ეთიოპია

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                                  ეთიოპია

ეთიოპიის ფედერაციული დემოკრატიული რესპუბლიკა

ye-Ītyōṗṗyā Fēdēralāwī Dīmōkrāsīyāwī Rīpeblīk
ეთიოპია

დროშა	გერბი

 (ეთიოპიურად:ኢትዮጵያ, ორომოს ენა — Itoophiyaa) — ადრე აგრეთვე ცნობილი როგორც აბისინია — ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო (ერიტრეის გამოყოფის შემდეგ 1993 წლის 24 მაისს) აღმოსავლეთ აფრიკაში, სომალის ნახევარკუნძულზე. მისი ოფიციალური სახელწოდებაა ეთიოპიის ფედერაციული დემოკრატიული რესპუბლიკა (ამჰ. የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ, ორომოს ენა — Federaalawaa Dimokraatawaa Repabliikii Itoophiyaa). 85,2 მილიონ ადამიანზე მეტი მოსახლეობით, ეთიოპია ნიგერიის შემდეგ აფრიკაში მეორე სახელმწიფოა ამ მაჩვენებლით,^[2] ხოლო ფართობით (1 104 300 კმ²) მეათე. დედაქალაქია ადის-აბება. მას ესაზღვრებიან ერიტრეა ჩრდილოეთიდან, სუდანი და სამხრეთი სუდანი დასავლეთიდან, ჯიბუტი და სომალი აღმოსავლეთიდან და კენია სამხრეთიდან.

ეთიოპია — ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ქვეყანა და ერთ-ერთი უძველესი სახელმწიფოა მსოფლიოში.

ეთიოპია — სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების უძველესი წევრია: ის იყო ერთა ლიგის წევრი და გახდა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ერთ-ერთი პირველი წევრი. ეთიოპია ასევე აფრიკის კავშირის წევრი-დამაარსებელია, შედის აფრიკის, კარიბის აუზის და წყნარი ოკეანის რეგიონის ქვეყნების საერთაშორისო ორგანიზაციაში. ეთიოპია — ერთადერთი აფრიკული სახელმწიფოა, რომელიც არასოდეს არ ყოფილა სხვა რომელიმე ევროპული სახელმწიფოს კოლონია.

სახელწოდება

სახელწოდება მომდინარეობს ლათინური „Aethiopia“-დან, რომელიც გეეზიდან ʾĪtyōṗṗyā (ეთიოპიური) წარმოიშვა (ძვ. ბერძნ. Αἰθιοπία ან ძვ. ბერძნ. Αἰθίοψ 'ეთიოპი'), რაც ნიშნავს „ადამიანს დამწვარი/გარუჯული (მზეზე) სახით“. IV საუკუნის ზოგიერთ აქსუმურ წარწერებზე უკვე გამოიყენება ტერმინი — ეთიოპია.

ევროპულ კულტურაში, ეთიოპია დიდი ხნის განმავლობაში უპირატესად ცნობილი იყო, როგორც აბისინია, ძველქართულად „აბაშეთი“. ეს სემიტური წარმოშობის სახელწოდება, სათავეს იღებს არამიული ეპიგრაფიული ḤBŚT-სგან (ჰაბაშატი) და ნიშნავდა აქსუმის მეფის არააქსუმელ ქვეშევრდომებს, შემდგომში ასე (მათ შორის არაბულად) უპირატესად უწოდებდნენ ეთიოპიის სემიტურ მოსახლეობას (ამჰარები, ტიგრები, ტიგრინიელები), რომლებსაც ისტორიულად ეკავათ წამყვანი პოზიციები ქვეყნის ელიტაში. არაბულად „ჰაბაშ“ ნიშნავს „შერეულს“, რაც ქვეყნის მოსახლეობის ეთნიკურ სიჭრელეზე მიანიშნებს. ჩვენ დროში სახელწოდება, რომელიც სიტყვა აბისინიას ენათესავება, გამოიყენება თურქულ (თურქ. Habeşistan) და არაბულ ენებში (ალ-ჰაბაშ). სულ ცოტა ხნის წინ მსგავსი სახელწოდება ჰაბაში გამოიყენებოდა ივრითში. ევროპულ კულტურაში ტერმინი აბისინია 1945 წლის შემდეგ გამოვიდა ხმარებიდან.

გეოგრაფია

ეთიოპიის რუკა

ქვეყანა მდებარეობს აღმოსავლეთ აფრიკაში. მას აქვს სახმელეთო საზღვრები შემდეგ ქვეყნებთან: სუდანი — 723 კმ, სამხრეთი სუდანი — 883 კმ, ერიტრეა — 912 კმ, ჯიბუტი — 337 კმ, სომალი — 1626 კმ, კენია — 830 კმ. ფართობი: 1 104 300 კმ².

ეთიოპიას გააჩნია სადავო ტერიტორიები: ილემის სამკუთხედი კენიასთან და სამხრეთ სუდანთან, მანდერას სამკუთხედი კენიასთან და სომალისთან და ქალაქი ბადმე ერიტრეასთან.

რელიეფი

ეთიოპია ყველაზე მაღალმთიანი რეგიონია აფრიკის კონტინენტზე. მისი ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი უჭირავს ეთიოპიის მთიანეთს, რომელიც გადაჭიმულია ჩრდილოეთიდან სამხრეთ ეთიოპიამდე. მთიანეთის ყველაზე მაღალი ნაწილი არის ჩრდილოეთი. აქ განთავსებულია ქვეყნის ყველაზე მაღალი წერტილები რას-დაშანი (4620 მ) და ტალო (4413 მ). აღმოსავლეთით, აფარის რეგიონში მდებარეობს ყველაზე დაბალი წერტილი აფრიკაში.

ეთიოპიის მთიანეთის დასავლეთ ნაწილს აქვს უფრო ნაკლებად დახრილი რელიეფი და ეშვება სუდანის საზღვრისკენ მცირე საფეხურებით.

დაბლობებს ასევე უკავია ეთიოპიის ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი. ყველაზე დიდი მდებარეობს ქვეყნის აღმოსავლეთში. ზოგან ის გადადის პლატოში, რომლის სიმაღლე ზღვის დონიდან 1000 მეტრზე მეტია. ეს ეთიოპიის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო დამშრალი ნაწილია. ასევე არსებობენ მცირე დაბლობები, რომლებიც მოქცეულია მთის ქედებს შორის. ისინი განლაგებულნი არიან ქვეყნის ჩრდილოეთში და დასავლეთში.

კლიმატი

ეთიოპიის მთელი ტერიტორია მდებარეობს სუბეკვატორულ და ტროპიკულ კლიმატურ სარტყელში. მაგრამ ის ფაქტი, რომ ქვეყნის ტერიტორიის დიდი ნაწილი მდებარეობს ეთიოპიის მთიანეთში, ხსნის რბილ და ტენიან კლიმატს ეთიოპიაში. ტემპერატურა მთელი წლის განმავლობაში არის საშუალოდ +25 °C +30 °C და მოდის ნალექების საკმარისი რაოდენობა.

სრულიად პირიქითაა აღმოსავლეთ ნაწილში, იქ სიცხე და მშრალი უდაბნოს კლიმატია. საერთოდ, ეთიოპიისათვის წლის განმავლობაში არ არის დამახასიათებელი ტემპერატურის დიდი რყევა. სამაგიეროდ მნიშვნელოვანია სხვაობა ღამის და დღის ტემპერატურებს შორის: ის შეადგენს დაახლოებით 15 °C-ს.

ეთიოპიის კლიმატი მნიშვნელოვნად დამოკიდებულია ზღვის დონედან არსებულ სიმაღლეზე. ტროპიკულ ზონაში, რომელიც მდებარეობს ზღვის დონიდან 1830 მეტრზე დაბლა, საშუალოწლიური ტემპერატურა შეადგენს დაახლოებით 27 °С-ს, ხოლო საშუალოწლიური ნალექების ნორმა — დაახლოებით 510 მმ-ს. სუბტროპიკულ ზონაში (ზღვის დონიდან 1830-2440 მეტრი) საშუალოწლიური ტემპერატურაა — დაახლოებით 22 °С, ხოლო ნალექების ნორმა — 510 მმ-დან 1530 მმ-მდე. ზღვის დონიდან 2440 მეტრზე მაღლა იმყოფება ზომიერი კლიმატის ზონა საშუალოწლიური ტემპერატურით დაახლოებით 16 °С და ნალექების საშუალო ნორმით 1270 მმ-დან 1780 მმ-მდე.

წვიმების სეზონი ჩვეულებრივად გრძელდება ივნისის შუიდან სექტემბრის ჩათვლით, ზოგჯერ თებერვალში ან მარტში დგება წვიმების მოკლე სეზონი. როგორც წესი ეთიოპიაში პრაქტიკულად არ არსებობს დღე, როდესაც არ ანათებს მზე და შედეგად ერთ-ერთი ტურისტული დევიზი ასე ჟღერს: «ეთიოპია — 13 თვიანი მზის ქვეყანა» (ეთიოპიური კალენდრით წელიწადი შედგება 13 თვისაგან).

წყლის რესურსები

ეთიოპიის დასავლეთით მდინარეების დიდი ნაწილი ეკუთვნის ნილოსის აუზს. ყველაზე დიდი აქედან არის აბბაი, იგივე ცისფერი ნილოსი, ტეკეზე და სობატი. ასევე აღსანიშნავია მდინარე ავაში, რომელიც მიემართება ჯიბუტის საზღვრის გასწვრივ, უები-შაბელე, რომელიც მიედინება წითელი ზღვისაკენ და მდინარე ომო, რომელიც ტურკანის ტბის ძირითადი შემავსებელია. აქვეა ყველაზე დიდი ტბა ეთიოპიაში ტანა და ერთ-ერთი უდიდესი შალა. აღმოსავლეთში ნაკლებად წყალუხვი მდინარეებია, რაც დაკავშირებულია მშრალ კლიმატთან. უდიდესი მდინარეა ჯუბა.

ფლორა და ფაუნა

სამხრეთ-დასავლეთში, სადაც კლიმატი ნოტიო და თბილია, მდებარეობს ეთიოპიის ყველაზე დიდი ტროპიკული ტყეების მასივი, ფლორის და ფაუნის დიდი მრავალფეროვნებით. XVIII საუკუნეში ქვეყნის ტერიტორიის დაახლოებით ნახევარი ეჭირა ტყეებს, მაგრამ მოსახლეობის რაოდენობის ზრდისა და სოფლის მეურნეობის განვითარების შედეგად ტყის ფართობი მნიშვნელოვნად შემცირდა. ქვეყნის სამხრეთში და სამხრეთ-აღმოსავლეთში მდებარეობენ სავანები.

ტყის ფართობის შემცირებასთან ერთად შემცირდა ცხოველების პოპულაციაც. თუმცა ეთიოპიაში დღეისათვის შეგიძლიათ ნახოთ სპილოები, ავაზები, ლომები, მელიები, ნიანგები, ჟირაფები, ბეჰემოთები და მაიმუნები. ეთიოპიის ჩრდილოეთ რეგიონში ბინადრობენ იშვიათი ცხოველები — ანტილოპა-ნიალა და ეთიოპიური თხა.

ისტორია

  ეთიოპიის ისტორია.

ისტორიამდელი პერიოდი

ეთიოპიის მთიანეთი იყო ადამიანთა საცხოვრებელი ადგილი უძველესი დროიდან, რაზეც მეტყველებენ ავსტრალოპითეკების ნამარხები მდინარე ომოს ხეობაში და ოლდუვაის კულტურის სადგომები ეთიოპიის სამხრეთში.

ეთიოპიის მთიანეთი — ეთიოპიიდური ანთროპოლოგიური ტიპის ჩამოყალიბების სავარაუდო ცენტრია, ქუშიტური ენების და მიწადმოქმედების ერთ-ერთი ყველაზე უფრო უძველესი კერა.

უძველესი ისტორია

ძველი ეგვიპტელი ისტორიკოსები ლაპარაკობენ კიდევ უფრო უძველეს ქვეყანა პუნტიზე (ეგვიპტ. pwn.t, ასევე t3-nṯr, ანუ «ღმერთების მიწა»), რომელიც არსებობდა აფრიკის რქის ტერიტორიაზე. დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 1000 წელს არაბეთის ნახევარკუნძულის სამხრეთ ნაწილში ჩამოყალიბდნენ ჰადრამავთის, კატაბანის და საბის სამეფოები, რამაც მნიშვნელოვნად დააჩქარა ამ რეგიონის (თანამედროვე იემენი) მოსახლეობის ნაწილის გადასახლება დღევანდელი ერიტრეის და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ეთიოპიის ტერიტორიებზე. გადმოსახლებულებმა თან მოიტანეს სემიტური ენები, რითაც საფუძველი დაუდეს ეთიოპიის ცივილიზაციის განვითარებას, რომელსაც ჰქონდა მნიშვნელოვანი ანთროპოლოგიური, ენობრივი, ეთნიკური, კულტურული და რელიგიური კავშირი სემიტურ და მელთაშუაზღვის რეგიონის სამყაროსთან, რომელიც დიდად განსხვავდებოდა მისი თანამედროვე სხვა აფრიკული ცივილიზაციებისგან.

ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VIII საუკუნეში ეთიოპიის მიწებზე შემოვიდა საბას მსხვილი კოლონია, რომლებიც სწრაფადვე გამოეყვნენ თავიანთ არაბულ მეტროპოლიას. საბას ხალხის მოსვლასთანაა დაკავშირებული ცნობილი ეთიოპიური ლეგენდა «სოლომონის დინასტიის» შესახებ, რომლის წარმომადგენლებიც თითქოს იყვნენ ეთიოპელი მეფეები. ლეგენდის თანახმად, ისინი ყველანი იყვნენ ძველი ისრაელის სამეფოს მეფის სოლომონის და ბიბლიური საბის დედოფლის, ანუ საბის სამეფოს მმართველის შთამომავლები. ეთიოპელები საბის დედოფალს ტრადიციულად ეძახდნენ ეთიოპელ მაკედას ან ბილკისს.

არაბების გადასახლებამ ტიგრების პლატოზე ეთიოპიაში გამოიწვია არა მარტო სემიტური ენების გავრცელება, არამედ ბევრი ახალი წეს-ჩვეულებებიც: ქვის მშენებლობა მშრალი წყობის მეთოდით და ქვაზე ჭრა, მოხატული კერამიკით და კიდევ ზოგიერთი ცივილიზაციის მიღწევები. არაბი გადმოსახლებულები შეერივნენ ტიგრეს რეგიონში მცხოვრებ კუშიტებს და ჩამოყალიბდნენ აგაზებად — ძველეთიოპიურ ხალხად, რომელი სახელითაც ტიგრეს თანამედროვე ტერიტორია ცნობილი გახდა, როგორც «აგაზების ქვეყანა», ხოლო ძველეთიოპიური ენა — როგორც გეეზი. უძველესი ეთიოპიური სახელმწიფო, რომელიც ჯერ კიდევ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VIII საუკუნეში არაბული გავლენის ქვეშ ჩამოყალიბდა, გახდა დʿმტის სამეფო.

ცნობილია, რომ მეროეს სახელმწიფოს მეფეები ჰორსიოტეფი (ჩვენს წელთაღრიცხვამდე IV საუკუნის დასაწყისი) და ნასტასენი (ჩვენს წელთაღრიცხვამდე IV საუკუნის დასასრული) ომებს აწარმოებდნენ ჰაბასას (აბისინია) ხალხთან; ძველი ბერძნები ეთიოპელებს ეძახდნენ აფრიკაში მცხოვრებ ყველა შავკანიანს, პირველ რიგში ნუბიელებს; დღეისათვის ეს დასახელება გამოიყენება ტერიტორიისათვის, რომელიც ასევე ცნობილია აბისინიის სახელწოდებით.

ჩვენს წელთაღრიცხვამდე III საუკუნისთვის ეს სახელმწიფო დაიშალა რამდენიმე პატარა სამთავროდ (ჰეგერი, დავალი). წითელი ზღვის და ადენის ყურის ეთიოპიურ სანაპიროზე გაჩნდნენ ელინისტური ეგვიპტის ფაქტორიები, რომელთა დაცემა დამთავრდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე I საუკუნისთვის.

ადრეული შუასაუკუნეები

ჩვენი წელთაღრიცხვის I ათასწლეულის დასაწყისში მთელი რიგი მცირე ტომობრივი წარმონაქმნების გაერთიანების შედეგად, რომლებიც არსებობდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე I ათასწლეულის შუა პერიოდამდე, შეიქმნა ძლიერი აქსუმის სამეფო. მისი მთავარი პორტი გახდა ქალაქი ადულისი, ერიტრეის სანაპიროზე, რომელიც იყო სავაჭრო გზის მთავარი დამაკავშირებელი პუნქტი ეგვიპტედან ინდოეთში და შრი-ლანკაში, ასევე აღმოსავლეთი აფრიკის სანაპიროებთან.

აქსუმის სამეფომ ყველაზე დიდ აღმავლობას მიაღწია ჩვენი წელთაღრიცხვის IV—VI საუკუნეებში, როდესაც მისი სიძლიერე გავრცელდა ნუბიაზე, იემენზე, ეთიოპიის მთიანეთთზე და აფრიკის რქის ჩრდილოეთ ნაწილზე. ადგილობრივი პატარა სამეფოების მეფეები აქსუმის მმართველს («მეფეთა მეფეს») უხდიდნენ ხარკს; ეთიოპიის სამხრეთი საზღვრებიდან და სუდანიდან აქსუმში მოდიოდა ოქრო, ძვირფასი ქვები, სპილოს ძვალი, მარტორქის რქები, ბეჰემოთის კბილები, გარეული ცხოველების ტყავი, ცოცხალი ცხოველები და ფრინველები. ეს საქონელი გაჰქონდათ ქალაქ ადულისის გავლით რომის იმპერიაში, ირანში, ინდოეთში, შრი-ლანკაში; სანაცვლოდ შემოჰქონდათ ფერადი ლითონებისგან დამზადებული ნაკეთობანი, რკინა, ქსოვილები ეგვიპტიდან, სანელებლები, ღვინო, შაქარი, მარცვლეული (ხორბალი, ბრინჯი). ვაჭრობასთან დაკავშირებული ბევრი თავისუფალი უცხოელი — რომაელი, სირიელი, ინდოელი — ცხოვრობდა ქალაქ აქსუმში და ადულისში. ვაჭრობის საჭიროებისთვის აქსუმის მეფეები ჩვენი წელთაღრიცხვის III საუკუნეში უშვებდნენ ოქროს და ვერცხლის მონეტებს. ჩვენი წელთაღრიცხვის V—VI საუკუნეებში აქსუმი გახდა ჩრდილო-აღმოსავლეთი აფრიკის უდიდესი ქალაქი; მისი ზომები და სიმშვენიერე დიდ აღტაცებას იწვევდა არა მარტო არაბებში, არამედ ბიზანტიელ მოგზაურებშიც. ადულისი გადაიქცა ინდოეთის ოკეანის დასავლეთი ნაწილის უდიდეს პორტად.

ჩვენი წელთაღრიცხვის I— IV საუკუნეებში აქსუმში ბატონობდა ადგილობრივი პოლითეისტური რელიგია, რომელშიც მთავარი მნიშვნელობა ჰქონდა მეფის ღვთიური პიროვნების კულტს. ჩვენი წელთაღრიცხვის IV საუკუნეში აქსუმში შეაღწია ქრისტიანობამ და უკვე IV საუკუნის შუა პერიოდიდან, მეფე ეზანას (დაახლოებით 325—360 წლები) დროს ხდება სახელმწიფო რელიგია. წარმოშობით სირიელი, მეფე ეზანას მდივანი ფრუმენტი, ხელდასხმული იქნა აქსუმის პირველ ეპისკოპოსად. 329 წელი ითვლება ეთიოპიის მონოფიზიტური ეკლესიის დაარსების თარიღად, რომელიც დამოკიდებული რჩებოდა ეგვიპტურ კოპტურ ეკლესიაზე თვით 1948 წლამდე.

ეთიოპიის ეკლესიის მეთაურს და მის უმაღლეს მღვდელმთავრებს — აბუნებს (ეპისკოპოსები) ნიშნავდა ალექსანდრიის პატრიარქი და ისინი, როგორც წესი, იყვნენ ეგვიპტელები. ქრისტიანობა ძირითადად გავრცელდა მშვიდობიანი მეთოდებით და VI საუკუნისთვის დამკვიდრდა სახელმწიფო რელიგიის სახით.

ეზანას მმართველობის დროს აქსუმელები ასრულებდნე წარმატებულ თავდასხმებს მეროეზე, ბატონობდნენ ბეჯას ხალხის ქვეყანაში და პრეტენზიას აცხადებდნენ სამხრეთ არაბეთზე ბატონობაზე. მაგრამ აქსუმის სამეფოს აყვავების ხანაშიც კი მეფეთა მეფის ხელისუფლება არ იყო საკმაოდ მყარი, და ლაშქრობები მათი ხელქვეითი ტომების წინააღმდეგ მუდმივად იმართებოდა ხელმეორედ.

მეფე კალებ ელა-ასბეჰამ (დაახლოებით 510—530 წლები) გადაწყვიტა ელაშქრა იემენში (517 წელი) მეფე იუსუფ ზუ-ნუვასის წინააღმდეგ, რომელმაც იუდაიზმი სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადა ჰიმიარიტების სამეფოში. ეთიოპიელებმა დაიპყრეს სამეფოს დედაქალაქი ზაფარი, მაგრამ 518 წელს ზუ-ნუვასმა დაიბრუნა დედაქალაქი და ამოწყვიტა აქსუმელთა გარნიზონი. 525 წელს აქსუმელებმა კვლავ გადასხეს ჯარი იემენში ბიზანტიური გემებით, ზუ-ნუვასი განადგურდა და მოკლული იქნა უბრალო მეომრის აბრაჰას მიერ, რომელიც გახდა იემენის გუბერნატორი, ხოლო მალე (534 წელი) მან ხელში ჩაიგდო ხელისუფლება და სამხრეთ არაბეთში შექმნა სახელმწიფო, რომელსაც მართავდნენ ეთიოპელები. აბრაჰა უგზავნიდა ძღვენს ელა-ასბეჰას და მის შთამომავალ გებრე-მესკელს, მაგრამ ატარებდა დამოუკიდებელ პოლიტიკას; მისი მართველობის დროს ის სულ ცოტა ერთ შორეულ ლაშქრობას ასრულებდა ცენტრალურ არაბეთში (მუსლიმური ტრადიციით, 570 წელს, მაგრამ უფრო ზუსტად, ეს მოხდა 547 წელს).

577 წელს სპარსეთის შაჰმა ხოსრო I-მა სამხრეთ არაბეთში გამოუშვა ფლოტი და ჯარი. სპარსელებმა იემენი დაიპყრეს და გახადეს სასანიდების «ზღვისიქითა კოლონიად», რომლებმაც ასევე გაავრცელეს ბატონობა წითელი ზღვის კუნძულებზე ეთიოპიის სანაპიროს მოპირდაპირე მხარეს.

VII საუკუნეში არაბეთში წარმოიშვა ისლამი. 615 წელს აქსუმის სამეფოში თავშესაფარი ნახეს პირველმა მუსლიმური თემის წარმომადგენლებმა, რომლებიც მექადან გამოაძევეს თავიანთმა თანამემამულეებმა. აქსუმის მეფე არმაჰ I იყო მაჰმადის მოკავშირე. მაგრამ მას შემდეგ, რაც ისლამმა გაიმარჯვა არაბეთში, ეთიოპელებმა გამოავლინეს მტრული განწყობა ახალი მეზობლების მიმართ. უფრო ზუსტად, ამის მიზეზი იყო სავაჭრო კონკურენცია, რომელიც გადამწყვეტ როლს თამაშობდა, როგორც არაბთა, ასევე აქსუმელთა ცხოვრებაში. უკვე 630 წელს აქსუმელთა ფლოტი თავს დაესხა ჰიჯაზის სანაპიროს, მაგრამ არაბებმა შეძლეს შეტევის მოგერიება. 640 წელს აქსუმელებმა კვლავ შეუტიეს არაბეთის სანაპიროს, რის პასუხადაც იემენელებმა თვითონ დაარტყეს აქსუმის სამეფოს. მას შემდეგ, რაც არაბებმა 641 წელს დაიპყრეს ეგვიპტე, ხოლო 652 წელს დაიმორჩილეს სუდანის მაკურიის სამეფო, აქსუმის სამეფო მოექცა მუსლიმური სამფლობელოების შუაში და მას გზა გადაეჭრა ქრისტიანული მოკავშირე სახელმწიფოებისკენ და ხმელთაშუაზღვის ბაზრებისკენ.

