 თანამგზავრის გადაფრენა).
2003 წლის 21 სექტემბერს, 14 წლიანი ფრენისა და იუპიტერის სისტემის 8 წლის შესწავლის შემდეგ, გალილეოს მისია დასრულდა. მოწყობილობა იუპიტერის ატმოსფეროში გაიგზავნა დაახლოებით 50 კმ / წმ სიჩქარით? რათა თავიდან იქნას აცილებული დედამიწიდან მიკროორგანიზმების იუპიტერის თანამგზავრებში შეყვანის შესაძლებლობა; ის დნება ატმოსფეროს ზედა ნაწილში.
გალილეო image of Earth, taken in December 1990
აპარატი 5 მ სიმაღლისა და იწონიდა 2223კგ, მათ შორის 118კგ სამეცნიერო აპარატი, 339კგ - დამშვები აპარატი, 925კგ საწვავი. ელექტროენერგიის დანადგარი შედგება 2 რადიოიზოტოპური ელემენტისგან სიმძლავრე 570ვტ მზის ბატარეები არ გამოიყენებოდა მისგან სიშორის გამო. სტეროიდების სარტყელში ყოფნისას გალილეო მიუახლოვდა ასტეროიდ გასპრას და დედამიწას ახლო მანძილიდან გადაღებული პირველი სურათები გაუგზავნა. დაახლოებით ერთი წლის შემდეგ გალილეომ გაიარა ასტეროიდი იდა და იპოვა თანამგზავრი სახელად დაქტილი.
1994 წლის ივლისში, კომეტა შომეიკერი - ლევი 9 დაეცა იუპიტერის ზედაპირზე. ფრაგმენტების ზემოქმედების წერტილები მდებარეობდა იუპიტერის სამხრეთ ნახევარსფეროში, დედამიწის მოპირდაპირე ნახევარსფეროში, ამიტომ დაცემის მომენტები ვიზუალურად იყო დაკვირვებული მხოლოდ კოსმოსური ხომალდი გალილეო, რომელიც მდებარეობს 1.6 ა -ის მანძილზე ... ე. იუპიტერიდან
1995 წლის დეკემბერში ლენდერი შემოვიდა იუპიტერის ატმოსფეროში. ზონდი ატმოსფეროში მუშაობდა დაახლოებით ერთი საათის განმავლობაში, დაეშვა 130 კმ სიღრმეზე. გაზომვების მიხედვით, ღრუბლების გარე დონე ხასიათდებოდა 1,6 ატმოსფეროს წნევით და -80 ° C ტემპერატურით; 130 კმ სიღრმეზე - 24 ატმოსფერო, +150 ° C. ღრუბლის სიმკვრივე მოსალოდნელზე დაბალი იყო, წყლის ორთქლის ღრუბლის ფენა არ არსებობდა.
გალილეომ დეტალურად შეისწავლა იუპიტერის ატმოსფეროს დინამიკა და პლანეტის სხვა პარამეტრები. კერძოდ, მან აღმოაჩინა, რომ იუპიტერის ატმოსფეროს აქვს "სველი" და "მშრალი" რეგიონები. ზოგიერთ "მშრალ ადგილას" წყლის ორთქლი 100 -ჯერ ნაკლები იყო ვიდრე მთლიანად ატმოსფეროში. ეს "მშრალი ლაქები" შეიძლება გაიზარდოს და შემცირდეს, მაგრამ ისინი მუდმივად აღმოჩნდნენ ერთსა და იმავე ადგილას, რაც მიუთითებს იუპიტერის ატმოსფეროს სისტემურ მიმოქცევაზე. "გალილეომ" დაარეგისტრირა მრავალი ჭექა -ქუხილი ელვაზე 1000 -ჯერ უფრო ძლიერი ვიდრე დედამიწა. წარმოდგენილია დიდი წითელი ლაქის მრავალი სურათი, გიგანტური ქარიშხალი (დედამიწის დიამეტრზე დიდი), რომელიც 300 წელზე მეტია შეინიშნება. გალილეომ ასევე აღმოაჩინა ცხელი წერტილები ეკვატორის გასწვრივ. გარე ღრუბლის ფენა ამ ადგილებში თხელი ჩანს და უფრო ცხელი შიდა რეგიონები ჩანს.
გალილეოს მონაცემების წყალობით შეიქმნა იუპიტერის ატმოსფეროში მიმდინარე პროცესების უფრო ზუსტი მოდელები.
იუპიტერის თანამგზავრების შესწავლას უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. იუპიტერის ორბიტაზე ყოფნისას გალილეომ გაიარა ჩანაწერი იუპიტერის მთვარეებთან ახლოს: ევროპა - 201 კმ (1997 წლის 16 დეკემბერი), კალისტო - 138 კმ (2001 წ. 25 მაისი), იო - 102 კმ (2002 წ. 17 იანვარი) , ამალთეა 160 კმ (2002 წლის 5 ნოემბერი).
ბევრი ახალი მონაცემი და თანამგზავრების ზედაპირის დეტალური სურათები იქნა მიღებული. აღმოჩნდა, რომ იოს აქვს საკუთარი მაგნიტური ველი, დადასტურდა ევროპის ზედაპირზე თხევადი წყლის ოკეანის არსებობის თეორია და წამოაყენეს ჰიპოთეზები განიმედისა და კალისტოს ნაწლავებში თხევადი წყლის არსებობის შესახებ. ასევე გამოვლენილია ამალთეას უჩვეულო მახასიათებლები