ახალი სერიოზული კონფლიქტი მოხდა VIII საუკუნის დასაწყისში, 702 წელს აქსუმელთა ფლოტმა გადასხა დესანტი, რომელმაც უეცრი დარტყმით დაიპყრო ჯიდა; მექა მოიცვა პანიკამ, მუსლიმებმა დიდი სიძნელეების გავლით გადასხეს დამხმარე რაზმები და მოიგერიეს თავდასხმა. ამის შემდეგ სულ მალე არაბები, რომელთაც უკვე ჰქონდათ საზღვაო ლაშქრობების სოლიდური გამოცდილება, ორგანიზება გაუკეთეს დიდ ექსპედიციას აქსუმის სამეფოს წინააღმდეგ. მათ დაიპყრეს, გაძარცვეს და გაანადგურეს ადულისი, რომელმაც სამუდამოდ დაკარგა თავისი მნიშვნელობა; დაჰლაკის არქიპელაგი გადავიდა არაბების მმართველობის ქვეშ. უკვე VIII საუკუნის შუაში აქსუმის სამეფოს სიძლიერემ დაიწყო დაღმა სვლა. ქალაქები დაცარიელდა, აქსუმის სამეფომ შეინარჩუნა თავისი მნიშვნელობა მხოლოდ რელიგიური ცენტრის სახით, შემდგომში აქ ხდებოდა იმპერატორების კორონაცია.

IX—XI საუკუნეებში დაჰლაკის არქიპელაგზე, ქალაქებში მასაუა და ზეილა და ეთიოპიის მთიანეთის აღმოსავლეთის განაპირა მხარეებში ჩნდებიან მუსლიმური საქალაქო თემები და პატარ-პატარა სამთავროები. ბეგემდირის და სიმენის რაიონებში, ტანას ტბის ჩრდილოეთით, წარმოიქმნა ეთიოპიელი ებრაელების დამოუკიდებელი სამთავრო, რომლებიც უძველესი დროიდან იუდაიზმის სარწმუნოებას მისდევდნენ. ეთიოპიელთა ძირითადი ნაწილი ქრისტიანებად დარჩა.

XII საუკუნეში ხდება ქრისტიანული სამთავროების კონსოლიდაცია ზაგვეს დინასტიის ლასტას სამეფოში (დედაქალაქი — ლალიბელა, ტანის ტბის აღმოსავლეთით). XII საუკუნის ბოლო XIII საუკუნის დასაწყისს მიეკუთვნება ზაგვეს დინასტიის ლეგენდარული მეფის — გებრე მესკელ ლალიბელას მმართველობის პერიოდი: მას მიეწერება მონასტრების მშენებლობა, სასულიერო პირებისათვის და ღარიბ-ღატაკებისათვის საჩუქრების დარიგება და შემწეობის გაწევა, ასევე მუსლიმების მისამართით მუქარა — კაშხლის აშენება და მდინარე ცისფერი ნილოსის წყლის მოშორება სუდანიდან და ეგვიპტიდან. პარალელურად შოას რაიონში მუსლიმები გაერთიანდნენ მაჰზუმის (მაჰჯუმი) დინასტიის სულთანატში; წარმართები გაერთიანდნენ დამოტის სამეფოში.

XIII საუკუნეში იცვლება დინასტია, როგორც ეთიოპიის ქრისტიანულ, ასევე მუსლიმურ ნაწილში. 1270 წელს უმაღლესი ხელისუფლება ზაგვეს დინასტიიდან გადავიდა ეგრეთ წოდებულ სოლომონის დინასტიის, რომლის დამაარსებელიც იყო იიკუნო-ამლაკი (1268—1285 წლები), — მმართველების ტეგულეტას და მენზას ხელში; სახელმწიფოში მოწინავე გახდა ამჰარას ხალხი, ხოლო სიმძიმის ცენტრმა გადაინაცვლა სამხრეთისკენ, ჩრდილოეთი ნაწილში შოასკენ (ტეგულეტი). 1277 წელს მენზადან სამხრეთ-აღმოსავლეთით შეიქმნა იიფატის სულთანატი, უოლასმას დინასტიის მეთაურობით, რომელმაც 1285 წელს შეიერთა შოას სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილი, რითაც ჰეგემონია წაართვა მაჰზუმის სულთნებს. ამ დროიდან იიფატმა, რომელსაც ხელში ეკავა ბატონობა ერთმანეთთან მუდმივ მეტოქეობაში მყოფ სულთნებზე (ადალი, დოუარო, ბალი, ჰადია, ფეტეგარი), დაიწყო ხანგრძლივი ბრძოლა ქრისტიანულ სამეფოსთან. ამ ბრძოლაში ქრისტიანები ძლიერები აღმოჩნდნენ უფრო გამართული სამხედრო-ფეოდალური და ეკლესიური ორგანიზების გამო, თუმცა მუსლიმების მხარეს იყო სავაჭრო უპირატესობა და ისლამური სახელმწიფოების მხარდაჭერა, რისი მეშვეობითაც ხორციელდებოდა ეთიოპიის პრაქტიკულად ყველა კავშირი გარე ცივილიზებულ სამყაროსთან.

გვიანდელი შუასაუკუნეები

იმპერატორმა ამდე-ციიონ I-მა (1314—1344 წლები) დაიქვემდებარა ეთიოპიის მთიანეთის ქრისტიანული, მუსლიმური, ებრაული და წარმართული სამთავროები და შექმნა ძლიერი დიდი სახელმწიფო.

იმპერატორმა იისჰაკმა (1414—1429 წლები) ხარკი დაადო არა მარტო მუსლიმურ სახელმწიფოებს, არამედ ეთიოპიის მთიანეთის სამხრეთში არსებულ წარმართულ სამთავროებსაც. იმპერატორი ზერა იაიკობი (1434—1468 წლები) მთელი თავისი მმართველობის პერიოდში იბრძოდა ცენტრალური ხელისუფლების განმტკიცებისათვის, მან გადააყენა ყველა ვასალურ დამოკიდებულებაში მყოფი თავადები და მათ ადგილას იმპერატორის გუბერნატორებად დანიშნა თავისი ქალიშვილები და ვაჟიშვილები, ხოლო შემდეგ ისინი შეცვალა თავისი ჩინოვნიკებით. 1445 წელს ზერა იაიკობმა გაანადგურა იიფატის სულთანატი, კიდევ რამდენიმე მუსლიმური სამთავრო და დაამყარა ჰეგემონია ჩრდილო-აღმოსავლეთი აფრიკის ამ ნაწილში. გამყარდა კავშირები ეგვიპტესთან, იემენთან, დამყარდა კონტაქტები დასავლეთ ევროპასთან.

XVI საუკუნის დასაწყისში აღმოსავლელი მეზობელი და ძველი მოწინააღმდეგე, ადალის სულთანატმა, ეთიოპიის იმპერიის წინააღმდეგ დაიწყო სასტიკი ომი. იმამმა აჰმედ იბნ იბრაჰიმმა, მეტსახელად გრანი (ცაცია), გამოაცხადა ჯიჰადი და 1529—1540 წლებს შორის დაიპყრო ეთიოპიის იმპერიის თითქმის მთელი ტერიტორია. მაგრამ იმპერატორ ლებნე-დინგილიას სიკვდილის შემდეგ მისმა შვილმა — იმპერატორმა გელაუდეუოსმა (1540—1559 წლები) შეძლო გაეერთიანებინა მსხვილი ეთიოპელი ფეოდალების ძალები და გაეძევებინა მუსლიმები. ეთიოპელებს დახმარება გაუწიეს პორტუგალიელებმაც. აჰმედ გრანი ბრძოლაში იქნა მოკლული, ხოლო ადალის სულთანატმა არსებობა შეწყვიტა. 1557 წელს თურქებმა დაიპყრეს მასაუა და სხვა პორტები წითელი ზღვის სანაპიროზე. ამავე პერიოდში დაიწყო შეტევა დასუსტებულ ეთიოპიაზე ორომოს შავკანიანი ტომების მხრიდან.

ამავე პერიოდში ეთიოპიაში გამოჩნდნენ იეზუიტები. მათმა შემოღწევამ ეთიოპელი იმპერატორების სურვილის — შექმნილიყო ევროპული ტიპის აბსოლუტური მონარქია — ნაცვლად მოიტანა რამდენიმე ომი რელიგიურ ნიადაგზე, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც იმპერატორმა სუსინიოს ეთიოპიელმა (1607—1632 წლები) მიიღო კათოლიკობა. ეს ომები შეწყდა ტახტზე იმპერატორ ფასილედესის (1632—1667 წლები) ასვლის შემდეგ, რომელმაც ეთიოპიიდან გარეკა იეზუიტები და გაწყვიტა ურთიერთობა პორტუგალიელებთან.

იმპერატორმა იასუ I-მა დიდმა (1682—1706 წლები) ხელახლა დაიმორჩილა ამბოხებული ვასალი თავადები, სცადა განეხორციელებინა მმართველობის რეფორმა, ვაჭრობის განვითარებისთვის მოაწესრიგა საბაჟო და საგადასახადო სისტემები.

მაგრამ XVIII საუკუნის ბოლოდან ეთიოპიაში ისევ გაძლიერდა ფეოდალური განხეთქილება. თითოეული მსხვილი (საშუალოც კი) ფეოდალ ჰყავდა საკუთარი ჯარი. ფეოდალები ართმევდნენ ბეგარას გლეხებისგან, რომლებიც თემური წესით ცხოვრობდნენ. ხელოსნები ითვლებოდნენ დაბალ კასტად. საშუალო ფენაში შედიოდნენ სამხედრო დასახლებულები, საეკლესიო მრევლი, შეძლებული ქალაქელები. არისტოკრატიას ჰყავდა მონა-მოსამსახურეები, მომთაბარეების თემებში ასევე გავრცელებული იყო მონათმფლობელობა.

XIX საუკუნე

XIX საუკუნის შუა პერიოდში წვრილმა ფეოდალმა კასამ დაიწყო ბრძოლა ეთიოპიის ცენტრალიზებულ სახელმწიფოდ გაერთიანებისათვის. იგი ეყრდნობოდა მცირემიწიან ფეოდალებს, ვისი დახმარებითაც მან 1853 წელს დაამარცხა ცენტრალური ოლქების მმართველი რასუ ალი, ხოლო შემდგომში დაძაბული ბრძოლების შემდეგ გაანადგურა ტიგრაის რეგიონის მმართველი უიბე. 1855 წელს კასამ თავი გამოაცხადა იმპერატორად, სახელწოდებით თეოდროს II.

თეოდროს II სასტიკ ბრძოლებს აწარმოებდა ფეოდალური სეპარატიზმის წინააღმდეგ. შეიქმნა რეგულარული ჯარი, შეიცვალა საგადასახადო სისტემა, აიკრძალა მონათვაჭრობა, ეკლესიას ჩამოერთვა მიწების ნაწილი, დარჩენილი საკუთრება დაიბეგრა. შემცირდა შიდა საბაჟოების რაოდენობა, დაიწყო სამხედრო-სტრატეგიული გზების მშენებლობა, ეთიოპიაში იწვევდნენ ევროპელ სპეციალისტებს.

მაგრამ ეკლესიაზე გადასახადების დაწესებამ მათთან კონფლიქტი გამოიწვია, რომელმაც ხელი შეუწყო ფეოდალების ბრძოლას იმპერატორის წინააღმდეგ. 1867 წლისთვის თეოდროს II-ის ხელისუფლება გავრცელდა ქვეყნის მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილზე. ამავე წელს წარმოიშვა კონფლიქტი დიდ ბრიტანეთთან, რომელიც გამოიწვია ეთიოპიაში დიდი ბრიტანეთის რამდენიმე მოქალაქის დაპატიმრებამ. 1867 წლის ოქტომბერში ეთიოპიაში გადასხდა ბრიტანეთის არმიის კორპუსი (30 ათას ადამიანზე მეტი რაოდენობით, ინდოელთაგან შემდგარი დამხმარე პერსონალის ჩათვლით). იმპერატორ თეოდროს II-ის არმიაში ამ დროისათვის ირიცხებოდა არაუმეტეს 15 ათასი ადამიანი.

ეთიოპელებსა და ბრიტანელებს შორის ერთადერთი ბრძოლა ღია მინდორში მოხდა 1868 წლის 10 აპრილს: 2 ათასმა ბრიტანელმა სძლია 5 ათას ეთიოპიელს, დისწიპლინაში და შეიარაღებაში უპირატესობის გამო. ამის შემდეგ თეოდროს II-მ ბრიტანელებთან სცადა მშვიდობიანი მორიგება, იგი ბრიტანელებს შეპირდა დაპატიმრებულების განთავისუფლებას და ასევე საჩუქრის სახით დიდი რაოდენობით შინაური პირუტყვის მიცემას. მაგრამ ბრიტანელებმა უარყვეს მშვიდობიანი პირობები და დაიწყეს მეკდელას ციხე-სიმაგრის შტურმი, სადაც იმპერატორი იმყოფებოდა. თეოდროს II-მ, რომელსაც არ უნდოდა ტყვედ ჩავარდნა, თავი მოიკლა. ბრიტანელებმა აიღეს მეკდელა, გაანადგურეს ეთიოპიის მთელი არტილერია, ტროფეის სახით წაიღეს იმპერატორის გვირგვინი და 1868 წლის ივნისში დატოვეს ეთიოპიის ტერიტორია.

თეოდროს II-ის სიკვდილის შემდეგ დაიწყო ომი ტახტისათვის. ტეკლე-გიიორგის II (1868—1871 წლები) დაამარცხა იოჰანის IV-მ (1872—1889 წლები). 1875 წელს ეთიოპიაში შეიჭრა ეგვიპტის ჯარი. 1875 წლის ნოემბერში ეთიოპელებმა შეძლეს გუნდეტესთან ბრძოლაში დაემარცხებინათ ეგვიპტის ჯარის ძირითადი დაჯგუფება. მაგრამ 1875 წლის დეკემბერში ეგვიპტემ მასაუაში გადასხა ახალი საექსპედიციო კორპუსი. 1876 წლის მარტში გურასთან ბრძოლაში ეთიოპიელებმა შეძლეს გაენადგურებინათ იგი. მშვიდობა ეთიოპიასა და ეგვიპტეს შორის დაიდო 1884 წლის ივნისში და ეთიოპიამ მიიღო უფლება მასაუას პორტის გამოყენებაზე.

1885 წელს იმპერატორმა იოჰანის IV-მ თვითონ დაიწყო ომი მაჰდისტური სუდანის წინააღმდეგ. 1885—1886 წლებში ეთიოპიის ჯარი ამარცხებდნენ სუდანელებს, მაგრამ ამ დროს იტალიამ დაიწყო ეთიოპიის ჩრდილოეთი რაიონების ოკუპაცია. საბრძოლო მოქმედებები ეთიოპელებსა და იტალიელებს შორის მიმდინარეობდა გარდამავალი უპირატესობით.

1888 წელს იმპერატორმა იოჰანის IV-მ მშვიდობა შესთავაზა სუდანს. მაგრამ სუდანის ხალიფა აბდალაჰმა წამოაყენა პირობა — იოჰანის IV-ს უნდა მიეღო ისლამი. 1889 წლის დასაწყისში იოჰანის IV პირადად გაუძღვა 150-ათასიან ჯარს სუდანში და 1889 წლის მარტში სასიკვდილოდ დაიჭრა საზღვართან ბრძოლაში.

ახალმა იმპერატორმა მენელიკ II-მ (1889—1913 წლები) ჩაახშო სეპარატიზმი გოჯამში და ტიგრეში, აღადგინა ერთიანი ეთიოპიური სახელმწიფო. 1889 წელს ეთიოპიასა და იტალიას შორის დაიდო უჩიალის შეთანხმება, რის თანახმადაც მენელიკ II-მ აღიარა სანაპირო რაიონების იტალიის საკუთრებაში გადასვლა.

1890 წელს იტალიამ წითელ ზღვაში გააერთიანა ყველა თავისი სამფლობელო ერიტრეის კოლონიაში და განაცხადა, რომ 1889 წლის შეთანხმებით ეთიოპია აღიარებდა მასზე იტალიის პროტექტორატს. ამან აიძულა ეთიოპია 1894 წლიდან განეახლებინა საბრძოლო მოქმედებები ეთიოპიასა და იტალიას შორის.

1894 წლის ბოლოს იტალიის ჯარმა დაიკავა ქალაქები მენდეფერა, ადი-გრატი და ადუა. 1895 წლის ოქტომბრისთვის იტალიელებმა მოახდინეს მთელი ტიგრეს ოლქის ოკუპაცია. იმპერატორმა მენელიკ II-მ იტალიელების წინააღმდეგ გააგზავნა 112 000 ჯარისკაცი, რომელიც შედგებოდა ეთიოპიის ოლქების მმართველების რაზმებისაგან. 1895 წლის 7 დეკემბერს ამბა-ალაგასთან ბრძოლაში ეთიოპიის ჯარმა, რომელსაც მეთაურობდა რასა მეკონინი (ეთიოპიის მომავალი იმპერატორის ჰაილე სელასიეს მამა), დიდი მარცხი მიაყენა იტალიის ჯარს. იმპერატორმა მენელიკ II-მ იტალიას მშვიდობა შესთავაზა.

ამას გარდა, ეთიოპიამ გააკეთა დიპლომატიური დემარში — დემონსტრაციულად უარი განაცხადა უჩიალის შეთანხმების აღიარებაზე. იტალიელებმა ამაზე უარი განაცხადეს და შედეგად ომიც განახლდა. 1896 წლის 1 მარტს მოხდა ადუასთან ბრძოლა, რომელშიც იტალიელები მთლიანად განადგურდნენ.

1893-1899 წლებში მენელიკ II-მ დაიპყრო მთელი რიგი ოლქები ადის-აბებიდან სამხრეთით და სამხრეთ-დასავლეთით (უოლამო, სიდამო, კაფა, გიმირა და სხვა) და ჩამოაყალიბა ეთიოპიის თანამედროვე საზღვრები. შედეგად ეთიოპიის კორპუსმა და ჯარმა პრაქტიკულად შეაჩერა ბრიტანული კოლონიალური იმპერიის წინსვლა აფრიკაში. ეთიოპიამ გაუძლო დიდი ბრიტანეთის კოლონიალურ დაწოლას, რომელიც დასრულდა ბრიტანული თავდასხმისათვის აფრიკის სამხრეთში სხვა ობიექტის არჩევით და ბურების მეორე ომის დაწყებით. მენელიკ II-მ გამოსცა ბრძანება, რომელიც ზღუდავდა და კრძალავდა მონობას, ხოლო მონებად ცხადდებოდნენ მხოლოდ სამხედრო ტყვეები და ისიც არაუმეტეს 7 წლის ვადით. მენელიკ II-ის დროს შენდებოდა გზები, გაჩნდა ტელეგრაფი და ტელეფონი, ვითარდებოდა ვაჭრობა. ეთიოპიაში მენელიკ II-ის მმართველობის დროს გაიხსნა პირველი საავადმყოფო, გამოვიდა პირველი გაზეთი.

XX საუკუნის პირველი ნახევარი

1913 წელს მენელიკ II გარდაიცვალა. იმპერატორი გახდა მისი 17 წლის შვილიშვილი იასუ V. ეთიოპია ფორმალურად არ მონაწილეობდა პირველი მსოფლიო ომში, მაგრამ იმპერატორი იასუ V ატარებდა გერმანიასთან დაახლოების პოლიტიკას, იმედოვნებდა დაყრდნობოდა მას ბრიტანელებთან, ფრანგებთან და იტალიელებთან წინააღმდეგ ბრძოლაში.

1916 წლის სექტემბერში იმპერატორი იასუ V ჩამოაგდეს. იმპერატორად გამოცხადდა მენელიკ II-ის 40 წლის ქალიშვილი ზაუდიტუ (ჩამოგდებული იმპერატორის დეიდა), ხოლო რეგენტად, ანუ ფაქტობრივ მმართველად, 24 წლის ტეფერი მეკონინი. მანამდე ის, რასა მეკონინის ერთ-ერთი უმცროსი შვილი, 16 წლის ასაკიდან იყო სიდამოს ოლქის, შემდეგ ჰარერას ოლქის გუბერნატორი. 1916 წლის გადატრიალების შემდეგ ტეფერი მეკონინმა მიიღო ტიტული რასა (დაახლოებით შეეფარდება თავადს), და დღეისათვის მორწმუნენი მას თაყვანს სცემენ, როგორც ღმერთ რასტაფარს.

1930 წლის ნოემბერში იმპერატორ ზაუდიტუს სიკვდილის შემდეგ იმპერატორი გახდა რასა ტეფერი, ჰაილე სელასიე I-ის სახელწოდებით (1930—1975 წლები).

1931 წელს მან გამოაქვეყნა ეთიოპიის პირველი კონსტიტუცია. დამყარდა იმპერატორის აბსოლუტური ხელისუფლება, დეპუტატთა პალატის და სენატის სათათბირო პარლამენტით. 15-20 წლის განმავლობაში იგეგმებოდა მონათმფლობელობის მთლიანი აკრძალვა.

1934-1935 წლებში საზღვარზე მოხდა შეიარაღებული შეჯახებები იტალიის სამფლობელოებთან. 1935 წლის ოქტომბერში ფაშისტური იტალიის ჯარი შეიჭრა ეთიოპიაში იტალია-ეთიოპიის მეორე ომის დროს. რამდენიმე თვე ეთიოპიის ჯარი მძაფრ წინააღმდეგობას უწევდა იტალიელებს, ზოგჯერ გარკვეულ წარმატებებსაც კი აღწევდნენ. მაგრამ 1936 წლის 31 მარტს ეთიოპიის არმიის ძირითადმა ძალებმა მარცხი განიცადეს მაი-ჩოუსთან ბრძოლაში. 1936 წლის 5 მაისს იტალიის არმია, მარშალ პიეტრო ბადოლიოს ხელმძღვანელობით, შევიდა დედაქალაქ ადის-აბებაში. იტალიის მეფე ვიტორიო ემანუელე III გამოცხადდა ეთიოპიის იმპერატორად.

ქვეყნის იტალიური ოკუპაცია გრძელდებოდა 1941 წლის გაზაფხულამდე, როდესაც ბრიტანეთის არმიამ, აფრიკული კოლონიებიდან შეკრებილი დამხმარე ძალის გამოყენებით, გაათავისუფლა ეთიოპია და დაიკავა სხვა იტალიური სამფლობელოები აფრიკის რქის რეგიონში.

XX საუკუნის მეორე ნახევარი

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ იმპერატორი ჰაილე სელასიე I აგრძელებდა ერთპიროვნულ აბსოლუტურ მმართველობას. 1951 წელს საერთაშორისო საზოგადოების ზეწოლის შემდეგ აიკრძალა მონათმფლობელობა. ტრადიციული არისტოკრატიის ბევრი პრივილეგია შენარჩუნდა, ბეჭვდითი ორგანოები იმყოფებოდა მონარქის მკაცრი კონტროლის ქვეშ, პოლიტიკური პარტიები აიკრძალა.

1953 წელს ეთიოპიამ მეგობრობის და ეკონომიკური თანამშრომლობის შესახებ ხელშეკრულება დადო აშშ-სთან. შემდეგი 20 წლის განმავლობაში აშშ-მა ეთიოპიას დახმარება გაუწია ფინანსური სუბსიდიებით თითქმის ნახევარი მილიარდი დოლარის რაოდენობით, მისცა სესხები, ასევე უფასოდ მიაწოდა შეიარაღება 140 მილიონი დოლარის ოდენობით.

1970-იანი წლების დასაწყისში რეჟიმი სავსებით ოდიოზური გახდა: იმპერატორს აკრიტიკებდნენ პოლიტიკური სივრცის ყველა მხრიდან. შემდგომი მოვლენების კატალიზატორი გახდა შიმშილისგან ადამიანთა მასიური დახოცვა 1972—1974 წლებში.

1974 წელს ეკონომიკის გამაჯანსაღებელმა ზომებმა გამოიწვია ფასების უეცარი ზრდა და შედეგად მასიური საპროტესტო დემონსტრაციები. სიტუაცია გამოიყენა იმავე წლის ზაფხულში შექმნილმა მარქსისტი ოფიცრების ჯგუფმა, სახელწოდებით «დერგი». დაიწყო მონარქიის დემონტაჟის პროცესი, ცნობილი როგორც «მხოხავი გადატრიალება». შემოდგომის შუა პერიოდში «დერგმა» ხელთ იგდო ყველა ადმინისტრაციული რესურსი და გამოაცხადა სოციალიზმის მშენებლობის კურსი. გადაყენებული იმპერატორი ჰაილე სელასიე I გარდაიცვალა 1975 წლის 27 აგვისტოს, თითქოს ავადმყოფობის გამო. 1976—1977 წლებში "დერგმა" განიმტკიცა საკუთარი პოზიციები წითელი ტერორის გზით, როგორც როიალისტების და სეპარატისტების, ასევე მემარცხენეების წინააღმდეგ. ამ ეტაპზე "დერგის" ლიდერი გახდა მენგისთუ ჰაილე მარიამი. 1975—1991 წლებში სსრკ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები ყოველმხრივ დახმარებას უწევდნენ მენგისთუს რეჟიმს.

ქვეყნის სამხრეთ-აღმოსავლეთში — ოგადენში, სომალის არმიამ დიდი დახმარება გაუწია ეთნიკური სომალელების სეპარატისტულ მოძრაობას, რომლებიც ცდილობდნენ ეთიოპიისგან ჩამოეცილებინათ და დაეკავებინათ ოგადენი. 1977—1978 წლების სომალის წინააღმდეგ ოგადენის ომში ეთიოპიას დაეხმარნენ კუბა, სსრკ და იემენის სახალხო დემოკრატიული რესპუბლიკა. ჯერ კიდევ 1961 წელს დაწყებული დამოუკიდებლობისათვის ომი მიმდინარეობდა ერიტრეაშიც.

რეჟიმმა ეთიოპია მიიყვანა სრულ სიღატაკესთან. წამოწყებულმა სოფლის მეურნეობის კოლექტივიზაციამ მოიტანა მისი შემდგომი დეგრადაცია. 1984 წელს ქვეყანაში შიმშილისგან გარდაიცვალა მილიონი ადამიანი.

სსრკ-ში კრიზისის პირობებში, მენგისთუს ხელისუფლება დაემხო 1991 წლის მაისში. ამბოხებულთა ალიანსში მთავარი როლი ითამაშეს ერიტრეელთა დაჯგუფებებმა.

ქვეყანაში ხელისუფლებაში მოვიდა მეამბოხეთა ბელადების ჯგუფი, მარქსისტების შეხედულებით უკიდურესად მემარცხენე შეხედულების, რომლებმაც თავიანთი მოღვაწეობა დაიწყეს, როგორც ენვერ ხოჯას მომხრეებად, ხოლო შემდგომში იდეოლოგიური ორიენტაცია შეიცვალეს უფრო მეტად ლიბერალურზე. იმ მომენტიდან ქვეყანას სიკვდილამდე (2012 წელი) მართავდა ამ დაჯგუფების წარმომადგენელი მელეს ზენავი, თავიდან პრეზიდენტის რანგში, პარლამენტურ რესპუბლიკაზე გადასვლის შემდეგ, როგორც პრემიერ-მინისტრი.

1993 წელს მელეს ზენავის მთავრობამ აღიარა ერიტრეის დამოუკიდებლობა, მაგრამ შემდეგ დადგა ერიტრეელ ყოფილ მოკავშირეებთან ურთიერთობის გაუარესების პერიოდი, რომლებიც ახალი სახელმწიფოს სათავეში მოვიდნენ. მეზობლებს შორის ურთიერთობაში ნეგატიური პიკი დადგა 1998—2000 წლებში, როდესაც სასაზღვრო ზონაში წარმოიქმნა ეთიოპია-ერიტრეის კონფლიქტი, რომელიც დამთავრდა ეთიოპიის უმნიშვნელო უპირატესობით. ქვეყნებს შორის საზღვრის საკითხი რჩება დღემდე გადაუწყვეტელი.

XXI საუკუნე

1997, 2000 და 2006 წლებში ეთიოპია ასევე აქტიურ მონაწილეობას იღებდა სომალის საკითხის გადაწყვეტაში. 2006-2009 წლების სომალის ომში ეთიოპიის არმიამ გაანადგურა ისლამური სასამართლოების კავშირის დაჯგუფების ძალები და მოგადიშოში ხელისუფლება ხელში აიღო ეთიოპიისადმი ლოიალურმა გარდამავალმა მთავრობამ აბდულაჰი იუსუფ აჰმედის ხელმძღვანელობით.

საპარლამენტო არჩევნები ქვეყანაში ჩატარდა 2005 წელს, როდესაც ოპოზიციამ ბრალი დასდო ხელისუფლებას შედეგების გაყალბებაში და ქუჩებში გამოიყვანა ათობით ათასი თავისი მომხრე, შეტაკებების შედეგად დაიღუპა რამდენიმე ათასი ადამიანი, კიდევ ათასობით დააპატიმრეს.

მას შემდეგ, რაც 2009 წლის დასაწყისში ეთიოპიის ჯარები გამოვიდნენ სომალის ტერიტორიიდან, ისლამისტები ხელახლა გადავიდნენ შეტევაზე. განადგურებული ისლამური სასამართლოების კავშირის საქმის გამგრძელებელი გახდა "აშ-შაბააბის" ("ალ-შაბაბი") დაჯგუფება, რომელმაც 2009—2010 წლების განმავლობაში დაიპყრო სომალის სამხრეთი ნაწილი და სცადა აეღო მოგადიშო. ეთიოპია მაშინვე ჩაერია სომალის ომში კენიასთან ერთად (თუმცა, მოქმედებების კოორდინაციის გარეშე), რითაც დახმარება გაუწია სომალის ოფიციალურ მთავრობას. შედეგად "აშ-შაბააბის" ("ალ-შაბაბი") დაჯგუფება მოექცა ეთიოპიის, კენიის და სომალის სამთავრობო ჯარების წნეხის ქვეშ და შეტევიდან გადავიდა თავდაცვაზე.

იმავე დროს ეთიოპია ჩრდილოეთ და სამხრეთ სუდანს შორის კონფლიქტში გამოვიდა შუამავლის სახით აბეის საკამათო რაიონის გამო. 2011 წლის ივნისში გაეროს უშიშროების საბჭომ ერთხმად დაუჭირა მხარი დაპირისპირებულ სახელმწიფოებს შორის საზღვარზე ეთიოპიელი სამშვიდობო კონტიგენტის (4200 ადამიანი) შეყვანაზე. 2013 წლის დეკემბერში ეთიოპია კენიასთან ერთად ასევე მონაწილეობდა სამხრეთ სუდანის შიდა კონფლიქტის საკითხზე მოლაპარაკებაში.

მელეს ზენავის პრემიერმინისტრობის ვადის დამთავრებისას (გარდაიცვალა 2012 წლის 20 აგვისტოს) ეთიოპიის ეკონომიკის ზრდის ტემპი (საშუალოდ 7 % წელიწადში) შეეფარდებოდა "აზიელი ვეფხვების" განვითარების ტემპს, მიუხედავად შენარჩუნებული ცხოვრების დაბალი დონისა, განსაკუთრებით სოფლებში. ეს მეტყველებს ჩრდილო-აღმოსავლეთ აფრიკაში ეთიოპიის რეგიონალური ლიდერის როლისკენ მისწრაფებაში (ყოველ შემთხვევაში აფრიკის რქის რეგიონში), ხოლო პერსპექტივაში — წამყვან როლზე მთელი აფრიკის კონტინენტზე. ადის-აბება ცდილობს აშშ-სთვის გახდეს მთავარი მოკავშირე, რის გამოც ის ამ საქმეში წარმატებულ კონკურენციას უწევს ეგვიპტეს, კენიას და საუდის არაბეთს.

სახელმწიფო წყობა

• სახელმწიფო სისტემა: ფედერაციული რესპუბლიკა, შედგება 9 კილილისაგან (შტატი), რომელიც ჩამოყალიბებულია ეთნიკური დაყოფის შედეგად და 2 თვითმართვადი ქალაქისაგან (ადის-აბება და დირე-დაუა).
• სახელმწიფოს მეთაური: პრეზიდენტი მულატუ ტეშომე (2013 წლიდან), ირჩევა 6-წლიანი ვადით (ხელმეორედ არჩევის უფლებით) პარლამენტის მიერ (სახალხო წარმომადგენელთა პალატის მიერ).
• მთავრობის მეთაური: ინიშნება იმ პარტიიდან, რომელმაც გაიმარჯვა საპარლამენტო არჩევნებში.
• საკანონმდებლო ორგანო: ორპალატიანი პარლამენტი: ფედერაციის პალატა (108 წევრი, რომლებსაც შტატების ასამბლეები ირჩევენ 5-წლიანი ვადით), წყვეტს კონსტიტუციურ და ფედერალურ-რეგიონალურ საკითხებს, და სახალხო წარმომადგენელთა პალატა (547 წევრი, რომლებსაც მოსახლეობა ირჩევს 5-წლიანი ვადით).
• ადმინისტრაციული დაყოფა: 9 ეთნიკური რეგიონი (kilil - აფარები, ამჰარელები, გამბელები, ჰარარები, ორომელები, სომალელები, ტიგრაები და სხვა) და 2 თვითმმართველობის ადმინისტრაცია (asterdader).

2010 წლის 23 მაისის საპარლამენტო არჩევნების შედეგად პარლამენტში წარმოდგენილი პოლიტიკური პარტიები:

• ეთიოპიის ხალხთა რევოლუციურ-დემოკრატიული ფრონტი — 499 ადგილი;
• სომალელთა დემოკრატიული პარტია — 24 ადგილი;
• ბენიშანგულ-გუმუზის ხალხთა დემოკრატიული პარტია — 9 ადგილი;
• აფარის ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია — 8 ადგილი;
• გამბელის ხალხთა ერთიანობის დემოკრატიული მოძრაობა — 3 ადგილი;
• ჰარერის ეროვნული ლიგა — 1 ადგილი;
• არგობის ხალხის დემოკრატიული ორგანიზაცია — 1 ადგილი;
• დემოკრატიული ერთიანობის ეთიოპიური ფორუმი — 1 ადგილი;
• დამოუკიდებელი — 1 ადგილი.

ადმინისტრაციული დაყოფა

 ეთიოპიის რეგიონები.

ეთიოპიის რეგიონები და მათთან გათანაბრებული ქალაქის თვითმმართველობის ადმინისტრაციები

ეთიოპია ადმინისტრაციულად იყოფა 9 რეგიონად (კილილოჩი; მხოლობითი – კილილი) და რეგიონებთან გათანაბრებულ 2 ქალაქის თვითმმართველობის ადმინისტრაციად (ასტედადერ აკაბაბივაჩი, მხოლობითი – ასტედადერ აკაბიბი). რეგიონები იყოფა ზონებად, ისინი კი თავის მხრივ ოლქებად (ვორედები). ეს 9 რეგიონი და მათთან გათანაბრებული 2 ქალაქის თვითმმართველობის ადმინისტრაცია არის:

9 რეგიონი და 2 ქალაქის თვითმმართველობის ადმინისტრაცია

№ რუკაზე	დროშა	რეგიონი	მოსახლეობა, ად. 2014 წელი	ფართობი, კმ²	მოსახლეობის სიმჭიდროვე, ად./კმ²	ადმინისტრაციული ცენტრი
1		ადის-აბება	3 194 999	526,99	6062,73	N/A
2		აფარის რეგიონი	1 678 000	72 052,78	23,29	სემერა
3		ამჰარის რეგიონი	20 018 988	154 708,96	129,40	ბაჰრ-დარი
4		ბენიშანგულ-გუმუზის რეგიონი	975 998	50 698,68	19,25	ასოსა
5		დირე-დაუა	427 000	1558,61	273,96	N/A
6		გამბელის რეგიონი	396 000	29 782,82	13,30	გამბელა
7		ჰარარის რეგიონი	226 000	333,94	676,77	ჰარარი
8		ორომიის რეგიონი	32 815 995	284 537,84	115,33	ადამა
9		სომალის რეგიონი	5 307 002	279 252	19,00	ჯიჯიგა
10		სამხრეთის ერების, ეროვნებების და ხალხების რეგიონი	17 837 005	105 887,18	168,45	აუასა
11		ტიგრაის რეგიონი	4 960 003	41 409,95	119,78	მეკელე
		სპეციალური ზონები	116 001
		სულ:	87 952 991	1 020 749,75	86,17

მოსახლეობა

დემოგრაფია

  ეთიოპიის დემოგრაფია.

ეთიოპიის მოსახლეობა
წლები	მოსახლეობა	სხვაობა
1950	18 400 000	–
1960	22 500 000	4 100 000
1970	29 000 000	6 500 000
1980	35 400 000	6 400 000
1990	48 300 000	12 900 000
2000	65 600 000	17 300 000
2010	82 900 000	17 300 000
2013	93 800 000	>10 900 000

• მოსახლეობის რაოდენობა — 96 მილიონი ადამიანი.(2014 წლის შეფასება, 14-ე ადგილი მსოფლიოში).
• მოსახლეობის საშუალო სიმჭიდროვე — დაახლოებით 85 ად. 1 კვ. კმ-ზე.
• 2025 წლის პროგნოზით მოსახლეობის რაოდენობა იქნება 100 მილიონი ადამიანი.
• წლიური ზრდა — 2,89 % (ქალაქის — 5,7 %, სოფლის — 2,7 % (2014 წლის შეფასება)).
• სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა — 60,75 წელი (58,43 წელი მამაკაცებისთვის, 63,15 წელი ქალებისათვის (2014 წლის შეფასება)).
• ქალაქის მოსახლეობა — 17 % (2011 წელი).
• შობადობა — 37,66 ბავშვი 1000 ქალზე (2014 წელი).
• სიკვდილიანობა — 8,52 ადამიანი 1000 მოსახლეზე (2014 წელი).
• საშუალო ასაკი — 17,6 წელი (17,4 წელი მამაკაცებისათვის, 17,7 წელი ქალებისათვის (2014 წელი)).
• ფერტილობა — 5,23 დაბადებული ერთ ქალზე (2014 წელი).
• ბავშვთა სიკვდილიანობის დონე — 55,77 ბავშვი 1000 ქალზე.
• შრომისუნარიანი მოსახლეობა — 50 %, მათ შორის 85 % დაკავებულია სოფლის მეურნეობაში.
• განათლების დონე — 39 % (49,1 % მამაკაცებისთვის, 28,9 % ქალებისთვის (2007 წლის აღწერა)).
• 250 000 შიდსით ინფიცირებული ბავშვი ცხოვრობს ეთიოპიაში
• შიდსით დაავადებულები — 1,3 % (758 600 დაავადებული, 2012 წლის შეფასება).

ეთიოპიის მოსახლეობა 1983 წელს იყო 33,5 მილიონი, ხოლო 2014 წელს ის გაიზარდა 87,9 მილიონამდე. XIX საუკუნეში მოსახლეობის რაოდენობა სულ შეადგენდა დაახლოებით 9 მილიონს. 2007 წლის მოსახლეობის აღწერის და საბინაო ფონდის შედეგები აჩვენებს, რომ ეთიოპიის მოსახლეობა საშუალოდ გაიზარდა 2,6 %-ით 1994-2007 წლებს შორის პერიოდში. დღეისათვის მოსახლეობის რაოდენობის ტემპის ზრდა შედის მსოფლიო ქვეყნების პირველ ათეულში. პროგნოზით 2060 წლისთვის მოსახლეობის რაოდენობა გაიზრდება 210 მილიონამდე, ზრდის მაჩვენებელი კოეფიციენტი კი 2011 წლის შემდეგ იქნება დაახლოებით 2,5.

ეთნიკური შემადგენლობა

ეთიოპიის ეთნიკური ჯგუფები
ეთნიკური ჯგუფი			მოსახლეობა (მლნ)
ორომოები			25,4 (34,4 %)
ამჰარები			19,9 (27,0 %)
სომალელები			4,59 (6,22 %)
ტიგრაი და ტიგრინია			4,49 (6,08 %)
სიდამო			2,95 (4,00 %)
გურაგელები			1,86 (2,52 %)
ველაიტა			1,68 (2,27 %)
აფარელები			1,28 (1,73 %)
ჰადია			1,27 (1,72 %)
გამო			1,10 (1,49 %)
სხვები			9,30 (12,6 %)
Population in millions according to 2007 Census

ქვეყნის მოსახლეობა საკმაოდ მრავალფეროვანია, რომელიც შედგება 80-ზე მეტი სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფებისაგან. 2007 წლის ეთიოპიის მოსახლეობის ეროვნული აღწერის თანახმად, ეთიოპიაში ყველაზე მრავალრიცხოვანი ეთნიკური ჯგუფია ორომოები, რომლებიც შეადგენენ ქვეყნის მოსახლეობის 34,4 %-ს. ამჰარები შეადგენენ ქვეყნის მოსახლეობის 27,0 %-ს, ხოლო სომალელები და ტიგრაი შესაბამისად შეადგენენ მოსახლეობის 6,22 % და 6,08 %-ს. სხვა გამორჩეული ეთნიკური ჯგუფებია: სიდამო — 4,00 %, გურაგელები — 2,52 %, ველაიტა — 2,27 %, აფარელები — 1,73 %, ჰადია — 1,72 %, გამო — 1,49 % და სხვა — 12,6 %.

აფრაზიულ ენებზე მოლაპარაკე ეთნიკური ჯგუფები შეადგენენ ქვეყნის მოსახლეობის უმრავლესობას. მათ შორის სემიტურ ენაზე მოლაპარაკეები თავიანთ თავს ხშირად უძახიან ჰაბეშას ან აბეშას. არაბულ ენაში ამ ტერმინის ფორმა (ალ-ჰაბაშა) ეტიმოლოგიურ საფუძველზე ნიშნავს "აბისინიას", ეთიოპიის ძველ სახელწოდებას ინგლისურ და სხვა ევროპულ ენებზე. ამას გარდა, ნილო-საჰარულ ენებზე მოლაპარაკე ნილოტები წარმოადგენენ ეთნიკურ უმცირესობას, რომლებიც ცხოვრობენ ქვეყნის სამხრეთ რეგიონებში; განსაკუთრებით გამბელის რეგიონის რაიონებში, რომელიც ესაზღვრება სამხრეთ სუდანს. მათ შორის ყველაზე დიდი ეთნიკური ჯგუფებია ნუერი და ანუაკი.

ენები

ენების გავრცელება ეთიოპიაში (2007 წელი)
ორომოს ენა			33.8%
ამჰარული ენა			29.33%
სომალური ენა			6.25%
ტიგრინიული ენა			5.86%
სიდამოს ენა			4.04%
ვოლაიტას ენა			2.21%
გურაგული ენა			2.01%
აფარული ენა			1.74%
ჰადიას ენა			1.69%
გამოს ენა			1.45%
სხვა ენები			11.62%

ეთნოლოგიის მიხედვით, ეთიოპიაში ლაპარაკობენ 90-ზე მეტ ენაზე. ქვეყანაში მოსახლეობის უმრავლესობა ლაპარაკობს ქუშიტური ან სემიტური ოჯახის აფრაზიულ ენებზე. ქუშიტური ენებს მიეკუთვნება ორომოს ენა, რომელზეც ლაპარაკობენ ორომოები, სომალური ენა, რომელზეც ლაპარაკობენ სომალელები; სემიტურ ენებს მიეკუთვნება ამჰარული ენა, რომელზეც ლაპარაკობენ ამჰარები, ტიგრინია და ტიგრაი. მთლიანად ეს ოთხი ჯგუფი შეადგენს ეთიოპიის მოსახლეობის დაახლოებით სამ მეოთხედს. სხვა აფრაზიულ ენებზე მოლაპარაკე მოსახლეობის მნიშვნელოვანი რაოდენობა ლაპარაკობს ქუშიტური ენების ოჯახის სხვადასხვა ენებზე: სიდამოს ენა, აფარული ენა, ჰადიას ენა და აგავის ენები, ასევე სემიტური ენების ოჯახის სხვადასხვა ენებზე: გურაგული ენა, ჰარარის ენა, ილაეს ენა და არგობას ენა.

ამას გარდა, ომოტურ ენებზე ლაპარაკობენ ომოტების ჯგუფის ეთნიკური უმცირესობა, რომლებიც სამხრეთის რეგიონებში ცხოვრობენ. ისინი ლაპარაკობენ შემდეგ ენებზე: აარის ენა, ბენჩის ენა, დაუროს ენა, დიმეს ენა, დიზინის ენა, გამოს ენა, გოფას ენა, მაალეს ენა, ჰამერის ენა და ვოლაიტას ენა.

ასევე ნილო-საჰარული ენების ტიპზე ლაპარაკობენ ნილოტების ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენლები, რომლებიც თავმოყრილები არიან ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში. ამ ენებში შედის: ნუერი, ანუაკი, ნიანგატომის ენა, მაჯანგის ენა, სურმას ენა, მეენის ენა და მურსის ენა.

ინგლისური ყველაზე უფრო გავრცელებული უცხო ენაა და საშუალო სკოლებში სწავლების ენაა. ამჰარული ენა იყო სწავლების ენა დაწყებით სკოლებში, მაგრამ ის ბევრ რაიონში შეცვალა რეგიონალურმა ენებმა, როგორებიცაა ორომოს ენა, სომალური ენა ან ტიგრინიული ენა. მაშინ როდესაც ეთიოპიის 1995 წლის კონსტიტუციით ყველა ენას აქვს თანაბარი რეგიონალური სტატუსი, ამჰარული ენა აღიარებულია ოფიციალურ სამუშაო ენად ფედერალურ მთავრობაში. ეთიოპიის სხვადასხვა რეგიონებს აქვთ უფლება თვითონ განსაზღვრონ საკუთარი სამუშაო ენა,  ორომოს ენა, სომალური ენა, ტიგრინიული ენა აღიარებულია ოფიციალურ სამუშაო ენად მათ შესაბამის რეგიონებში.

დამწერლობა

ეთიოპიაში დამწერლობის სისტემის სახეა ორთოგრაფიული ეთიოპიური დამწერლობა. გამოიყენება აბუგიდის სახით ქვეყნის რამდენიმე ენისთვის. ის პირველად ხმარებაში შემოვიდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VI და V საუკუნეებში სემიტური გეეზის ტრანსკრიპტირებული კონსონანტური დამწერლობის სახით. გეეზი დღეს ლიტურგიული ენაა ეთიოპიის და ერიტრეის მართლმადიდებელ ეკლესიებში. 1980-იანი წლების განმავლობაში, არაბული სიმბოლოების კრებული კომპიუტერიზებული იქნა. დღეისათვის სტანდარტულია უნიკოდების ისეთი ნაწილები, როგორებიცაა: გეეზი, გაფართოებული ეთიოპიური, ეთიოპიური და ეთიოპიური.

დამწერლობის სხვა სისტემები დიდი ხნის განმავლობაში ასევე იხმარებოდა ეთიოპელთა სხვადასხვა თემებში. მაგალითად შეიხ ბაქრი საპალოს სკრიპტი გამოიყენებოდა ორომოელებისათვის.

რელიგია

ეთიოპიას აქვს მჭიდრო ისტორიული კავშირი მსოფლიოს სამივე ძირითად აბრაამისეულ რელიგიებთან. IV საუკუნეში რეგიონი იყო მსოფლიოში ერთ-ერთი პირველი, რომელმაც ქრისტიანობა ოფიციალურად აღიარა სახელმწიფო რელიგიად. ჩვენი წელთაღრიცხვით 451 წელს ქალკედონის საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებების შედეგად მორწმუნენი, რომლებიც აღიარებდნენ ქრისტეს ერთბუნებრიობას იყვნენ მონოფიზიტები, რომლებიც შეადგენდნენ ქრისტიანების უმრავლესობას ეგვიპტეში და ეთიოპიაში. ისინი კრების მიერ გამოცხადდნენ ერეტიკოსებად საერთო სახელით — კოპტები. 329 წელი ითვლება ეთიოპიის მონოფიზიტური კოპტური მართლმადიდებელი ეკლესიის დაარსების თარიღად, რომელიც დამოკიდებული რჩებოდა ეგვიპტურ კოპტურ ეკლესიაზე თვით 1948 წლამდე. 1959 წლიდან ეთიოპიის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ მიიღო ავტოკეფალია და დღეისათვის იგი, როგორც ყველა სხვა ძველაღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ეკლესია აღიარებს სამივე მსოფლიო საეკლესიო კრებას და მიაფიზიტურია. ქვეყანაში ასევე არსებობს მნიშვნელოვანი მუსლიმი მოსახლეობა, რომლებიც ეთიოპიის საერთო მაცხოვრებლების დაახლოებით მესამედს წარმოადგენენ. ეთიოპია ასევე პირველი ჰიჯრის ადგილია ისლამის ისტორიაში. ტიგრაის რეგიონში არსებული ქალაქი — ნეგაში უძველესი მუსლიმური დასახლებული პუნქტია აფრიკაში. 1980-იან წლებამდე ეთიოპიაში ცხოვრობდა ეთიოპელი ებრაელების (ბეტა ისრაელი) მნიშვნელოვანი რაოდენობა.

2007 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, ქრისტიანები შეადგენენ ქვეყნის მოსახლეობის 62,8 %-ს (43,5 % ეთიოპიის მართლმადიდებელი ეკლესიის, 19,3 % სხვა კონფესიების), მუსლიმები 33,9 %-ს, ტრადიციული აფრიკული რელიგიების წარმომადგენლები 2,6 %-ს და სხვა რელიგიების 0,6 %, რაც ედრება აშშ-ის ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს მონაცემებს, რომელშიც ნათქვამია, რომ ქრისტიანობა ეთიოპიაში ყველაზე ფართედ გავრცელებული რელიგიაა. ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს ბოლო მონაცემებით, მუსლიმები შეადგენენ მოსახლეობის 33,9 %-ს.^[ აქედან სუნიტები შეადგენენ მუსლიმი მოსახლეობის უმრავლესობას, ხოლო შიიტები და აჰმადისტები შეადგენენ უმცირესობას. სუნიტებს ძირითადად წარმოადგენენ შაფიტები ან სალაფიტები, ასევე არსებობენ ბევრი სუფიტები. აფარის რეგიონის ჩრდილოეთ რაიონებში ცხოვრობს საკმაოდ დიდი რაოდენობით მუსლიმი მოსახლეობა, სადაც მოქმედებს მუსლიმურ სეპარატისტული მოძრაობა, რომელთა მიზანია აფარის ისლამური სახელმწიფოს შექმნა, რომლის კონსტიტუციაც შარიათის კანონებზე აიგება.

აქსუმის სამეფო იყო ერთ-ერთი პირველი ქვეყანა, რომელმაც ოფიციალურად აღიარა ქრისტიანობა, როდესაც წმინდა ფრუმენტი ტვიროსიდან, რომელსაც ეთიოპიაში ერქვა ფრემნატოსი ან აბა სელამა ("სამყაროს მამა"), გახდა იმპერატორი ეზანა ჩვენი წელთაღრიცხვის IV საუკუნეში. ახალი აღთქმის თანახმად, ქრისტიანობა ეთიოპიაში შემოვიდა კიდევ უფრო ადრე, როდესაც ეთიოპიის სამეფო ხაზინის მუშაკი მონათლა წმინდა ფილიპე მოციქულმა.

დღეისათვის ეთიოპიის მართლმადიდებელი ეკლესია ძველი აღმოსავლური ეკლესიების ნაწილია და ერთ-ერთი მსხვილი კონფესიაა, თუმცა რამდენიმე პროტესტანტულმა ეკლესიებმა ბოლო პერიოდში მიიღეს გარკვეული აღიარება. XVIII საუკუნიდან იქ არსებობდა შედარებით მცირე ეთიოპიის კათოლიკური ეკლესია, რომელიც მთლიანად ვატიკანს ემორჩილებოდა და რომელთა მიმდევრები შეადგენდნენ საერთო მოსახლეობის რაოდენობის 1 %-ზე ნაკლებს.

ეთიოპიაში ისლამი აღმოცენდა ამ რელიგიის დაარსებასთან ერთად 615 წელს, როდესაც მუსლიმების ჯგუფი, რომელიც შედგებოდა წინასწარმეტყველი მუჰამადის მოსწავლეებისაგან, თავს იცავდა დევნისაგან მექაში. მოსწავლეები შემდგომში გადავიდნენ ეთიოპიაში, თანამედროვე ერიტრეის გავლით, რომელიც მაშინ ექვემდებარებოდა ქრისტიანი იმპერატორის — აშამა იბნ აბჯარის ხელისუფლებას. ამას გარდა, მაჰმადის მიმდევრების ყველაზე დიდი არაარაბი ეთნიკური ჯგუფი არსებობდა ეთიოპიაში.

ძველი ებრაელების მცირე ჯგუფი — ბეტა-ისრაელი, ცხოვრობს ეთიოპიის ჩრდილო-დასავლეთში, თუმცა მათი უმრავლესობა გადასახლდა ისრაელში XX საუკუნის უკანასკნელ ათწლეულში, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ისრაელის მთავრობამ ჩაატარა დამხმარე ოპერაციები: ოპერაცია «მოშე» და ოპერაცია «სოლომონი».

2007 წლის მოსახლეობის აღწერის და საბინაო ფონდის მონაცემების თანახმად, ეთიოპიაში დაახლოებით 1 957 944 ადამიანი ტრადიციული აფრიკული რელიგიების მიმდევარია. 471 861 ადამიანი კი სხვა რელიგიების მორწმუნეა.

ეთიოპიის ყოველ რეგიონში არსებობს თითქმის ყველა რელიგიის წარმომადგენელი, როგორც წესი, ისინი თავმოყრილები არიან ქვეყნის განსაზღვრულ რაიონებში. ქრისტიანები უპირველეს ყოვლისა ცხოვრობენ ჩრდილოეთ ამჰარის და ტიგრაის რეგიონებში და ძირითადად ძველი აღმოსავლური ეკლესიის — ეთიოპიის მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლები არიან. პროტესტანტული კონფესიის ქრისტიანები თავმოყრილები არიან სამხრეთის ერების, ეროვნებების და ხალხების და ორომიას რეგიონში. მუსლიმები ეთიოპიაში ძირითადად სუნიტური განხრის ისლამს მიეკუთვნებიან და როგორც წესი ცხოვრობენ ქვეყნის აღმოსავლეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ რაიონებში; კერძოდ სომალის, აფარის, დირე-დაუას და ჰარარის რეგიონებში. ტრადიციული აფრიკული რელიგიების მიმდევრები ძირითადად ცხოვრობენ ქვეყნის შორეულ სამხრეთ-დასავლეთის და დასავლეთის საზღვრის სასოფლო რაიონებში, სამხრეთის ერების, ეროვნებების და ხალხების, ბენიშანგულ-გუმუზის და გამბელის რეგიონებში.

უფლებადამცველი ორგანიზაციები არაერთხელ აკრიტიკებდნენ ხელისუფლებას იმ აქტივისტების და ჟურნალისტების დაპატიმრების გამო, რომლებიც იბრძოდნენ ამოეძირკვათ განსხვავებული აზრის მქონე პირების წინააღმდეგ ზოგიერთი რელიგიური თემის ბრძოლის ჩვეულებები. 2015 წლის 3 აგვისტოს თავისუფლების აღკვეთის ხანგრძლივი ვადა მიესაჯა 17 მუსლიმ აქტივისტს 7-დან 22 წლამდე. მათ ბრალი დასდეს ისლამური სახელმწიფოს შექმნის მცდელობაში. ყველა ბრალდებული უარყოფდა წაყენებულ ბრალდებას და პროტესტს აცხადებდა საკუთარი უფლებების დასაცავად.

წლები	ქრისტიანები	ეთიოპიელი მართლმადიდებლები	პროტესტანტები	ეთიოპიელი კათოლიკები	მუსლიმები	ტრადიციული კონფესიები	სხვები
1994	61,6 %	50,6 %	10,1 %	0,9 %	32,8 %	4,6 %	1,0 %
2007	62,8 %	43,5 %	18,6 %	0,7 %	33,9 %	2,6 %	0,7 %
ზრდა	1,2 %	-7,1 %'	8,5 %	-0,2 %	1,1 %	-2,0 %	-0,3 %

წლები	ქრისტიანები	ეთიოპიელი მართლმადიდებლები	პროტესტანტები	ეთიოპიელი კათოლიკები	მუსლიმები	ტრადიციული კონფესიები	სხვები
1994	32 689 482	26 844 932	5 366 360	478 190	17 406 087	2 444 085	531 323
2007	46 420 822	32 154 550	13 748 842	517 430	25 058 373	1 921 881	517 430
ზრდა	13 731 340	5 309 618	8 382 482	39 240	7 652 286	-522 204	-13 893

	1994	2007	1994	2007	1994	2007	1994	2007	1994	2007	1994	2007	1994	2007
რეგიონი	ქრისტიანები		ეთიოპიელი მართლმადიდებლები		პროტესტანტები		ეთიოპიელი კათოლიკები		მუსლიმები		ტრადიციული კონფესიები		სხვები
ადის-აბება	86,65 %	83,0 %	82,0 %	74,7 %	3,87 %	7,77 %	0,78 %	0,48 %	12,7 %	16,2 %				0,8 %
აფარის რეგიონი	4,4 %	4,7 %	3,9 %	3,9 %	0,4 %	0,7 %	0,1 %	0,1 %	95,6 %	95,3 %
ამჰარის რეგიონი	81,6 %	82,7 %	81,5 %	82,5 %	0,1 %	0,2 %			18,1 %	17,2 %				0,1 %
ბენიშანგულ-გუმუზის რეგიონი	40,6 %	46,5 %	34,8 %	33,0 %	5,8 %	13,5 %			44,1 %	45,4 %	13,1 %	7,1 %
დირე-დაუა	36,7 %	28,8 %	34,5 %	25,71 %	1,5 %	2,81 %	0,7 %	0,4 %	63,2 %	70,9 %			0,1 %	0,3 %
გამბელის რეგიონი	71,35 %	90,2 %	24,13 %	16,8 %	44,01 %	70,0 %	3,21 %	3,4 %	5,15 %	4,9 %	10,28 %	3,8 %		1,1 %
ჰარარის რეგიონი	39,49 %	30,8 %	38,09 %	27,1 %	0,94 %	3,4 %	0,46 %	0,3 %	60,28 %	69,0 %				0,2 %
ორომიის რეგიონი	49,9 %	48,2 %	41,3 %	30,5 %	8,6 %	17,7 %			44,3 %	47,5 %	4,2 %	3,3 %		1,1 %
სომალის რეგიონი	0,9 %	0,6 %	0,9 %	0,6 %					98,7 %	98,4 %			0,3 %	1,0 %
სამხრეთის ერების, ეროვნებების და ხალხების რეგიონი	65,4 %	77,8 %	27,6 %	19,9 %	34,8 %	55,5 %	3,0 %	2,4 %	16,7 %	14,1 %	15,4 %	6,6 %		1,5 %
ტიგრაის რეგიონი	95,9 %	96,1 %	95,5 %	95,6 %		0,1 %	0,4 %	0,4 %	4,1 %	4,0 %

 ეთიოპიის ქალა, ურბანიზაცია, ასევე ყველა ხელისუფლების ძალისხმევა და ეკოსისტემების შესაძლებლობები მოსახლეობას უზრუნველყოფს საბაზისო მომსახურებით. ეთიოპიაში ურბანიზაციის დონე განუყრელად იზრდება და უკანასკნელ პერიოდში აღინიშნა ორი მნიშვნელოვანი ზრდის პერიოდი. პირველი 1936-1941 წლებში ფაშისტური იტალიის მუსოლინის რეჟიმის ოკუპაციის პერიოდში, ხოლო 1967-1975 წლებში, როდესაც ქალაქების მოსახლეობა გაიზარდა სამჯერ.

1936 წელს იტალიამ დაიპყრო ეთიოპია, შექმნა დიდი საქალაქო ინფრასტრუქტურები და ააშენა კაშხალი სასმელი წყლის უზრუნველსაყოფად. ეს იყო ძირითადი მიზეზი იტალიელი მოსახლეობის და დაქირავებული პირების ქალაქებში მოსაზიდად. ზრდის მეორე პერიოდი იყო 1967 წლიდან 1975 წლამდე, როდესაც სოფლის მოსახლეობა გადმოსახლდა ქალაქის ცენტრებში სამუშაოს მოსაძებნად და უკეთესი საცხოვრებელი პირობებისთვის.

ზრდის კურსი შენელდა 1975 წლის მიწის რეფორმის გამო. ხელისუფლებამ შეიმუშავა პროგრამა, რომელიც სტიმულს აძლევდა მოსახლეობას დარჩენილიყვნენ სოფლის რაიონებში. როგორც კი მოსახლეობა სოფლებიდან ქალაქებში გადავიდა საცხოვრებლად, სოფლის მოსახლეობა დაიცალა და ქალაქელებისთვის საკვები პროდუქტები დეფიციტი გახდა. მიწის რეფორმის შესახებ კანონი მიმართული იყო მეურნეობების რაოდენობის ზრდისაკენ, რადგანაც საკვები პროდუქტების წარმოება ვერ ეწეოდა მოსახლეობის ზრდას 1970-1983 წლების პერიოდში. ეს პროგრამა მიმართული იყო ფერმერთა ასოციაციების, მსხვილი სასოფლო-სამეურნეო დასახლებების ჩამოყალიბებისკენ. ამ კანონმა ვერ უზრუნველყო საკვები პროდუქტების წარმოების ზრდა, თუმცა მიმდინარეობდა დებატები მიზეზების გამოსაკვლევად; მიზეზი უფრო მეტად შეიძლება ყოფილიყო ამინდის პირობები, ვიდრე კანონი მიწის რეფორმის შესახებ. ქალაქის მოსახლეობა კვლავ აგრძელებდა ზრდას 8,1 %-ით 1975-2000 წლებთან შედარებით.

ეკონომიკა

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით, ეთიოპია ეკონომიკურად ერთ-ერთი სწრაფად განვითარებადი ქვეყანაა მსოფლიოში. 2004-2009 წლებში დაფიქსირებულია ეკონომიკის ზრდის 10 %-იანი მაჩვენებელი. ეს აფრიკის ქვეყნების ეკონომიკაში იყო ყველაზე უფრო სწრაფად მზარდი არასანავთობო დარგის მაჩვენებელი 2007 და 2008 წლებში. ზრდის ტემპი ოდნავ შენელდა 2012 წელს 7 %-მდე და პროგნოზით დადგება 6,5 %-ის დონეზე, მომავალში გარე მოთხოვნების შემცირების და კერძო სექტორის საქმიანობებზე სულ უფრო მკაცრი შეზღუდვების გამო.

ეთიოპიის ეკონომიკის ზრდის მაჩვენებლები და განვითარების სფეროში მნიშვნელოვანი წარმატებები საშიშროების ქვეშ დადგა 2008 და 2011 წლებში ორი მაკროეკონომიკური პრობლემის — მაღალი ინფლაციის და გართულებული საგადასახადო საბალანსო სიტუაციის გამო. ინფლაციის დონემ უკონტროლო ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გამო 2011 წლის აგვისტოში აიწია 40 %-ით და გამოიწვია ფასების ზრდა საკვებ პროდუქტებზე. 2011 წლის ბოლოს და 2012 წლის დასაწყისში ინფლაციის დონემ მიაღწია დაახლოებით 22 %-ს და ინფლაციის მაჩვენებლის დონის შემცირება 2012 წლის ბოლოს და 2013 წლის დასაწყისში შესაძლებელია მკაცრი ფულად-საკრედიტო და საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკის რეალიზაციით.

მიუხედავად ბოლო წლებში ეკონომიკის სწრაფი ზრდისა, მთლიანი შიდა პროდუქტი ერთ სულ მოსახლეზე ერთ-ერთი ყველაზე დაბალია მსოფლიოში, ხოლო ეკონომიკა განიცდის მთელ რიგ სერიოზულ სტრუქტურულ პრობლემებს. სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობა რჩება დაბალი, ხოლო ხშირი გვალვები საკმაო დაღს ასვავს ქვეყანას. ეთიოპიას ხშირად ირონიულად ეძახიან აღმოსავლეთი აფრიკის "წყალსაქაჩ კოშკს", ნილოსის ჩათვლით მაღალი პლატოებიდან მომდინარე 14 დიდი მდინარის გამო. მას ასევე აქვს წყლის ყველაზე უფრო უხვი მარაგი აფრიკაში და რამდენიმე სარწყავი სისტემა. წყლის მხოლოდ 1 % გამოიყენება ელექტროენერგიის მისაღებად და 1,5 % სარწყავად.

ტელესაკომუნიკაციო მომსახურების სფერო რჩება სახელმწიფო მონოპოლიად. დღევანდელი ხელისუფლების აზრით, აუცილებელია უზრუნველყოფილი იქნეს ამ საციცოცხლო ობიექტების, როგორებიცაა ტელესაკომუნიკაციო ინფრასტუქტურა და ეთიოპიის სასოფლო რაიონებში გავრცელების მომსახურება, რომლებიც კერძო სექტორისთვის არ იქნება მიმზიდველი, სახელმწიფო საკუთრებაში დარჩენა.

ეთიოპიის კონსტიტუცია ადგენს საკუთრების უფლებას მიწაზე, რომელიც ეხება მხოლოდ "სახელმწიფოს და ხალხს", მაგრამ მოქალაქეებს შეუძლიათ აიღონ მიწა იჯარით (99 წლამდე), ხოლო მისი გასხვისება მათ არ შეუძლიათ. მიწის ნაკვეთის იჯარა მაქსიმუმ 20 წლის განმავლობაში ნებადართულია და აუცილებელია მისი დამოწმება, რომ მიწა გადადის ყველაზე უფრო პროდუქტიული მწარმოებლის ხელში. მიწების განაწილებისთვის და ადმინისტრირებისთვის ხელსაყრელად ითვლება რაიონები, სადაც კორუფცია ღრმადაა დამკვიდრებული და ფორმალობების გამარტივებისთვის საჩუქრები, ასევე გახშირებული ქრთამები ჩვეულებადაა ქცეული.

იხ. ვიდეო - ეთიოპია - ETHIOPIA

მრეწველობა

მრეწველობა დღემდე იმყოფება თავისი განვითარების პირველ სტადიაზე და შეადგენს მთლიანი შიდა პროდუქტის დაახლოებით 15 %-ს. ეს დარგი ძირითადად აწარმოებს საკვებ პროდუქტებს, ტექსტილს, ტანსაცმელს, ფეხსაცმელს, ჩემოდნებს და ჩანთებს, ხე-ტყეს (ეთიოპიას აქვს ბუნებრივი ტყეების დაახლოებით 2,5 მილიონი ჰა), კაუჩუკის ნაკეთობებს, რეზინებს, ქიმიურ პროდუქტებს, რკინას და ფოლადს. ქვეყანაში ასევე ხდება ავტომობილების, მისაბმელების და ნახევრადმისაბმელების აწყობა.

კვების მრეწველობა სექტორია, რომელიც ყველაზე უფრო მკაფიოდ ინარჩუნებს მუდმივ და მნიშვნელოვან ზრდას მრეწველობაში 1992 წლიდან დაწყებული. 2001 წლის პირველი ნახევრის განმავლობაში ეთიოპიამ მოახდინა დაახლოებით 54,8 მილიონი ბირის რაოდენობის საკვები პროდუქტის ექსპორტი.

ეთიოპიის მთავრობა აცნობიერებს, რომ კერძო სექტორი საწარმოო განვითარების მთავარი მამოძრავებელი ძალაა და მან შეიმუშავა მთელი რიგი ღონისძიებები, რომლებიც ხელს შეუწყობს დარგებს, რათა ისინი გახდნენ ეფექტური კონკურენტები გლობალიზაციის პირობებში, სადაც ბაზარზე არსებული კონკურენტუნარიანობა თამაშის აუცილებელი წესია. მან წარმოადგინა ღონისძიებები, რომლებიც ხელს უშლის არაკანონიერი შემოსავლების რეალიზაციას და ხელს უწყობს და ეხმარება მათ, ვინც მონაწილეობს რეალურ საქმიანობაში და ხელს უწყობს ეროვნული ეკონომიკის განვითარებას.

რაც შეეხება სამთომომპოვებელ წარმოებას, ეთიოპიას აქვს ოქროს და ტანტალის, ასევე მარმარილოს, კალიუმის კარბონატის, რკინის მადნის და ბუნებრივი აირის მარაგი.

ენერგეტიკულ სექტორზე (ნავთობი) დიდი დონით დამოკიდებულებამ და მაღალმა სამხედრო ხარჯებმა, მოიტანა ის, რომ ქვეყანას დღემდე აქვს სუსტი ეკონომიკა. ეთიოპიას თავისი პროდუქტები მსოფლიოში გააქვს ერიტრეის პორტების (ასაბი და მასაუა) და ჯიბუტის გამოყენებით.

სოფლის მეურნეობა

ეთიოპიის ეკონომიკა დაფუძნებულია სოფლის მეურნეობაზე, რომლის წილი შეადგენს მთლიანი შიდა პროდუქტის 46,3 %-ს, ექსპორტის 60 %-ს და მთლიანი დასაქმების 80 %-ს.

ეთიოპიის სოფლის მეურნეობა განიცდის პერიოდულ გვალვებს, ნიადაგის რეგრესს და დეგრადაციას, ტყეების გაჩანაგებას, მოსახლეობის მაღალ სიმჭიდროვეს, გადასახადების მაღალ დონეს და განუვითარებელ ინფრასტრუქტურას. თუმცა სოფლის მეურნეობა ეკონომიკის ყველაზე უფრო პერსპექტიული დარგია. არსებობს მარცვლეულით თვითუზრუნველყოფის და პირუტყვის, მარცვლეულის, ბოსტნეულის და ხილის ექსპორტის განვითარების პოტენციალი. ყოველწლიურად 4,6 მილიონი ადამიანი საჭიროებს საკვებით დახმარებას.

სოფლის მეურნეობის ეკონომიკური საქმიანობის ბევრი სხვა სახეობები შედგება მარკეტინგისაგან, გადამუშავებისაგან და სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის ექსპორტისაგან. წარმოება მხოლოდ ნატურალურია და ნედლეული საქონლის ექსპორტის დიდი ნაწილი წარმოადგენს მცირე სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების სექტორს. ძირითადად მოჰყავთ შემდეგი კულტურები: ყავა, პარკოსნები (მაგალითად, ლობიო), რაფსი, მარცვლეული კულტურები, კარტოფილი, შაქრის ლერწამი და ბოსტნეული. სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციიდან ყავა თითქმის მთლიანად გადის ექსპორტზე და წარმოადგენს უცხოური ვალუტის შემომტან უმსხვილეს წყაროს: 2005 და 2006 წლების განმავლობაში ეთიოპიური ყავის ექსპორტმა შეადგინა მსოფლიო ექსპორტის 0,9 %, ხოლო ზეთოვანი კულტურების მარცვლების და ყვავილების ექსპორტმა შეადგინა 0,5 %. აფრიკაში ეთიოპია მეორეა სიმინდის წარმოების რაოდენობით. ეთიოპიაში 2000 წელს მეცხოველეობის წილი შეადგენდა მთლიანი შიდა პროდუქტის საერთო მოცულობის 19 %-ს.

2008 წლის მდგომარეობით, ზოგიერთმა ქვეყნებმა, რომლებიც ახდენდნენ საკუთარი საკვები პროდუქტების დიდი ნაწილის იმპორტირებას, მაგალითად საუდის არაბეთი, დაიწყეს სახნავი მიწების დიდი მასივების გეგმიური განვითარება განვითარებად ქვეყნებში, მაგალითად ეთიოპიაში. ეს იწვევს შეშფოთებას, რადგანაც საკვები პროდუქტები გადის ექსპორტზე გაცილებით უზრუნველყოფილ ქვეყნებში, ხოლო ადგილობრივი მოსახლეობა რჩება საკვები პროდუქტების საკუთარი დეფიციტის პირისპირ.

ენერგეტიკა

ენერგიის ძირითადი წყარო ეთიოპიაში ტყეები და წყალია. ქვეყანა თავისი მოხმარებული ელექტროენერგიის დაახლოებით 90 %-ს იღებს ჰიდროენერგეტიკის ხარჯზე, რაც იმას ნიშნავს, რომ ელექტროენერგიის წარმოება, როგორც სოფლის მეურნეობა, დამოკიდებულია ნალექების რაოდენობაზე. დღევანდელი დადგენილი სიმძლავრე შეფასებულია დაახლოებით 2000 მეგავატად, 10 000 მეგავატამდე გაფართოების პერსპექტივით. საერთოდ, ეთიოპელები ეყრდნობიან ხე-ტყეს თითქმის ყველა სახის ენერგეტიკული და სამშენებლო საჭიროებებისათვის; შედეგად უკანასკნელი სამი ათწლეულის განმავლობაში გაიჩეხა მთიანეთის ტყეების დიდი ნაწილი.

ეთიოპიის ქალაქების ნახევარზე ცოტა ნაკლები ჩართულია ეროვნულ ენერგოსისტემაში. საწვავზე მოთხოვნილებები დაკმაყოფილებულია ნავთობპროდუქტების იმპორტირების გზით, თუმცა ზოგჯერ მისი შემოტანა ხდება ხმელეთით სუდანიდან. ნავთობის დაზვერვა ეთიოპიაში ტარდებოდა ათწლეულების განმავლობაში, იმ დროიდან, როდესაც 1945 წლის სექტემბერში იმპერატორმა ჰაილე სელასიე I-მა გადასცა 50-წლიანი ლიცენზია კომპანია მობილს. მუშავდება ბუნებრივი აირის მარაგის ექსპლუატირების გეგმები სამხრეთ-აღმოსავლეთ დაბლობში, რომელიც შეფასებულია 4 ტრილიონ კუბურ ფუტად (110 000 000 000 მ³). ნავთობის და ბუნებრივი აირის დაზვერვა მიმდინარეობს გამბელის რეგიონში, რომელიც ესაზღვრება სუდანს.

ტრანსპორტი

1998-2000 წლების ეთიოპია-ერიტრეის კონფლიქტის დაწყებამდე, ეთიოპია, რომელსაც ზღვაზე გასასვლელი არ ჰქონდა, საერთაშორისო ვაჭრობისათვის ძირითადად ეყრდნობოდა ასების და მასაუას პორტებს ერიტრეაში. 2005 წლის მდგომარეობით ეთიოპია ძირითადად იყენებს ჯიბუტის პორტებს, რომლებიც მიერთებულია 781 კმ სიგრძის (აქედან 681 კმ ეთიოპიაში) ვიწროლიანდაგიან (1000 მმ სიგანის ლიანდაგი) ადის-აბება–ჯიბუტის სარკინიგზო ხაზთან, ხოლო მცირე მოცულობით პორტ-სუდანს სუდანში. 2005 წლის მაისში, ეთიოპიის მთავრობამ დაიწყო მოლაპარაკება ბერბერის პორტის გამოყენების თაობაზე სომალილენდში. ეთიოპიის 23 812 კმ ავტოგზებიდან, 15 %-ს აქვს ასფალტი. მთიანი რელიეფი, კარგი გზების და სახმელეთო ტრანსპორტის სატრანსპორტო საშუალებების საკმაო რაოდენობის არქონა ხელს უშლის ეკონომიკის განვითარებას. სახელმწიფო ავიაკომპანია "ეთიოპიის ავიახაზები", ერთ-ერთი მსხვილი ავიაკომპანიაა აფრიკაში. ის ემსახურება 41 ადგილობრივ აეროდრომს და 65 საერთაშორისო მიმართულებებს.

ტურიზმი

საბითუმო და საცალო ვაჭრობასთან, ტრანსპორტთან და კავშირგაბმულობასთან ერთად, მომსახურების სფერო თითქმის მთლიანად შედგება ტურიზმისაგან. ტურიზმის განვითარება დაიწყო 1960-იან წლებში, რომელიც მნიშვნელოვნად შემცირდა 1970-იანი და 1980-იანი წლების განმავლობაში სამხედრო რეჟიმის დროს. მისი აღდგენა დაიწყო 1990-იან წლებში, მაგრამ ზრდა შეიზღუდა შესაბამისი სასტუმროების და სხვა ინფრასტრუქტურების არარსებობის გამო, მიუხედავად მცირე და საშუალო სასტუმროების და რესტორნების მშენებლობის ბუმისა. 2002 წელს 156 000-ზე მეტი ტურისტი ჩავიდა ქვეყანაში, ბევრი მათგანი იქ ჩავიდა უცხოეთიდან.

კავშირგაბმულობა

1930 წელს ქვეყანაში აშენდა პირველი რადიოსადგური. 1933 წელს ეთიოპია შეუერთდა ელექტროკავშირგაბმულობის საერთაშორისო კავშირს. 1935 წელს იტალიური კომპანიის «ანსალდოს» დახმარებით აკაკიში დამთავრდა თანამედროვე რადიოსადგურის მშენებლობა. 1960 წელს რეიდზე მდგარ გემებთან კავშირისათვის ქალაქ ასებში (დღეისათვის ერიტრეა) აშენდა სატელეგრაფო და სატელეფონო კავშირგაბმულობის სადგური. 1988 წლისთვის ქვეყანას ჰქონდა სატელეფონო კავშირი 16 სახელმწიფოსთან, პირდაპირი სატელეგრაფო კავშირი 14 სახელმწიფოსთან და ტელექსი 9 სახელმწიფოსთან, სატელეფონო-სატელეგრაფო სადგურების რაოდენობა აღემატებოდა 370-ს 4 ათას მომსახურე ადამიანთან ერთად, ამასთან მხოლოდ ქალაქ ადის-აბების სატელეფონო ქსელში ირიცხებოდა 35 ათასი აბონენტი.

• სტაციონარული ტელეფონების რაოდენობა: 909 ათასი (2008 წელი).
• მობილური ტელეფონები: 3,17 მილიონი (2008 წელი).
• რადიომიმღებები: 11,75 მილიონი (1997 წელი).
• ტელევიზორები: 320 ათასი (1997 წელი).
• ინტერნეტის მომხმარებლები: 360 ათასი (2008 წელი).

საგარეო ვაჭრობა

ეთიოპიის ექსპორტი 2006 წელს

2013 წლამდე სასოფლო-სამეურნეო საექსპორტო კულტურის ძირითადი სახეობა იყო ყავა, რომელიც უზრუნველყოფდა ეთიოპიის სავალუტო შემოსავლების დაახლოებით 26,4 %-ს. 2014 წლის დასაწყისში, ზეთოვანი კულტურების ექსპორტი უფრო მთავარი გახდა. ყავას აქვს გადამწყვეტი მნიშვნელობა ეთიოპიის ეკონომიკისთვის. 15 მილიონ ადამიანზე მეტი (მოსახლეობის 25 %) იღებს თავის არსებობის საშუალებას ყავის სექტორიდან.

სხვა საექსპორტო საქონელია — ცოცხალი პირუტყვი, ტყავი და მისი ნაკეთობები, ქიმიკატები, ოქრო, პარკოსნები, ზეთოვანი კულტურები, ყვავილები, ხილი, ბოსტნეული, კატი (ლათ. Catha), მწვანე ბუჩქები, რომელსაც აქვს ფსიქოტროპული თვისებები.

საზღვრებზე ვაჭრობას ხშირად ახორციელებენ მენახირეები ყოველგვარი სახელმწიფო კონტროლის და რეგულაციების გარეშე. აღმოსავლეთ აფრიკაში, საერთაშორისო ვაჭრობის 95 %-ზე მეტი ხორციელდება არაოფიციალური არხების დახმარებით და ეთიოპიიდან ცოცხალი პირუტყვი, აქლემები, ცხვრები და თხები არალეგალურად იყიდება სომალიში, კენიაში და ჯიბუტიში. ამ არალეგალური ვაჭრობის საერთო მოცულობა შეფასებულია $250 მილიონიდან US$300 მილიონამდე წელიწადში (100-ჯერ მეტი, ვიდრე ოფიციალური ციფრი). ასეთი ვაჭრობა ხელს უწყობს ფასების ვარდნას საკვებ პროდუქტებზე, კვების უსაფრთხოების ზრდას, საზღვარზე დაძაბულობის მოხსნას და რეგიონალური ინტეგრაციის გაღრმავებას. მაგრამ ასევე არსებობს არარეგულირებადი და არარეგისტრირებული ვაჭრობისგან მიღებული ბუნებრივი რისკები, ისეთები როგორიცაა სახელმწიფო საზღვრებიდან ავადმყოფობების უფრო ადვილად გავრცელება. ამას გარდა, ეთიოპიის მთავრობა უკმაყოფილებას გამოხატავს დაკარგული საგადასახადო და სავალუტო შემოსავლებით. მთავრობის უკანასკნელი ინიციატივები მიმართული იყო ასეთი სახის ვაჭრობის რეგულირებაზე.

სავალუტო შემოსავლები დამოკიდებულია რამდენიმე სასოფლო-სამეურნეო კულტურაზე და იმპორტირებულ ნავთობზე. ეთიოპიას არ ყოფნის უცხოური ვალუტა. ქვეყნის კონსერვატიულმა მთავრობამ შეიმუშავა ფინანსური ღონისძიებები ამ პრობლემების გადასაწყვეტად, მათ შორის შეიმუშავა მკაცრი კონტროლი იმპორტზე და მკვეთრად შეამცირა სუბსიდიები ფასებზე და ბენზინზე. მიუხედავად ამისა, უპირველეს ყოვლისა ნატურალური მეურნეობა ვერ უზრუნველყოფს მაღალ სამხედრო ხარჯებს, გვალვებისგან მიღებულ ზარალს, განვითარების ამბიციურ გეგმებს და იმპორტს, როგორიცაა ნავთობი; ამიტომაც ის დამოკიდებულია უცხოურ დახმარებაზე.

1999 წლის დეკემბერში, ეთიოპიამ ხელი მოაწერა $1,4 მილიარდიან კონტრაქტს მალაიზიურ სანავთობე კომპანია "პეტრონასთან" ერთობლივი საწარმოს შექმნაზე, სომალის რეგიონის უდიდესი ბუნებრივი აირის საბადოს დამუშავებისთვის. მაგრამ 2010 წელს, კომპანია "პეტრონამ" თავისი წილი მიჰყიდა სხვა სანავთობო კომპანიას.

ექსპორტი 2008 წელს: 1,6 მილიარდი დოლარი — ყავა, ოქრო, ტყავი და მისი ნაკეთობები, ცოცხალი პირუტყვი, ზეთოვანი კულტურები.

ძირითადი მყიდველები: გერმანია — 11,8 %, საუდის არაბეთი — 8,7 %, ნიდერლანდები — 8,6 %, აშშ — 8,1 %, შვეიცარია — 7,7 %, იტალია — 6,1 %, ჩინეთი — 6 %, სუდანი — 5,5 %, იაპონია — 4,4 %.

იმპორტი 2008 წელს: 7,2 მილიარდი დოლარი — საკვები პროდუქტები, ნავთობპროდუქტები, სამრეწველო საქონელი, სატრანსპორტო საშუალებები.

ძირითადი მომწოდებლები: ჩინეთი — 16,3 %, საუდის არაბეთი — 12 %, ინდოეთი — 8,7 %, იტალია — 6 %, იაპონია — 4,9 %, აშშ — 4,5 %.

ჯანდაცვა

ეთიოპიის ჯანდაცვის სისტემა, მიუხედავად ჩატარებული რეორგანიზაციისა და სიახლეების შემოღებისა, ერთ-ერთი უარესთაგანია მსოფლიოში. 1990-იანი წლების განმავლობაში ხელისუფლება აქტიურად ახორციელებდა ეთიოპიის სოციალური სფეროს გარდაქმნის პროგრამის რეალიზებას, რომლის დროსაც გაიზარდა სოციალური და სამედიცინო სექტორის ფინანსირება. ჩატარდა სკოლების სრულყოფილების პროცესი, გაიზარდა მოსახლეობის განათლების დონე და შემცირდა ჩვილთა სიკვდილიანობა. მაგრამ 1998–2000 წლებში ეთიოპია-ერიტრეის კონფლიქტის დროს დაფინანსება პრაქტიკულად მთლიანად შეწყდა. 2000–2001 წლებში ჯანდაცვაზე საბიუჯეტო ხარჯებმა შეადგინა 144 მილიონი დოლარი; შედეგად სამედიცინო ხარჯებმა ერთ სულ მოსახლეზე შეადგინა დაახლოებით 4,5 დოლარი, თუმცა საშუალოდ საჰარის სამხრეთით მდებარე ქვეყნებში ეს ციფრი შეადგენს არანაკლებ 10 დოლარს. 2000 წელს ერთ საავადმყოფოს საწოლზე მოდიოდა 4900 მაცხოვრებელი. 1 ექიმი ემსახურებოდა საშუალოდ 48 000 მოსახლეს, ერთი მედდა – 12 000 ადამიანს. მაგრამ მიუხედავად ამისა დღეისათვის ეს ციფრები ცოტათი უფრო გაუმჯობესდა.

2004 წლის ნოემბერში მთავრობამ დაიწყო პირველადი სამედიცინო-სანიტარული დახმარების ხუთწლიანი პროგრამა. 2005 წლის იანვარში ანტირეტროვირუსული პრეპარატების გავრცელება დაიწყო.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ განაცხადა, რომ 2003 წლის ბოლოს უფროსი ასაკის ადამიანების დაახლოებით 4,4 % დაავადებული იყო აივ-ინფექცით ან შიდსით. ეთიოპიის ჯანდაცვის სამინისტროს მონაცემებით, ყველა ახალგაზრდა ადამიანების სიკვდილის ერთი მესამედი გამოწვეულია შიდსის დაავადებით.

სტატისტიკის თანახმად, ეთიოპიის ყოველი მესამე მაცხოვრებელი დაავადებულია სკარლატინით (ლათ. Scarlatina), მაგრამ ჯანდაცვის სისტემა უძლურია გაუწიოს მას შესაბამისი სამედიცინო დახმარება.

შიმშილი კიდევ ერთი მთავარი პრობლემაა ქვეყანაში. მზარდი დემოგრაფიული პროცესების გამო ეთიოპიის მიწის ნაკვეთების უკმარისობა და ასევე ნიადაგის დეგრადაცია იწვევს ერთ სულ მოსახლეზე საკვები პროდუქტების წარმოების მუდმივ შემცირებას. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მონაცემების თანახმად, დღეისათვის ეთიოპია ისეთ დონეზე განიცდის საკვები პროდუქტების უკმარისობას, რომ ყველაზე პროდუქტიულ წლებშიც კი ეთიოპიის მოსახლეობის მინიმუმ 5 % საჭიროებდა ჰუმანიტარულ დახმარებას.

განათლება

ეთიოპიის განათლების სფეროში დიდი ხნის განმავლობაში დომინირებდა ეთიოპიის მართლმადიდებელი ეკლესია, სანამ XX საუკუნის დასაწყისში არ იქნა მიღებული კანონი საერო განათლების შესახებ. მიუხედავად ამისა დიდი ხნის განმავლობაში კარგი განათლების მიღება შეეძლოთ მხოლოდ საზოგადოების ელიტას და ამჰარების ხალხის წარმომადგენლებს, რომლებსაც დიდი ხნის განმავლობაში ეკავათ პრივილიგირებული მდგომარეობა. დღევანდელი სისტემა ახორციელებს სასოფლო რაიონებში სკოლების გაფართოების საკმაოდ მსგავს სქემას, მანამდე არსებულ 1980-იანი წლების სისტემას ემატება უფრო მეტი რეგიონალიზაცია, რაც შესაძლებლობას იძლევა მოსწავლეებმა სოფლებში განათლება მიიღონ მშობლიურ ენაზე, დაწყებული ელემენტარული დონიდან და უფრო მაღალი ბიუჯეტით, რომელიც განათლების სფეროზეა გამოყოფილი. ეთიოპიაში საერთო განათლების მიღების თანმიმდევრობა შეადგენს 6 წელს დაწყებით სკოლებში, 4 წელს საშუალო სკოლების დაბალ კლასებში და 2 წელს საშუალო სკოლების მაღალ კლასებში.

ეთიოპიაში განათლების მიღების შესაძლებლობა საკმაოდ გაუმჯობესდა. დაახლოებით 3 მილიონი ადამიანი სწავლობდა დაწყებით სკოლებში 1994/95 სასწავლო წელს, ხოლო 2008/09 სასწავლო წელს, მოსწავლეების რაოდენობა გაიზარდა 15,5 მილიონამდე – ზრდა 500 %-ზე მეტია.

უკანასკნელ წლებში განათლების დონე გაიზარდა: 1994 წლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით, განათლების დონემ ეთიოპიაში შეადგინა 23,4 %, თუმცა 2007 წლის შეფასებით მან შეადგინა 39 % (მამაკაცები — 49,1 % და ქალები — 28,9 %).

ადის-აბების უნივერსიტეტი პირველი უნივერსიტეტია, რომელიც დაარსდა 1950 წელს. მის შემდეგ 1954 წელს დაარსდა ჰარამაიას უნივერსიტეტი. 2007 წლისთვის არსებობდა 7 მოქმედი უნივერსიტეტი, რომელთა რაოდენობაც მოიმატებს 13-მდე, რადგანაც დაწყებულია ახალი უნივერსიტეტების მშენებლობა. 2012 წლისთვის სახელმწიფო უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების რაოდენობა გაიზარდა 34-მდე, 31 ეკუთვნის სახელმწიფოს, ერთი ეთიოპიის სამოქალაქო სამსახურის უნივერსიტეტია, ერთი თავდაცვის უნივერსიტეტი და ერთიც კოტებეს პედაგოგიური კოლეჯია. ეთიოპიაში არსებულ 64 აკრედიტირებულ არასახელმწიფო უმაღლეს სასწავლო დაწესებულებებს ან კოლეჯებს მინიჭებული აქვთ სასწავლებლის ხარისხი.

2008/09 და 2012/13 სასწავლო წლებს შორის, სტუდენტების რაოდენობა, რომლებიც სწავლობენ ჩვეულებრივ, საღამოს, ზაფხულის პროგრამებით გაიზარდა სახელმწიფო (86 %) და არასახელმწიფო უმაღლეს სასწავლო დაწესებულებებში 310 702 სტუდენტიდან (29 % ქალი) 553 484 სტუდენტამდე (30 % ქალი). პირველი ხარისხის დამთავრებულების რაოდენობა გაიზარდა 56 109 ადამიანიდან (29,9 % ქალი) 79 073 ადამიანამდე (28,6 % ქალი).

2008/09 და 2012/13 სასწავლო წლებს შორის ინჟინრებთა რაოდენობა, რომლებიც სწავლობენ სახელმწიფო და არასახელმწიფო უმაღლეს სასწავლო დაწესებულებებში გაიზარდა 9800 ადამიანიდან (11,4 % ქალი) 28 139 ადამიანამდე (20,4 % ქალი). დოქტორის განათლებით გაიზარდა 325 ადამიანიდან (8 % ქალი) 3165 ადამიანამდე (11,2 % ქალი). მაგისტრების განათლებით გაიზარდა 3574 ადამიანიდან (11,8 % ქალი) 6353 ადამიანამდე (14,9 % ქალი) და დოქტორანტების განათლებით გაიზარდა 15 ადამიანიდან (0 % ქალი) 71 ადამიანამდე (9,9 % ქალი). აკადემიადამთავრებულთა რაოდენობა გაიზარდა 11 028 ადამიანიდან (9,8 % ქალი) 23 905 ადამიანამდე (10,5 % ქალი).

მასმედია

ეთიოპიაში მასმედიის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილია რადიო და ტელევიზია, რომლებიც ეთიოპიის ხელისუფლების კონტროლ ქვეშ რჩება, ასევე კერძო გაზეთები და ჟურნალები. ეთიოპიის სუვერენული სახელმწიფოს ხანგრძლივი 2000 წლიანი ისტორიის განმავლობაში მასმედია ახალი მოვლენაა.

10 რადიოსამაუწყებლო სადგურიდან, 8 AM დიაპაზონზე მაუწყებლობს და 2 მოკლე ტალღებზე, რომლებსაც აქვთ ლიცენზია ეთიოპიაში მუშაობისათვის. ეთიოპიის ძირითადი სამაუწყებლო სადგურებია: ეთიოპიის რადიო, რადიო ფანა^[65] (или "Факела") კერძო რადიოსადგურია, რადიო თავისუფალი ეთიოპიის პირველი ხმა და რადიო რევოლუციური ტიგრაის ხმა. ეთიოპიის ტელევიზიის ერთიანი, 24 საათიანი ტელემაუწყებლობის ქსელი და 3 რეგიონალური სადგური, კერძოდ: ადის TV, TV ორომია (ორი პირდაპირი სტუდია), და Dire TV. ხელისუფლების პოლიტიკიდან გამომდინარე, რადიოგადაცემები მიმდინარეობს სხვადასხვა ენებზე.

ბეჭვდითი ორგანოები, მოსახლეობის საკმაოდ მაღალი სიღარიბის და განათლების დაბალი დონის გამო, ასევე დედაქალაქის გარეთ მცირე რაოდენობით გავრცელების გამო, ემსახურება მხოლოდ მოსახლეობის საკმაოდ მცირე ნაწილს. ჟურნალ-გაზეთების მცირე რაოდენობით გავრცელება გამოხატავს მრავალფეროვნების არასაკმარისობას ოფიციალურ პრესაში. ეთიოპიის სამოქალაქო ომის დამთავრების შემდეგ ქვეყანაში გამოჩნდა კერძო ჟურნალ-გაზეთები, მიუხედავად ხელისუფლების მხრიდან მკაცრი რეგულირებისა და ქვეყნის ეკონომიკის ზრდისა და კლებისა პრესის რაოდენობა მაინც იზრდება. მიუხედავად ხელისუფლების დიდი მცდელობისა, გაცილებით უფრო მდიდარმა ეთიოპიურმა დიასპორამ უცხოეთში ხელი შეუწყო თავისუფალი პრესის შემდგომ განვითარებას, ასევე ამას ეხმარება ბევრი ახალი ამბების სერვისების მრავალეროვნული საზოგადოება, როგორებიცაა ამჰარულენოვანი და ინგლისურენოვანი.

როდესაც ეთიოპიის ხალხთა რევოლუციურ-დემოკრატიული ფრონტი (ეხრდფ) 1991 წელს ხელისუფლებაში მოვიდა, ერთ-ერთი პირველი მათი გამოცემული აქტი ეხებოდა ეთიოპიის მასმედიისათვის უფრო მეტი თავისუფლების მიცემას, ვიდრე ეს ჰქონდა მანამდე, ცენზურის, რომელიც ათწლეულების განმავლობაში მიმდინარეობდა, როგორც დერგის, ასევე მეფის ხელისუფლების დროს, შეწყვეტას. ეს პროცესები მიმდინარეობდა თანდათანობით, განსაკუთრებით 2005 წლის არჩევნების შემდეგ. ამ ლიბერიზაციის მიუხედავად, ურთიერთობა ეხრდფ-სა და კერძო პრესას შორის საკმაოდ დაძაბული იყო. პრესაზე ზეწოლა რეგულარულად მიმდინარეობდა 1990-იან წლებში, რაც გამოიხატებოდა ათეულობით ჟურნალისტების დაპატიმრებაში, რომლებსაც 1992 წელს ბრალად წაუყენეს ცრუ ინფორმაციების გამოქვეყნება და ბეჭვდის შესახებ სხვა კანონების და დადგენილებების დარღვევა. ამ კანონის საფუძველზე ხელისუფლება აპატიმრებდა ჟურნალისტებს ბრალდებების წაყენების გარეშე. "Human Rights Watch"-ის თანახმად, ეთიოპიის მასმედიის თავისუფლების უმაღლესი წერტილი იყო 2005 წლის არჩევნების მოსამზადებელი პერიოდი. სადავო არჩევნების შემდეგ, როდესაც ხელისუფლების მხრიდან არაპროპორციული ძალადობის ბევრი შემთხვევა აღინიშნა, ბევრი ჟურნალისტი იქნა დაპატიმრებული, ოპოზიციური პარტიების წევრებთან ერთად და შემდეგ ისინი გაასამართლეს "კონსტიტუციის წინააღმდეგ მოქმედებაში" და სხვა დანაშაულში, ზოგიერთი მათგანი კი დაუსწრებლად. ასევე ჯარიმები დაუწესეს ეთიოპიის გამომცემლობებს.

იხ. ვიდეო - Ethiopia Threatens its Red Sea Neighbours: What Next?

კულტურა

ეთიოპიის მრავალფენოვანი კულტურა დგას ბიბლიური ცივილიზაციის საფუძველზე, მასზე გავლენა მოახდინა ახლო აღმოსავლეთის ძველ კულტურებთან კონტაქტებთან. იმავდროულად ის საკმაოდ თვითმყოფადი კულტურაა. რელიგიებმა ბევრად განსაზღვრეს ეთიოპიური კულტურა, მაგრამ მსოფლიოს არც ერთი რელიგია — იუდაიზმი, ქრისტიანობა, ისლამი — არ ყოფილა მიღებული სუფთა სახით, შეუცვლელად.

ეთიოპიის სახე მუდამ იყო საკმაოდ წინააღმდეგობრივი სხვა კულტურის ადამიანებისათვის. როგორც ჰ. ერლიჰი აღნიშნავს, მუსლიმურ სამყაროს წარმოდგენაში ეთიოპელები იყვნენ კეთილგანწყობილები, დამოუკიდებლები, მაგრამ იმავე დროს გამოირჩეოდნენ ისეთი თვისებებით, როგორიცაა ერესი და ბოროტი ზრახვები. ქრისტიანული აღქმა ეთიოპიას გამოსახავდა, როგორც საიდუმლო და უდიდეს მძლავრ სამეფოდ, მაგრამ უბრალო, კულტურულ, ველურ და მიმზიდველად. აფრიკული შეგნება მუდამ აღნიშნავდა ეთიოპელთა განსაკუთრებულ დამოუკიდებლობას, იმის მაგალითს, თუ როგორ უნდა დაიცვას ის შავკანიანმა ადამიანმა.

სხვადასხვა გარე ძალებთან წინააღმდეგობა ეთიოპიას უნარჩუნებდა კულტურას პრაქტიკულად შეუცვლელი სახით ათასწლეულების განმავლობაში. მუსლიმმა დამპყრობლებმა ვერ შეძლეს მიეერთებინათ ამჰარის სამეფო ვერც ერთი მძლავრი იმპერიისთვის, რომლებიც მათ გვერდით ყვაოდნენ. ევროპელმა კოლონიზატორებმა, მისიონერებმა და ფაშისტმა ლიდერმა მუსოლინიმაც კი ვერ შეძლეს დაეპყროთ ეთიოპია.

იტალიელი ისტორიკოსი-აფრიკანისტი კონტი-როსინი ეთიოპიას ეძახის «ხალხთა მუზეუმს» — ეთნიკური მრავალფეროვნება წარმოდგენილია დაახლოებით 80 ჯგუფებით, სხვადასხვა ტრადიციებით და ენებით.

ეთიოპიის ლიტერატურა (ანბანი ცივილიზაციის მანიშნებელია) მოიცავს დაახლოებით ორ ათასწლეულს. VIII საუკუნემდე ლიტერატურა, ძირითადად ეს იყო რელიგიური ტექსტები, რომლებიც იწერებოდა გეეზის ენაზე. დღეისათვის ეს ენა გამოიყენება მხოლოდ ღვთისმსახურებაში. პირველი ნაწარმოებების შექმნა ამჰარულ ენაზე მიეკუთვნება XIX საუკუნეს.

მთავარი საგანმანათლებლო და კულტურული ცენტრები საუკუნეების განმავლობაში იყვნენ მონასტრები, ევროპის მონასტრების მსგავსად. აქ ყვაოდა ხელსაქმიანობა და ხელოვნება, შენარჩუნებულია საუკეთესო ქმნილებები, ხატები და უძველესი ხელნაწერები.

კალენდარი

ეთიოპიური კალენდარი (ამჰ. የኢትዮጵያ ዘመን አቆጣጠር — ye'Ītyōṗṗyā zemen āḳoṭaṭer) — კალენდარი, რომელიც გამოიყენება ეთიოპიაში, ასევე ეთიოპიის და ერიტრეის ორთოდოქსალურ ეკლესიებში, ერიტრეის კათოლიკურ ეკლესიაში და ერიტრეის ევანგელისტურ ეკლესიაში. ეს კალენდარი ეფუძნება უფრო ძველ, კოპტურ კალენდარს, რომელიც თავის მხრივ წარმოიშვა ძველი ძველეგვიპტური კალენდრიდან, მაგრამ აქვს მსგავსება იულიუსის კალენდართან: მასში ასევე გამოიყენება დამატებითი დღე ყოველ ოთხ წელიწადში. ეთიოპიურ კალენდარში წლის დასაწყისი უწევს 30 აგვისტოს იულიუსის კალენდრით, თუ შემდეგი წელი ნაკიანია, ან 29 აგვისტოს, თუ შემდეგი წელი ჩვეულებრივია. კოპტური კალენდრის მსგავსად, ეთიოპიური კალენდარი მოიცავს 12 თვეს, თითოეული 30 დღის რაოდენობით, ასევე 5 ან 6 ეპაგომენურ დღეს წლის ბოლოში, რომელიც ჩვეულებრივად გამოიყოფა 13-ე თვედ. ეპაგომენური დღეების რიცხვს განსაზღვრავს ჩვეულებრივი ან ნაკიანი წელი.

ეთიოპიურ კალენდარში წლების ათვლა იწყება ჩვენი წელთაღრიცხვის 8 წლის 29 აგვისტოდან იულიუსის კალენდრით. შედეგად, ახალ ათასწლეულში ეთიოპია შევიდა 2008 წლის 29 აგვისტოს იულიუსის კალენდრით (11 სექტემბერი).

წლის დასაწყისად ეთიოპელები და ერიტრეის ეკლესიის მიმდევრები დღეისათვის იყენებენ ხარების თარიღს — 9 წლის 25 მარტს იულიუსის კალენდრით, ანიანა ალექსანდრიელის გამოთვლებით, პირველი წელი დაიწყო ამ თარიღამდე შვიდი თვით ადრე — 8 წლის 29 აგვისტოს იულიუსის კალენდრით, ევროპელებისგან განსხვავებით, რომლებმაც დიონისე მცირეს 525 წელს ჩატარებული გამოთვლები მიიღეს საფუძვლად, რომელმაც ხარების თარიღი 8 წლით უფრო ადრინდელად დაასახელა, ვიდრე ანიანა ალექსანდრიელმა. ამიტომ ეთიოპიური წლების რიცხვი 8 წლით ნაკლებია 1 იანვრიდან 10 სექტემბრის ჩათვლით გრიგორიანული კალენდრით, ხოლო 11 სექტემბრიდან 31 დეკემბრის ჩათვლით გრიგორიანული კალენდრით — 7 წლით ნაკლებია.

მომდევნო დღე იწყება არა შუაღამისას (00 სთ 00 წთ), არამედ მზის ამოსვლისას.

ამჰარული ენა	კოპტური ენა	თვის დასაწყისი (გრიგორიანული კალენდარი)	თვის დასაწყისი ნაკიან ეთიოპიურ წელს (გრიგორიანული კალენდარი)
መስከረም (Mäskäräm)	Tut	11 სექტემბერი	12 სექტემბერი
ጥቅምት (Teqemt)	Babah	11 ოქტომბერი	12 ოქტომბერი
ኅዳር (Hedar)	Hatur	10 ნოემბერი	11 ნოემბერი
ታኅሣሥ (Tahsas)	Kiyahk	10 დეკემბერი	11 დეკემბერი
ጥር (T’er)	Tubah	9 იანვარი	10 იანვარი
የካቲት (Yäkatit)	Amshir	8 თებერვალი	9 თებერვალი
መጋቢት (Mägabit)	Baramhat	10 მარტი	10 მარტი
ሚያዝያ (Miyazya)	Baramundah	9 აპრილი	9 აპრილი
ግንቦት (Genbot)	Bashans	9 მაისი	9 მაისი
ሰኔ (Säne)	Ba’unah	8 ივნისი	8 ივნისი
ሐምሌ (Hamle)	Abib	8 ივლისი	8 ივლისი
ነሐሴ (Nähase)	Misra	7 აგვისტო	7 აგვისტო
ጳጉሜ (Pagumän)	Nasi	6 სექტემბერი	6 სექტემბერი

მეორე გამორჩეული კალენდარული სისტემა შემუშავდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე დაახლოებით 300 წელს ორომოს ხალხის მიერ. ბორანას კალენდარი ეყრდნობა მთვარეზე და 7 ცალკეულ ვარსკვლავზე ან თანავარსკვლავედზე ასტრონომიულ დაკვირვებას. ამ კალენდრის თვეებია: Bittottessa (სამკუთხედის თანავარსკვლავედი), Camsa (პლეადა), Bufa (ალდებარანი), Waxabajjii (ბელატრიქსი), Obora Gudda (ცენტრალური ორიონის თანავარსკვლავედი-Saiph), Obora Dikka (სირიუსი), Birra (სავსე მთვარე), Cikawa (მთვარის მეოთხედი), Sadasaa (მთვარის მეოთხედი), Abrasa (დიდი ნახევარმთვარე), Ammaji (საშუალო ნახევარმთვარე) და Gurrandala (მცირე ნახევარმთვარე).

დრო

ეთიოპიის ტერიტორია მდებარეობს აღმოსავლეთაფრიკული დროის (EAT) (UTC+3) სარტყელში. ზაფხულის დროზე ეთიოპია არ გადადის.

ადგილობრივი დრო — UTC+3 ეთიოპიაში გამოიყენება მხოლოდ სახელმწიფო დაწესებულებებში, ტრანსპორტის ჩათვლით. ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე დრო აითვლება 12-საათიანი ციკლებით «მზის ამოსვლიდან ჩასვლამდე» და «მზის ჩასვლიდან ამოსვლამდე», ამასთან მზის ამოსვლის დრო ითვლება შუადღედ, ხოლო მზის ჩასვლის დრო — შუაღამედ. შედეგად, აღმოსავლეთაფრიკული დროის 7:00 შეესაბამება ადგილობრივი დროის დღის ციკლის 1:00-ს, 12:00 — 6:00-ს და 18:00 — 12:00-ს. დროის ათვლის ამ თავისებურებას ხშირად ქვეყნის სტუმრები შეჰყავს დაბნეულობაში.

სპორტი

საერთაშორისო სპორტულ არენებზე ეთიოპია პირველ რიგში ცნობილია თავისი განთქმული მორბენლებით საშუალო და გრძელ დისტანციებზე. ოლიმპიური თამაშებზე ქვეყნისთვის მედლები მოჰქონდათ მხოლოდ მძლეოსნებს, სულ მათ ანგარიშზე მოდის 20-ზე მეტი ოქროს მედალი. სახელგანთქმულ ეთიოპიელ მორბენლებს შორის, რომლებსაც გამარჯვებები აქვთ მოპოვებული მსოფლიო ჩემპიონატებში და ოლიმპიურ თამაშებში, შეიძლება დავასახელოთ ისეთი სპოტსმენები, როგორებიცაა: აბებე ბიკილა, მირუს იფტერი, ჰაილე გებრსილასე, კენენისა ბეკელე, ტირუნეშ დიბაბა, მესერეტ დეფარი, დერარტუ ტულუ.

2006 წელს ეთიოპია პირველად მონაწილეობდა ტურინის ზამთრის ოლიმპიურ თამაშებში.

ფეხბურთში 1960-იან წლებში ეთიოპიის ეროვნული საფეხბურთო ნაკრები იყო აფრიკაში ერთ-ერთი უძლიერესი გუნდი და გაიმარჯვა 1962 წლის აფრიკის ერთა თასის გათამაშებაში. დღეისათვის უკვე ეთიოპია ფეხბურთში არც თუ ისე ძლიერი ნაკრებია. მაგრამ ეთიოპიიდან ჩამოსულ ფეხბურთელებს შორის ცნობილია თეოდორ გებრესელასიე, რომელსაც აქვს ჩეხეთის მოქალაქეობა და თამაშობს ჩეხეთის რესპუბლიკის ეროვნულ საფეხბურთო ნაკრებში. ის ასევე საფეხბურთო კლუბ ბრემენის «ვერდერის» მოთამაშეა.

დღესასწაულები

თარიღი	დასახელება (ქართ.)	დასახელება (ეთიოპ.)
6 ან 7 იანვარი	ქრისტეს შობა	Gänna/Ledät (ገናልደት)
19 იანვარი	ნათლისღება	Temqät (ጥምቀት)
2 მარტი	გამარჯვება ადუასთან
აპრილი ან მაისი	აღდგომა	Fasika (ፋሲካ)
1 მაისი	შრომის დღე
5 მაისი	თავისუფლების დღე	Omédla del (ኦሜድላ ድል)
11 სექტემბერი	ახალი წელი	Enqutatash (እንቁጣጣሽ)
27 ან 28 სექტემბერი	მესკელის ჯვრის დღე	Mäsqäl (መስቀል)

საკვები

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                              საკვები

სხვადასხვა საკვები

რას ჭამენ, რით იკვებებიან - ნებისმიერი ნივთიერება, რომელიც შესაფერისია ცოცხალი ორგანიზმების საკვებისა და სასმელისთვის, ენერგიის რეზერვების შესავსებად და ქიმიური მეტაბოლური რეაქციების ნორმალური მიმდინარეობისთვის აუცილებელი ინგრედიენტებით: ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები, ვიტამინები, მინერალები და კვალი ელემენტები. ნუტრიენტები შედიან ცოცხალ ორგანიზმში, სადაც ისინი შეიწოვება უჯრედების მიერ ენერგიის გამომუშავებისა და შესანახად, სასიცოცხლო ფუნქციების შესანარჩუნებლად, აგრეთვე ზრდის პროცესებისა და მომწიფების უზრუნველსაყოფად.

საკვების მთავარი დანიშნულებაა იყოს ენერგიის წყარო, განახლებადი მასალები და „სამშენებლო მასალა“ ორგანიზმისთვის, თუმცა საკვებისგან სიამოვნების მიღების (შიმშილის დაკმაყოფილების) ფაქტორი ასევე მნიშვნელოვანია ადამიანის კვებაში.

როგორც წესი, საკვები წარმოშობის მიხედვით იყოფა მცენარეებად და ცხოველებად.

შინაური ცხოველების კვებასთან დაკავშირებით ფართოდ არის გავრცელებული და გამოყენებული საკვების ცნება.

კულინარიასთან დაკავშირებული ადამიანის საქმიანობის სფეროს ეწოდება სამზარეულო (სამზარეულო ხელობა).

ისტორიულად ადამიანები აკმაყოფილებდნენ საკვებს რამდენიმე ძირითადი გზით: ნადირობა, შეგროვება და სასოფლო-სამეურნეო წარმოება. დღესდღეობით მსოფლიოში საკვების მოთხოვნილების უმეტესი ნაწილი დაკმაყოფილებულია კვების მრეწველობის მეშვეობით.

მე როგორც ეკოლოგისტი და შრომის ჯამრთელობის სპეციალსიტი კვება და საკვები ერთერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია ჩვენი  გარემოს ზემოქედება და სემდეგში ჩვენი ადამიანის ჯართელობის მდგომარეობა ჯართელი კვება ეგ ერთია და ეკოლოგიური და უსაფრთხო საკვები ეგ მოერე მაშ ასე:

პროდუქტების შეძენის დროს უნდა დავიცვათ გარკვეული წესები, რათა მერე არ ვინანოთ უაზროდ გადაყრილი თუნდაც თანხა და რაც მთავარია ჯამრთელობისთვის ზიანის მიყენება. 

ყუარდღების უნდა დავათვალიეროტ პროდუქტი და როგორუნდა გამოიყურებოდეს ის

ყველი - ზედაპირზე არ უნდა ჰქონდეს ობი (განსაკუთრების სახეობის გარდა). თუ ყველი დახეთქილია და ალაგ-ალაგ გამუქებულია. ეს იმას ნიშნავს,რომ ის უკვე გამომშრალია.

არაჟანი - არ უნდა ჰქონდეს კოშტები და იყოს წებოსებოვანი არ უნდა იწელებოდეს.

მოხარშული ძეხვი - ხარისხიანი ძეხვ აქვს ზოიერად ნოტიო თანაბარი ღრმულების გარეშე, თუ ძეხვი მკვეთრი წითელი ფერისაა. ეს ნიშნავს, რომ მას დამატებული აქვს ჯამრთებისთვის მავნე ნატრუმის ნიტრატი, ხორცს ფერს უნასრჩუნებს.

გაყინული ხორცი - ზამბარასავითაა და მოსინჯვისას მაშინვე აღიდგენს ფორმას. თუ დაიოგვიანა, ეს ნიშნავს რომ ის დიდი ხნისაა და ბევრი სითხე აქვს.

თევზი - მაგარი ქერცლი, გამჭირვალე თვალები და წითელი ლაყუჩები - იდეალური ნიშნებია. ცოცხალი თევზისთვის გაყინული თევზისთვის ზედმეტი ყუნელები, დამარილებულისთვისკი არ უნდა ჰქონდეს შიგნეული და სასიმუვნო სურნელით უნდა გამოირჩეოდეს.

დაფასეობული პროდუქტებისთვის შეფუთული უნდა იყოს და მცირე დაზიანებამაც შეიძლება პროდუქტების გაფუჭება გამოიწვიოს.

ტერინი - ფრანგული კერძი

სურსათის უვნებლობა

მთავარი სტატია: სურსათის უვნებლობა

უსაფრთხო საკვები არის საკვები, რომელიც თავისუფალია არა მხოლოდ ტოქსინების, პესტიციდებისა და ქიმიური და ფიზიკური დამაბინძურებლებისგან, არამედ მიკრობიოლოგიური პათოგენებისგან, როგორიცაა ბაქტერიები, პარაზიტები და ვირუსები, რომლებსაც შეუძლიათ დაავადების გამოწვევა.

სიცოცხლის პროცესში გამოყენებული საკვების ბუნების მიხედვით, ყველა ცოცხალი ორგანიზმი იყოფა ავტოტროფებად, ჰეტეროტროფებად და მიქსოტროფებად. არაორგანული ნაერთები - CO2, H2O და სხვა - მთავარი საკვებია აუტოტროფული ორგანიზმებისთვის (მცენარეთა უმეტესობა), რომლებიც მათგან სინთეზირებენ ორგანულ ნივთიერებებს ფოტოსინთეზის ან ქიმიოსინთეზის გზით: ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები, რომლებიც შეადგენენ ჰეტეროტროფული ორგანიზმების საკვებს. გარდა ცილების, ცხიმებისა და ნახშირწყლებისა, ჰეტეროტროფულ ორგანიზმებს სჭირდებათ ვიტამინები, ნუკლეინის მჟავები და მიკროელემენტები.

ცხოველები იყოფა ბალახისმჭამელებად (მაგალითად, ძროხა, სპილო), რომლებიც მოიხმარენ მცენარეულ საკვებს, ხორცისმჭამელ მტაცებლებს და მტაცებლებს (მაგალითად, მგელი, ლომი), მრავალმჭამელებად და ყოვლისმჭამელებად (მაგალითად, დათვი, ადამიანი).

შინაური ცხოველების საკვები (საკვები) ხშირად არის ცხოველისთვის აუცილებელი მრავალი ნივთიერების ხელოვნურად შექმნილი კომპლექსი, მაგალითად, რთული საკვები, ძაღლისა და კატის საკვები, ან საკვები აკვარიუმის თევზისთვის.

საჭმლის მონელება

მთავარი სტატია: საჭმლის მონელება

საჭმლის მონელება არის რთული ფიზიოლოგიური პროცესი ორგანიზმში, რომელიც უზრუნველყოფს საკვების მონელებას და უჯრედების მიერ მის შეწოვას. საჭმლის მონელების დროს საკვების მაკრომოლეკულები გარდაიქმნება უფრო მცირე მოლეკულებად, კერძოდ, საკვების ბიოპოლიმერები იშლება მონომერებად. ეს პროცესი საჭმლის მომნელებელი ფერმენტების დახმარებით ხორციელდება.

საჭმლის მონელების პროცესს შეიძლება თან ახლდეს ორგანიზმში არსებული სხვადასხვა დარღვევა, რისი თავიდან აცილების მიზნითაც შესაძლებელია გარკვეული დიეტის გამოყენება.

საკვების ქიმიური შემადგენლობა

მთავარი სტატია: კვებითი ღირებულება

როგორც წესი, საკვები შეიცავს სხვადასხვა კომპონენტის ნარევს, მაგრამ არსებობს საკვების სახეობები, რომლებიც შედგება ერთი კომპონენტისგან ან მისი აშკარა უპირატესობისგან, მაგალითად, ნახშირწყლების საკვები. საკვების კვებითი ღირებულება განისაზღვრება, უპირველეს ყოვლისა, მისი კომპონენტების ენერგეტიკული და ბიოლოგიური ღირებულებით, აგრეთვე ცალკეული ტიპის კომპონენტების პროპორციებით მათი მთლიანი რაოდენობით.

საკვების ენერგეტიკული ღირებულება განისაზღვრება იმ ენერგიის რაოდენობით, რომელიც გამოიყოფა საკვების მიღებისას. თუ სხეულის ენერგეტიკული ხარჯი მნიშვნელოვნად დაბალია, ვიდრე მოხმარებული საკვების ენერგეტიკული ღირებულება, მაშინ სხეული, როგორც იქნა, „ინახავს“ ენერგიას გაუთვალისწინებელი მოვლენისთვის, ხდება სხეულის წონის მატება, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს სიმსუქნე. თუ ადამიანი/ცხოველი არ იღებს საჭირო რაოდენობის ენერგიას საკვებიდან, მაშინ ხდება სხეულის წონის კლება. არასწორი კვება იწვევს ორგანიზმის მდგომარეობის გაუარესებას და ხელს უწყობს სხვადასხვა დაავადებებს. უკიდურესი დაღლილობა იწვევს შიმშილს.

ციყვები

მთავარი სტატია: ცილები

ცილები არის დიდი ბიომოლეკულები ან მაკრომოლეკულები, რომლებიც შედგება ამინომჟავების ნარჩენების ერთი ან მეტი გრძელი ჯაჭვისგან. ცოცხალ ორგანიზმებში ცილების ამინომჟავის შემადგენლობა განისაზღვრება გენეტიკური კოდით, უმეტეს შემთხვევაში სინთეზის დროს გამოიყენება 20 სტანდარტული ამინომჟავა. მათი მრავალი კომბინაცია იძლევა ცილის მოლეკულების მრავალფეროვან თვისებებს. გარდა ამისა, ცილაში შემავალი ამინომჟავები ხშირად ექვემდებარება ტრანსლაციურ მოდიფიკაციას, რაც შეიძლება მოხდეს როგორც ცილის ფუნქციის შესრულებამდე, ასევე უჯრედში მისი „მუშაობის“ დროს. ხშირად ცოცხალ ორგანიზმებში რამდენიმე ცილის მოლეკულა ქმნის კომპლექსურ კომპლექსებს, მაგალითად, ფოტოსინთეზურ კომპლექსს.

ცხიმები

ძირითადი სტატიები: ცხიმები და ლიპიდები

ცხიმები, ან ქიმიური თვალსაზრისით, ტრიგლიცერიდები არის ბუნებრივი ორგანული ნაერთები, გლიცეროლის და მონობაზური ცხიმოვანი მჟავების სრული ეთერები (შედის ლიპიდების კლასში). ნახშირწყლებსა და ცილებთან ერთად ცხიმები ძუძუმწოვრების ენერგიის ერთ-ერთი მთავარი წყაროა, კვების ერთ-ერთი მთავარი კომპონენტი. ცხიმების ემულსიფიკაცია ნაწლავში (მათი შეწოვის აუცილებელი პირობა) ნაღვლის მარილების მონაწილეობით ხორციელდება. ცხიმების ენერგეტიკული ღირებულება დაახლოებით 2-ჯერ აღემატება ნახშირწყლებს, რაც ექვემდებარება მათ ბიოშეღწევადობას და ორგანიზმის მიერ ჯანსაღ შეწოვას. ცოცხალ ორგანიზმებში ცხიმები (ლიპიდები) ასრულებენ მნიშვნელოვან სტრუქტურულ, ენერგეტიკულ და სხვა სასიცოცხლო ფუნქციებს უჯრედის მემბრანულ წარმონაქმნებში და უჯრედქვეშა ორგანელებში. მცენარეული წარმოშობის თხევად ცხიმებს ჩვეულებრივ ზეთებს უწოდებენ. გარდა ამისა, კულინარიაში ცხოველურ ცხიმს (ცხოველური რძისგან მიღებულ) კარაქსაც უწოდებენ. ასევე კვების მრეწველობაში მცენარეული ზეთების ტრანსფორმაციის (ჰიდროგენაციის ან ჰიდროგენიზაციის) შედეგად მიღებულ მყარ ცხიმებს უწოდებენ ლარდს, მარგარინს, კომბინირებულ ცხიმს ან სპრეს.

მცენარეები შეიცავს ცხიმებს შედარებით მცირე რაოდენობით, გარდა ზეთოვანი თესლებისა, რომლებშიც ცხიმის შემცველობა შეიძლება იყოს 50%-ზე მეტი. გაჯერებული ცხიმები ორგანიზმში იშლება 25-30%-ით, უჯერი ცხიმები კი მთლიანად .

ცხოველური ცხიმები ყველაზე ხშირად შეიცავს სტეარის და პალმიტის მჟავებს; უჯერი ცხიმოვანი მჟავები წარმოდგენილია ძირითადად ოლეინის, ლინოლის და ლინოლენის მჟავებით. ამ კატეგორიის ცხიმების ფიზიკოქიმიური და ქიმიური თვისებები დიდწილად განისაზღვრება მათში შემავალი გაჯერებული და უჯერი ცხიმოვანი მჟავების თანაფარდობით.

ნახშირწყლები

მთავარი სტატია: ნახშირწყლები

ნახშირწყლები არის ორგანული ნაერთების ძალიან ფართო კლასი, მათ შორის არის ნივთიერებები ძალიან განსხვავებული თვისებებით. ეს საშუალებას აძლევს ნახშირწყლებს შეასრულონ სხვადასხვა ფუნქციები ცოცხალ ორგანიზმებში. ამ კლასის ნაერთები შეადგენენ მცენარეთა მშრალი მასის დაახლოებით 80%-ს და ცხოველთა მასის 2-3%-ს. ცხოველთა სხეულს არ შეუძლია დამოუკიდებლად მოახდინოს ნახშირწყლების სინთეზი არაორგანული ნივთიერებებისგან. ისინი მცენარეებიდან იღებენ საკვებს და იყენებენ, როგორც ჟანგვის პროცესში მიღებულ ენერგიის ძირითად წყაროს. ამრიგად, ნახშირწყლები ჭარბობს ადამიანისა და ცხოველის ყოველდღიურ რაციონში. ბალახისმჭამელები იღებენ სახამებელს, ბოჭკოს და საქაროზას. ხორცისმჭამელები გლიკოგენს ხორცისგან იღებენ. ადამიანისთვის საკვებიდან ნახშირწყლების ძირითადი წყაროა: პური, კარტოფილი, მაკარონი, მარცვლეული და ტკბილეული. შაქარი არის სუფთა ნახშირწყლები. თაფლი, მისი წარმოშობის მიხედვით, შეიცავს 70-80% გლუკოზას და ფრუქტოზას.

ცოცხალ ორგანიზმებში ნახშირწყლები ასრულებენ შემდეგ ფუნქციებს:

სტრუქტურული და დამხმარე ფუნქციები. ნახშირწყლები მონაწილეობენ სხვადასხვა დამხმარე სტრუქტურების მშენებლობაში. ამრიგად, ცელულოზა არის მცენარის უჯრედის კედლების მთავარი სტრუქტურული კომპონენტი, ქიტინი ასრულებს მსგავს ფუნქციას სოკოებში და ასევე უზრუნველყოფს ართროპოდების ეგზოჩონჩხის სიმკვეთრეს.

დამცავი როლი მცენარეებში. ზოგიერთ მცენარეს აქვს დამცავი სტრუქტურები (ეკლები, წვერები და ა.შ.), რომელიც შედგება მკვდარი უჯრედების უჯრედის კედლებისგან.

პლასტიკური ფუნქცია. ნახშირწყლები რთული მოლეკულების ნაწილია (მაგალითად, პენტოზები (რიბოზა და დეზოქსირიბოზა) მონაწილეობენ ATP-ის, დნმ-ის და რნმ-ის მშენებლობაში).

ენერგიის ფუნქცია. ნახშირწყლები ემსახურება ენერგიის წყაროს: 1 გრამი ნახშირწყლების დაჟანგვის შედეგად გამოიყოფა 4,1 კკალ ენერგია და 0,4 გრ წყალი.

შენახვის ფუნქცია. ნახშირწყლები მოქმედებენ როგორც სარეზერვო ნუტრიენტები: გლიკოგენი ცხოველებში, სახამებელი და ინულინი მცენარეებში.

ოსმოსური ფუნქცია. ნახშირწყლები მონაწილეობენ ორგანიზმში ოსმოსური წნევის რეგულირებაში. ამრიგად, სისხლი შეიცავს 100-110 მგ/% გლუკოზას, ხოლო სისხლის ოსმოსური წნევა დამოკიდებულია გლუკოზის კონცენტრაციაზე.

რეცეპტორის ფუნქცია. ოლიგოსაქარიდები მრავალი უჯრედული რეცეპტორის ან ლიგანდის მოლეკულის რეცეპტორული ნაწილის ნაწილია.

ნახშირწყლების მეტაბოლიზმი ადამიანის ორგანიზმში და მაღალ ცხოველებში შედგება რამდენიმე პროცესისგან:

ჰიდროლიზი (გაყოფა) კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში საკვების პოლისაქარიდების და დისაქარიდების მონოსაქარიდებამდე, რასაც მოჰყვება ნაწლავის სანათურიდან სისხლში შეწოვა.

გლიკოგენოგენეზი (სინთეზი) და გლიკოგენოლიზი (დაშლა) ქსოვილებში, ძირითადად ღვიძლში.

აერობული (გლუკოზის დაჟანგვის პენტოზაფოსფატის გზა ან პენტოზის ციკლი) და ანაერობული (ჟანგბადის მოხმარების გარეშე) გლიკოლიზი არის ორგანიზმში გლუკოზის დაშლის გზები.

ჰექსოზების ურთიერთკონვერსია.

გლიკოლიზის პროდუქტის - პირუვატის აერობული დაჟანგვა (ნახშირწყლების ცვლის საბოლოო ეტაპი).

გლუკონეოგენეზი არის ნახშირწყლების სინთეზი არანახშირწყლოვანი ნედლეულისგან (პირუვინი, რძემჟავა, გლიცერინი, ამინომჟავები და სხვა ორგანული ნაერთები).

აუცილებელი საკვები ელემენტები

მთავარი სტატია: აუცილებელი საკვები ელემენტები

მაკრონუტრიენტები

მთავარი სტატია: მაკრონუტრიენტები

თავსატეხი და კალამი

სტატიის ეს ნაწილი არ არის დაწერილი.

აქ შეიძლება იყოს ცალკე განყოფილება. დაეხმარეთ ვიკიპედიას მისი დაწერით. (2020 წლის 26 დეკემბერი)

ბიოლოგიურად მნიშვნელოვანი ელემენტები

მთავარი სტატია: ბიოლოგიურად მნიშვნელოვანი ელემენტები

Ნახშირბადის

წყალბადი

ჟანგბადი

აზოტი

ფოსფორი

გოგირდის

კალიუმი

კალციუმი

მაგნიუმი

ნატრიუმი

ქლორი

მიკროელემენტები

მთავარი სტატია: მიკროელემენტები

თანამედროვე მონაცემებით, 30-ზე მეტი მიკროელემენტი ითვლება მცენარეთა და ცხოველთა სიცოცხლისათვის საჭიროდ. მათ შორის (ანბანური თანმიმდევრობით):

ბრომი

რკინა

იოდი

კობალტი

მანგანუმი

სპილენძი

მოლიბდენი

სელენი

ფტორი

ქრომი

თუთია

ვიტამინები

მთავარი სტატია: ვიტამინები

ვიტამინები (ლათინური vita - "სიცოცხლე") არის შედარებით მარტივი სტრუქტურისა და მრავალფეროვანი ქიმიური ბუნების დაბალი მოლეკულური ორგანული ნაერთების ჯგუფი. ეს არის ქიმიური ბუნებით ჰეტეროგენული ორგანული ნივთიერებების ჯგუფი, რომელიც გაერთიანებულია მათი აბსოლუტური აუცილებლობის საფუძველზე ჰეტეროტროფული ორგანიზმისთვის, როგორც საკვების განუყოფელი ნაწილი. აუტოტროფულ ორგანიზმებს ასევე სჭირდებათ ვიტამინები, რომლებიც იღებენ მათ სინთეზით ან გარემოდან. ამრიგად, ვიტამინები შედის მკვებავ გარემოში ფიტოპლანქტონის მზარდი ორგანიზმებისთვის. ვიტამინები გვხვდება საკვებში (ან გარემოში) ძალიან მცირე რაოდენობით და, შესაბამისად, კლასიფიცირდება როგორც მიკროელემენტები. ვიტამინები არ არის ენერგიის მომწოდებელი ორგანიზმისთვის, მაგრამ ვიტამინები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ მეტაბოლიზმში. ვიტამინები მონაწილეობენ მრავალფეროვან ბიოქიმიურ რეაქციაში, ასრულებენ კატალიზურ ფუნქციას, როგორც დიდი რაოდენობით სხვადასხვა ფერმენტების აქტიური ცენტრების ნაწილი, ან მოქმედებენ როგორც ინფორმაციის მარეგულირებელი შუამავლები, ასრულებენ ეგზოგენური პროჰორმონებისა და ჰორმონების სასიგნალო ფუნქციებს. ცნობილია დაახლოებით ერთი და ნახევარი ათეული ვიტამინი. ხსნადობის მიხედვით ვიტამინები იყოფა ცხიმში ხსნად - A, D, E, არსებით ცხიმოვან მჟავებად, K და წყალში ხსნად - ყველა დანარჩენად (B, C და სხვა). ცხიმში ხსნადი ვიტამინები გროვდება ორგანიზმში და მათი საწყობია ცხიმოვანი ქსოვილი და ღვიძლი. გახსენით წყლითვიტამინები მნიშვნელოვანი რაოდენობით არ დეპონირდება (გროვდება) და თუ ჭარბი რაოდენობით გამოიყოფა წყალთან ერთად.

Საკვები პროდუქტები

ძიება არის ადამიანის ცხოვრების ერთ-ერთი საფუძველი, როგორც ენერგიის წყარო ორგანიზმის ფუნქციონირებისთვის (ადამიანმა უნდა მიირთვას 1-დან 5-ჯერ დღეში). სრული საკვები (მისი დიეტა) შეიცავს საკვების ყველა აუცილებელ ელემენტს – ეს ის ელემენტებია, რომლებსაც საკვები უნდა შეიცავდეს ადამიანის ორგანიზმის ნორმალური ფუნქციონირების უზრუნველსაყოფად. ეს უკანასკნელი საერთოდ არ ასინთეზებს აუცილებელ ელემენტს, ან ასინთეზირებს არასაკმარისი რაოდენობით ორგანიზმის ჯანმრთელობის შესანარჩუნებლად (მაგ., ნიაცინი, ქოლინი) და ამიტომ უნდა იყოს მიღებული საკვებიდან.

დიეტოლოგების ზოგადი რეკომენდაციები ჯანსაღი დიეტის შესაქმნელად გროვდება ე.წ. კვების პირამიდებში.

Საკვები პროდუქტები

საკვები პროდუქტები - პროდუქტები ბუნებრივი ან გადამუშავებული სახით, რომელსაც მოიხმარს ადამიანი (მათ შორის, ბავშვთა კვების პროდუქტები, დიეტური საკვები პროდუქტები), ბოთლის სასმელი წყალი, ალკოჰოლური და უალკოჰოლო სასმელები, საღეჭი რეზინი, აგრეთვე საკვები ნედლეული, საკვები დანამატები და დიეტური დანამატები. 

მცენარეული საკვები

მცენარეული წარმოშობა

მთავარი სტატია: მოსავლის წარმოებამარცვლეული (ხორბალი, ჭვავი, ქერი, ბრინჯი და სხვა) და მსგავსი: წიწიბურა, სიმინდი, ქინოა, ამარანტი.

თხილი: თხილი, თხილი, კაკალი, ქოქოსი, ნუში და სხვა

პარკოსნები: ბარდა, ლობიო, ლობიო, სოია, ოსპი, წიწილა, არაქისი

ზეთის თესლი: მზესუმზირა, სელის, სეზამი

ხილი

ციტრუსი

კენკრა

ბოსტნეული:

ხილი (ბადრიჯანი), მათ შორის ნესვი (გოგრა), (ყაბაყი)

ძირეული ბოსტნეული (ჭარხალი, სტაფილო, ტურნიკი) და ტუბერკულოზური ბოსტნეული (კარტოფილი)

ფოთლოვანი (ისპანახი, კომბოსტო) და აყვავებული (ატიშოკი, ბროკოლი)

(სურნელოვანი) მწვანილი: ოხრახუში, კილანტრო, კამა

ბოლქვიანი: ხახვი, ნიორი

ღერო (ასპარაგუსი)

მწვანილი და სანელებლები

ხის წვენი (არყის წვენი, ნეკერჩხლის სიროფი)

ხორცი და ფრინველი

მთავარი სტატია: მეცხოველეობა

დამატებითი ინფორმაცია: ცხოველები

ცხოველის ხორცი (პირველი ორი ჯგუფი ასევე იყოფა შინაური ცხოველების ხორცად და ნადირობად)

ძუძუმწოვრები: ძროხის, ღორის, ცხვრის, კურდღლის და სხვ., ასევე სუბპროდუქტები

ფრინველი: ქათამი, იხვი, ბატი, ინდაური, სირაქლემა, მტრედი და სხვა

ქვეწარმავლები და ამფიბიები: ბაყაყები, გველები, კუები და სხვა

რძე და რძის პროდუქტები, რომლებიც მიიღება ცხოველების სიცოცხლისგან (მოკვლის გარეშე): კეფირი, ნაღები, ხაჭო, ყველი, კარაქი, არაჟანი და სხვა.

კვერცხები და ხიზილალა: ფრინველის კვერცხები, წითელი და შავი თევზის ხიზილალა, თეთრი ხიზილალა (ლოკოკინები) და სხვა

თევზი

მოლუსკები (ოსტერები, კალმარი, ლოკოკინები და სხვა) და კიბოსნაირები (კიბო, კრევეტები, კიბორჩხალები, ლობსტერები და სხვა) - ზღვაში მცხოვრებს ზღვის პროდუქტებს უწოდებენ.

მწერები და არაქნიდები: კალიები, ტარანტულები, კალიები და სხვა.

სოკო და კენკრა

სოკო

საფუარი

ზღვის მცენარეები

მცენარეებიდან ან ცხოველებისგან მიღებული პროდუქტები: ჟელატინი, შაქარი, თაფლი, ძმარი.

გენმოდიფიცირებული საკვები

მთავარი სტატია: გენმოდიფიცირებული საკვები

გენმოდიფიცირებული ორგანიზმი (გმო) არის ცოცხალი ორგანიზმი, რომლის გენოტიპი ხელოვნურად შეიცვალა გენეტიკური ინჟინერიის მეთოდების გამოყენებით. ასეთი ცვლილებები, როგორც წესი, ხდება სამეცნიერო ან ეკონომიკური მიზნებისთვის. გენეტიკური მოდიფიკაცია გამოირჩევა ორგანიზმის გენოტიპის მიზანმიმართული, ლოკალიზებული ცვლილებებით, ბუნებრივი და ხელოვნური მუტაგენეზისთვის დამახასიათებელი შემთხვევითი ცვლილებებისგან განსხვავებით, რაც ხდება, კერძოდ, სელექციის დროს.

არაორგანული პროდუქტები

მარილი

კვების დანამატები

საკვების წარმოება და მოპოვება

საკვების წარმოება:

სოფლის მეურნეობა აგროინდუსტრიული კომპლექსის ნაწილია და მოიცავს შემდეგ ძირითად სექტორებს:

მოსავლის წარმოება

მეცხოველეობა

თევზაობა

მარილის დამზადება

ნადირობა

შეკრება

ქიმიური სინთეზი - ხელოვნურად სინთეზირებული არაერთი ნივთიერების ჭამა შეიძლება

მაცივარი ხელს უწყობს საკვების სიახლის შენარჩუნებას

დამუშავების სახეები: გაწმენდა, დაჭრა, დაჭრა, მოხარშვა, გაშრობა, დამარილება, გაშრობა, შეწვა, მწნილი, დაკონსერვება და ბოლოს შეფუთვა და შეფუთვა.

ნატურალური პროდუქტების გადამუშავების შემდეგ მიიღება საკვები პროდუქტები:

მარცვლეულიდან:

ფქვილი და ფქვილის პროდუქტები, მათ შორის მაკარონი, პური

მარცვლეული, საიდანაც ფაფა მზადდება

სხვა მცენარეებიდან: შოკოლადი, ყავა, მცენარეული ზეთი, ტომატის პასტა და სხვა.

რძისგან - რძის პროდუქტებიდან:

რძე

ყველი და ხაჭო

კარაქი, ნაღები

Არაჟანი

Რძის პროდუქტები

Ნაყინი

ხორციდან: დაფქული ხორცი, ფილე, ძეხვეული, შებოლილი ხორცი, ქონი, ცხიმი.

შაქრისგან (და ხილისგან): ჯემი, სიროფი, ჯემი, ტკბილეული და სხვა.

საკვები პროდუქტები ზოგადად შესაფერისია გრძელვადიანი შენახვისთვის. ეს არ ეხება დაუმუშავებელ პროდუქტებს, რომლებსაც ზოგადად შენახვის ვადა შეზღუდული აქვთ.

საჭმლის მომზადება

მთავარი სტატია: სამზარეულო

ჭამამდე ჩვეულებრივ ამზადებენ საკვებ პროდუქტებს - უმი საკვები მიიყვანენ საჭმლის მონელებისთვის ყველაზე ხელსაყრელ მდგომარეობას. ასევე გამოიყენება უმი საკვების დიეტა, ანუ საკვების მიღება წინასწარი ტემპერატურული მკურნალობის გარეშე. გარკვეული წრის, რეგიონის ან ეროვნების ადამიანებისთვის პროდუქტების, ტექნიკისა და მომზადების მეთოდების ერთობლიობას სამზარეულო ეწოდება (იხ. კატეგორია: ეროვნული სამზარეულოები).

სამზარეულოს ყველაზე გავრცელებული სახეობებია მოხარშვა, შემწვარი, ჩაშუშვა და გამოცხობა.

მოხარშული საკვების მაგალითები: წვნიანი, გვერდითი კერძი, სალათი, სოუსი, ჩაშუშული, პიურე, შემწვარი, პუდინგი და სხვა.

კულინარიული საკვების გადამუშავების სახეები

სითბოს მკურნალობა

მოხარშვა, შეწვა, ჩაშუშვა, გამოცხობა, შეწვა, ბლანშირება

ცივი დამუშავება

დამარილება, დუღილი, გაჟღენთვა, გაშრობა, მწნილი და ასე შემდეგ, ასევე ამ გზით მომზადებული საკონსერვო პროდუქტები.

რესტორანი ნიუ იორკში

ადამიანები ჩვეულებრივ ჭამენ დღეში ერთ ხუთჯერ. მრავალი საუკუნის განმავლობაში ხალხმა შეიმუშავა კვების გარკვეული კულტურა (ტრადიციები, რიტუალები და ადათები), რომელიც განსხვავდება სხვადასხვა ხალხში და მოსახლეობის სხვადასხვა სეგმენტში. კერძების ნაკრები, დრო, ადგილი და სახელები მნიშვნელოვნად განსხვავდება სხვადასხვა რეგიონში (სლავებს შორის და რუსეთში ეს ტრადიციულად საუზმე, ლანჩი და ვახშამია).

საკვები და რელიგია

მთავარი სტატია: საკვები რელიგიაში

მსოფლიოს მრავალი რელიგია აწესებს გარკვეულ შეზღუდვებს და აკრძალვებს (ტაბუს) გარკვეული საკვებისა და სასმელის მოხმარებაზე.

მრავალი რელიგია და ფილოსოფია საუბრობს „სულიერ საკვებზე“ და მის უმთავრეს მნიშვნელობაზე პიროვნების გაუმჯობესებასა და მის ჰარმონიულ განვითარებაზე. ეს კონცეფცია ცნობილია სხვადასხვა ტერმინებით სხვადასხვა ხალხის ტრადიციულ რელიგიებში: პრანა ინდუიზმსა და ბუდიზმში, ჩი ჩინურ ფილოსოფიაში, ამბროზია ძველ რელიგიაში და ა.შ.

იხ ვიდეო - 7 ყველაზე სასარგებლო საკვები დედამიწაზე

რობერტ ბოილი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                           რობერტ ბოილი

ინგლ. Robert Boyle

(ინგლისური რობერტ ბოილი; 25 იანვარი, 1627 - 31 დეკემბერი, 1691) - ანგლო-ირლანდიელი ბუნებრივი ფილოსოფოსი, ფიზიკოსი, ქიმიკოსი და თეოლოგი. რიჩარდ ბოილის მეშვიდე ვაჟი, კორკის 1-ლი გრაფი, დიდგვაროვანი ინგლისელი ელიზაბეთის დროიდან.

ლონდონის სამეფო საზოგადოების ერთ-ერთი დამაარსებელი (1660).

ბიოგრაფია

დაიბადა 1627 წლის 25 იანვარს არისტოკრატი გრაფი კორკის, რიჩარდ ბოილის ოჯახში, ინგლისური წარმოშობის ირლანდიელი სახელმწიფო მოღვაწის და დიდი მიწის მესაკუთრის ოჯახში. ის თოთხმეტი შვილიდან მეცამეტე იყო. სამი წლის ასაკში დაკარგა დედა. მან პირველადი განათლება და სწავლება მიიღო სახლში და ეტონ კოლეჯში, ხოლო მეთორმეტე წელს მამამ გაგზავნა ჟენევაში, სადაც რამდენიმე წელი სწავლობდა ფრანგის ხელმძღვანელობით, რის შემდეგაც სწავლა დაასრულა მოგზაურობით. იტალიასა და საფრანგეთს.

ირლანდიაში დაბრუნებულმა ბოილმა მიიღო მნიშვნელოვანი ქონება მამის გარდაცვალების შემდეგ და დასახლდა თავის მამულში სტალბრიჯში, დორსეტშირში, თავდაპირველად ფოკუსირებული იყო ფილოსოფიასა და რელიგიაზე. 1654 წელს იგი გადავიდა ოქსფორდში, სადაც მან თავი მიუძღვნა ფიზიკისა და ქიმიის შესწავლას, მიიღო საპატიო დოქტორის წოდება ფიზიკაში ოქსფორდის უნივერსიტეტიდან (1665). 1660 წელს გამოჩნდა მისი პირველი სამეცნიერო ნაშრომი "ახალი ფიზიკური და მექანიკური ექსპერიმენტები ჰაერის ელასტიურობის შესახებ". 1664 წელს მან გამოაქვეყნა "ექსპერიმენტები და ასახვა ყვავილებზე". ამ პერიოდში მას მუშაობაში ეხმარებოდა გერმანელი ქიმიკოსი და ბუნებისმეტყველი იოჰან ბეხერი.

1668 წელს იგი გადავიდა თავის დასთან ლონდონში, სადაც დიდხანს ცხოვრობდა. ბოილმა მცირე ასაკიდანვე შეინარჩუნა კავშირი სხვა გამოჩენილ მეცნიერებთან და ინტელექტუალებთან. იგი აქტიურად მონაწილეობდა კერძო კლუბის შეხვედრებში, რომელსაც მის წერილებში მოიხსენიებდნენ, როგორც უხილავ კოლეჯს და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა მეცნიერებათა საზოგადოების შექმნაში, რომელიც მოგვიანებით გახდა ცნობილი როგორც ლონდონის სამეფო საზოგადოება. 1668 წელს აირჩიეს ამ ორგანიზაციის წევრად. მისი პირველი თანაშემწეები იყვნენ რობერტ ჰუკი და ჰენრი ოლდენბურგი. დიდი ხნის განმავლობაში მან თავი მიუძღვნა ფოსფორის თვისებების შესწავლას. 1680 წელს მან ექსპერიმენტულად მოახერხა თეთრი ფოსფორის მიღება, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში ცნობილი იყო როგორც ბოილის ფოსფორი. ბოლო წლებში ის ძალიან ავად იყო. ამ პერიოდში ის გადავიდა საგვარეულო მამულში, უარყო შეთავაზება გამხდარიყო ლონდონის სამეფო საზოგადოების პრეზიდენტი. მოვინახულე კემბრიჯი, ოქსფორდი და ლონდონი. მან თავისი დროის უმეტესი ნაწილი ფილოსოფიურ პრობლემებს დაუთმო.

ბოილი არ იყო დაქორწინებული; მის თანამდებობებს შორის ის იყო ლონდონის სამეფო საზოგადოების პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებელი და მრავალი წლის განმავლობაში იყო აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიის ერთ-ერთი დირექტორი. მან მთელი თავისი სიმდიდრე და მთელი თავისი ძალა გამოიყენა ბუნების შესასწავლად და ქრისტიანული (ანგლიკანური) მსოფლმხედველობის გასავრცელებლად. დაკრძალულია ლონდონში, ვესტმინსტერის სააბატოში.

სამეცნიერო საქმიანობა

ბუნების შესწავლისას ის იყო ბეკონ ვერულამის მიმდევარი, სქოლასტიკური ფილოსოფიის მოწინააღმდეგე და უპირატესობას ანიჭებდა გამოცდილებას სპეკულაციაზე; ზოგჯერ ეს მიმართულება ხელს უშლიდა მას განზოგადება გაეკეთებინა იმ ფენომენების მნიშვნელობის შესახებ, რომლებიც მან შენიშნა. გაზის შეკუმშვის ძალიან მნიშვნელოვანი ფიზიკური კანონი, რომელიც ახლა მის სახელს ატარებს (ბოილ-მარიოტის კანონი), შესაძლოა შეუმჩნეველი დარჩეს ბოილისთვის, რომ არა მისი სტუდენტის რიჩარდ თაუნლის საწყისი მითითება გაზის შეკუმშვის სისწორის შესახებ. მზარდი წნევა ბოილის ექსპერიმენტებში.

ბოილი არის რეაქციის პერსონიფიკაცია მოძველებულ სქოლასტიკურ ტენდენციაზე, რომელიც ამდენი ხნის განმავლობაში დომინირებდა მეცნიერებაში და ემსახურებოდა ბუნების შესწავლის მუხრუჭს: მისი ყველა ექსპერიმენტული ნაშრომი და ნაშრომი აჩვენებს გამოცდილების არსებით მნიშვნელობას ფიზიკასა და ქიმიაში. აირების შეკუმშვის კანონის აღმოჩენის გარდა, კერძოდ, აირის ელასტიურობის დამოკიდებულება მის მოცულობაზე, ბოილმა აჩვენა, რომ თბილი წყალი დუღს, როდესაც მის გარშემო ჰაერი იშვიათდება, მაგრამ არ განზოგადებია ეს მნიშვნელოვანი გამოცდილება. ანუ მან არ აჩვენა, რომ წყლის დუღილის წერტილი ზოგადად დამოკიდებულია ჰაერის წნევაზე და მის ზედაპირზე წყლის ორთქლზე.

მან დაამტკიცა, რომ კაპილარობის ფენომენი, კერძოდ, სითხეების აწევა ვიწრო მილებში, ხდება იშვიათ სივრცეში, რამაც უარყო იმდროინდელი მოსაზრება, რომ ამ მოვლენაში ატმოსფერული წნევაა ჩართული. მან ასევე ექსპერიმენტის დროს დაამტკიცა, რომ სიფონი ვერ ემსახურება სითხეების გადატანას იშვიათ ჰაერში, რომ კვამლი, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა სხეული, ეცემა, შესაბამისად, ექვემდებარება გრავიტაციის მოქმედებას, რომ სხეულების ხახუნი და კირის ჩაქრობა გამოყოფს სითბოს. იშვიათ საჰაერო სივრცეში.

ბოილმა ჩაატარა ეს და მრავალი სხვა ექსპერიმენტი საჰაერო ტუმბოს გამოყენებით, რომელიც ახლახან გამოიგონა ოტო ფონ გერიკემ, მაგრამ რომელმაც მიიღო სხვადასხვა გაუმჯობესება ბოილის ხელში. გერიკის ნაშრომის გამოჩენის შემდეგ, რომელიც აღწერდა მის ექსპერიმენტებს ელექტროენერგიასა და მაგნიტიზმზე, ბოილმა დაიწყო ამ ექსპერიმენტების რეპროდუცირება და, როგორც ყოველთვის, მათში რაღაც ახალი შემოიტანა; თუმცა, ის ხანდახან ცდებოდა, მაგალითად, როცა თვლიდა, რომ რკინა ცვივა მაგნიტიდან ჰაერის ტუმბოს ზარის ქვეშ ჰაერის იშვიათობის გამო.

სკეპტიკოსი ქიმისტის (1661) სათაური გვერდი

ბოილმა ასევე ჩაატარა ოპტიკური კვლევები და მათგან დაასკვნა, რომ ფერები ფაქტობრივად არ წარმოადგენენ ნივთიერებას, არამედ წარმოიქმნება სხეულის ზედაპირზე სინათლის მიერ წარმოქმნილი გარკვეული ცვლილებებიდან, რის შედეგადაც ისინი სხვადასხვა გავლენას ახდენენ მხედველობაზე; ზოგადად, მას სჯეროდა, რომ ყველა ფერი თეთრის მოდიფიკაციაა. გრძელი იქნებოდა ბოილის ყველა ექსპერიმენტის ჩამოთვლა, რომელთაგან ბევრმა ამა თუ იმ ახალ ფაქტს დაადგინა; მაგრამ ისიც ავღნიშნოთ, რომ მან შეისწავლა წყლის გაყინვის დროს გამოვლენილი გაფართოების ძალა და აჩვენა, რომ რკინის მილის შემავსებელი წყლის გაყინვის გამო, ყინულის წარმოქმნისას, რკინის მილი ერთი ბოლოდან გატყდა. ბოილი დარწმუნდა, რომ ყინული აორთქლდება თუნდაც საგრძნობლად დაბალ ტემპერატურაზე და რომ მარილები ყინულთან ან თოვლთან შერევისას წარმოქმნიან გაციებას და ამავე დროს გადაიქცევიან სითხეში.

ფიზიკის ერთ განყოფილებაში ბოილი იყო არა მხოლოდ ექსპერიმენტატორი, არამედ თეორეტიკოსი - კერძოდ, მან დეტალურად განავითარა თავისი შეხედულებები მატერიის სტრუქტურის შესახებ რამდენიმე ნაშრომში: „სკეპტიკოსი ქიმისტი“ (1661 და 1669); „ფორმებისა და თვისებების წარმოშობა კორპუსკულარული ფილოსოფიის მიხედვით“ (1666 და 1667); "ფიზიოლოგიური ნარკვევები და სხვა ტრაქტატები" (1661), მეორე გამოცემა 1669 წელს დამატებით "დისკურსი სხეულების აბსოლუტური დანარჩენის შესახებ".

მოამზადა ლონდონის სამეფო საზოგადოების ქარტია, რომელიც გაიხსნა 1662 წელს და გახდა მსოფლიოში პირველი დამოუკიდებელი ორგანიზაცია, რომელიც აერთიანებდა ბუნებისმეტყველებს, ანუ „მეცნიერულ საზოგადოებას“ მისი თანამედროვე გაგებით. მასში ნათქვამია, რომ საზოგადოების მიზანი იყო „გაუმჯობესებულიყო ბუნებრივი საგნების ცოდნა და ყველა სასარგებლო ხელოვნება... ექსპერიმენტებით, თეოლოგიაში, მეტაფიზიკაში, მორალში, პოლიტიკაში, გრამატიკაში, რიტორიკასა და ლოგიკაში ჩარევის გარეშე“.

ბოილი იღებს, ისევე როგორც მისი წინამორბედები, ბუნებაში აბსოლუტურად ცარიელი სივრცის არსებობას, რომელშიც არის გარკვეული ზომისა და ფორმის მატერიალური ნაწილაკები; სითხეების ატომები მუდმივ მოძრაობაშია, ხოლო მყარი ატომები მოსვენებულ მდგომარეობაში არიან და ნაწილაკებს შორის სივრცეები სავსეა რაღაც ძალიან დახვეწილი ნივთიერებით. მან შეცდომით ახსნა მყარი სხეულების შეკრულობა მათზე ჰაერის წნევით - იმდროინდელი გავრცელებული აზრი.

ბოილმა ახსნა მატერიის ფიზიკური და ქიმიური ცვლილებები ატომების შეერთებითა და განცალკევებით, უარყო ოთხი ელემენტის (არისტოტელეს) ან სამი ალქიმიური ელემენტის არსებობა და გამოთქვა გონივრული ვარაუდი, რომ ჭეშმარიტი ელემენტები აღმოჩენილი იქნებოდა ატომების თანმიმდევრული დაშლის დროს. სხეულები. მისი თეორიული შეხედულებების ბოლო ნაწილი დადასტურებულია თანამედროვე ქიმიაში; რაც შეეხება მის ექსპერიმენტულ ქიმიურ მუშაობას, თუმცა მან აჩვენა, რომ ჰაერი იცვლება მასში არსებული სხეულების წვის შედეგად და რომ ზოგიერთი ლითონი იმატებს წონაში გაცხელებისას და რომ ძმრის მოქმედება ცარცზე ან მარილმჟავას რკინაზე წარმოქმნის გაზებს, არ არის ამონაწერი ჩემი ნამუშევრებიდან თეორიული დასკვნები არ არსებობს. მას თავის ნამუშევრებში ეწინააღმდეგებოდა M.V. ლომონოსოვი. უნდა განმეორდეს, რომ მისი დრო იყო სქოლასტიკის წინააღმდეგ პროტესტის ხანა, ბუნებრივი მოვლენები ძალიან ცოტა იყო ცნობილი და ამიტომ ბოილის ექსპერიმენტებს, რომლებიც მის მიერ იყო აღწერილი უკიდურესი სიზუსტითა და დეტალებით, დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, თუნდაც ისინი ყოველთვის არ იყვნენ სწორად ინტერპრეტირებული და განზოგადებული. მის მთავარ მიღწევად რჩება კანონის ფორმულირება ელასტიურობისა და ჰაერის შესაბამისი მოცულობის შესახებ.

რელიგიური საქმიანობა

ბოილის ცხოვრების ნათელი მხარე იყო მისი რელიგიური და მისიონერული საქმიანობა. ახალგაზრდობაში მხურვალე ფანტაზიამ ის ექსტრემალური იდეებისკენ მიიყვანა. ძლიერი შთაბეჭდილებების გავლენით მან ასე გამოხატა თავისი განწყობის შესახებ: „დემონმა ისარგებლა ჩემი სევდით, აავსო ჩემი სული საშინელებით და ჩაუნერგა ეჭვი რელიგიის ფუნდამენტურ ჭეშმარიტებებში“. ამ მდგომარეობაში ის თვითმკვლელობაზე ფიქრობდა, საიდანაც მხოლოდ ფიქრი იკავებდა, რომ მისი სული ჯოჯოხეთში წავა. მან გადაწყვიტა თავისი ეჭვები გაეფანტა ბიბლიის ორიგინალში წაკითხვით და ამიტომ დაიწყო ებრაული და ბერძნულის შესწავლა. შემდგომში მისი რწმენა ქრისტიანულ სარწმუნოებაში გამოიხატა ინდოეთში სულიერი მისიების დაარსებით, ბიბლიის ირლანდიურ და გელურ ენებზე თარგმნითა და დაბეჭდვით.

თავისი ანდერძის თანახმად (1661), ბოილმა დატოვა კაპიტალი, რათა დაეფინანსებინა ყოველწლიური კითხვა ღმერთსა და რელიგიაზე, ცნობილი "ბოილის ლექციები", რომელთაგან პირველი შედგა 1692 წელს. ლექციების მიზანი იყო ქრისტიანული რელიგიის დაცვა " ყბადაღებული ურწმუნოები, კერძოდ, ათეისტები, დეისტები, წარმართები, ებრაელები და მუსულმანები“.

ამის მიზეზი გახდა კლერკის, ბენტლის, დერჰამის და სხვათა საღვთისმეტყველო ტრაქტატების შემდგომი გამოჩენა, თავად ბოილი წერდა გონების რელიგიასთან ჰარმონიზაციის შესახებ, ქრისტიან ნატურალისტზე და ა.შ.

ბოილის ლექციები რეგულარულად გაგრძელდა 1905 წლამდე. 2004 წლიდან ისინი განახლდა ლონდონში, ქ. მერი ლე ბოუ. ისინი ტარდება ყოველწლიურად თებერვალში.

იხ.ვიდეო - Robert Boyle's A Sceptical Chemist

ესეები

მისი სამეცნიერო ნაშრომებიდან, გარდა ზემოთ ხსენებულისა, წარმოგიდგენთ შემდეგ სათაურებს:

„ახალი ექსპერიმენტები, ფიზიკურ-მექანიკური, ჰაერის ზამბართან და მის ეფექტებთან შეხება, უმეტესწილად ახალ პნევმატურ ძრავაში“ (ოქსფ., 1660, 1662 და 1682);

მოსაზრებები, რომლებიც ეხება ექსპერიმენტული ბუნებრივი პჰილოსოფია» (1663);

"ექსპერიმენტები და მოსაზრებები ფერებზე, წერილით, რომელიც შეიცავს დაკვირვებებს ალმასზე, რომელიც ანათებს სიბნელეში" (1663 და 1670);

"ახალი ექსპერიმენტების გაგრძელება ჰაერის ზამბარასა და წონაზე" (1669);

„მოსაზრებები ექსპერიმენტული და ბუნებრივი ფილოსოფიის სარგებლიანობის შესახებ, მეორე ნაწილი“ (1671);

"ახალი ექსპერიმენტების გაგრძელება, ფიზიკურ-მექანიკური, ჰაერის ზამბარისა და წონის შეხება და მათი ზემოქმედება" (1682);

"ექსპერიმენტები და დაკვირვებები სხეულების ფორიანობის შესახებ" (1684);

«ცივის ექსპერიმენტული ისტორია» (Philosoph. Transact., 1665);

"ახალი ცბიერი ექსპერიმენტი, რომელიც გვიჩვენებს, როგორ შეიძლება მოულოდნელად წარმოიქმნას მნიშვნელოვანი სიცივე, თოვლის, ყინულის, სეტყვის, ქარის ან ნიტრის გარეშე" (там же);

"ახალი კეისის ინსტრუმენტი (არაომეტრი)" (там же, 1675).

После смерти Бойля напечатано „ჰაერის ზოგადი ისტორია შექმნილია და დაიწყო“ (Лонд., 1692). Полное собрание сочинений издал Th. Birch в 5 томах, ლონდ., 1744 წ. Более строгую критическую оценку Бойля можно найти во F. Rosenberger, «Die Geschichte der Physik» (Брауншвейг, 1884, 2 ჩ.). Своеобразную оценку роли Р.Бойля в становлении европейской науки Нового времени даёт Б.Латур во своей книге «Нового времени не было» (გლ. «Бойль и его объекты») Архивная копия на Way2016 უკან მანქანა.

Статьи Роберта Бойля

სკეპტიკოსი ქიმისტი 2009 წლის 24 სექტემბერს Wayback Machine - პროექტი გუტენბერგი

ნარკვევი ძვირფასი ქვების სათნოებაზე, 2007 წლის 19 აგვისტოს Wayback Machine – Gem and Diamond Foundation-ზე

ექსპერიმენტები და მოსაზრებები ფერების შეხების შესახებ Архивная копии 2007 წლის 20 აგვისტოდან Wayback Machine – Gem and Diamond Foundation-ზე

ექსპერიმენტები და მოსაზრებები ფერების შეხების შესახებ Архивная копия 2009 წლის 24 სექტემბრიდან Wayback Machine – პროექტი გუტენბერგი

Boyle Papers Архивная копии 2017 წლის 12 ნოემბერს ლონდონის Wayback Machine University-ში

ჰიდროსტატიკური პარადოქსები 2020 წლის 19 აგვისტოდან Wayback Machine – Google Books-ზე

იხ. ვიდეო - Robert Boyle, Christianity, and Science - In the latest episode of Christ the Center, we explore the fascinating intersection of science, faith, and philosophy through the life and contributions of Robert Boyle, the seventeenth-century chemist often dubbed the father of modern chemistry. Our guest, Dr. Edward B. Davis, Professor Emeritus of the History of Science at Messiah University, shares his extensive knowledge on Boyle's experiments, the development of Boyle's Law, and the broader implications of Boyle's work on the relationship between emerging scientific disciplines and religious thought. We also delve into the historical context of Boyle's era, his influence on the mechanical philosophy, and how his devout Anglican faith shaped his understanding of the natural world. Listen as we explore the complex relationship of how scientific inquiry and religious belief have related throughout history.

ედმ მარიოტი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                             ედმ მარიოტი

ფრნგ. Edme Mariotte

(ფრანგ. Edme Mariotte; 1620, დიჟონი - გ. 12 მაისი, 1684, პარიზი) - აბატი, ფრანგი ფიზიკოსი.ბიოგრაფია

დაიბადა 1620 წელს ბურგუნდიაში დიჟონში.

ის ცხოვრობდა დიჟონის მახლობლად და ადრე იყო ქალაქ სენტ-მარტინ სოუს ბოუნში. მარიოტი იყო პარიზში დაარსებული მეცნიერებათა აკადემიის ერთ-ერთი დამაარსებელი (1666) და პირველი წევრი. გარდაიცვალა პარიზში 1684 წელს.

მარიოტის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნამუშევრები თავმოყრილია მის Essais de physique-ში (ესეები ფიზიკის შესახებ, 1676–1681) ოთხ გამოცემაში. მათგან ყველაზე ცნობილია მეორე ნომერი - "De la nature de l'air" (ჰაერის ბუნების შესახებ, პარიზი, 1679 წ.), რომელიც შეიცავს განცხადებას გაზის ელასტიურობასა და მის მოცულობას შორის ცნობილი ურთიერთობის შესახებ. ; იგივე კანონი აღმოაჩინა 17 წლით ადრე რობერტ ბოილმა და მას ჩვეულებრივ უწოდებენ "ბოილ-მარიოტის კანონს".

სხვა „ესეები“ ეხება კითხვებს სითხეების ბუნებასა და მათ მოძრაობას, სხეულების დაცემას და ა.შ. კერძოდ, მეოთხე ნომერი არის საინტერესო მონოგრაფია ფერებსა და საღებავებზე საკითხის ფიზიკური და ფიზიოლოგიური მხრიდან; მარიოტის მრავალ საინტერესო დაკვირვებას შორის უნდა აღინიშნოს მისი აღმოჩენა თვალში ბრმა ლაქის შესახებ.

ფიგურა "Œuvres de M. Mariotte"-ის I ტომის 1717 წლის ასლში.

კოლექცია „Recueil des ouvrages de MM. de l'Académie des Science" (პარიზი, 1693) და "Histoire et Mémoires de l'Académie"-ის პირველი ტომი შეიცავს მარიოტის მრავალ სტატიას ჰიდროდინამიკის შესახებ; გალილეოსა და ტორიჩელის დასკვნების საფუძველზე, ის მიდის უამრავ მნიშვნელოვან დასკვნამდე სითხეების ნაკადის, მილების, მილების შიგნით წნევის, თხევადი სხეულების წონასწორობის შესახებ და ა.შ.

პუბლიკაციები

ახალი აღმოჩენა, რომელიც გავლენას ახდენს მხედველობაზე (1668)

ტრაქტატი ნიველირების შესახებ, ზოგიერთი ახლად გამოგონილი დონის აღწერით (1672)

ტრაქტატი სხეულების დარტყმის ან დარტყმის შესახებ, რომელშიც მოძრაობის ძირითადი წესები, იმის საპირისპიროდ, რისი დამკვიდრებაც სურდათ ბატონ დეკარტს და ზოგიერთ სხვა თანამედროვეს, ასახულია მათი ნამდვილი მიზეზებით (1673 წ.)

მ.მ-ის მიერ დაწერილი წერილები. Mariotte, Pecquet და Perrault, ახალი აღმოჩენის თემაზე, რომელიც ეხება M. Mariotte-ს (1676) სანახაობას.

ნარკვევი ლოგიკაზე, რომელიც შეიცავს მეცნიერების პრინციპებს და როგორ გამოვიყენოთ ისინი კარგი მსჯელობის შესაქმნელად (1678). ონლაინ ტექსტი ხელახალი გამოცემა სათაურით: ესე ლოგიკაში. მოჰყვება: მოვალეობის პრინციპები და ადამიანური ცოდნა, Fayard, Paris, 1992 წ.

ნარკვევები ფიზიკაზე, ან მემუარები, რომლებიც ემსახურება რობერვალს (1679–1681) ბუნების მეცნიერებას.

მშობიარობის შემდგომი პუბლიკაციები

ტრაქტატი წყლისა და სხვა თხევადი სხეულების მოძრაობის შესახებ, V ნაწილად დაყოფილი, გვიანდელი მ.მარიოტის მიერ, გამოტანილი მ.დე ლა ჰირეს ზრუნვით (1686 წ.). ეს ინგლისურად თარგმნა ჯონ თეოფილუს დესაგულიერსმა 1718 წელს

მარიოტის ნაწარმოებები (2 ტომი, 1717). ხელახალი გამოცემა: J. Peyroux, Bordeaux, 2001. ტექსტი ონლაინ

[ოპერა] (ფრანგულად). დენ ჰაგი: ჟან ნეულმი. 1740 წ.

დისკურსი ჰაერის ბუნებაზე, მცენარეთა მცენარეულობაზე. ახალი აღმოჩენა, რომელიც გავლენას ახდენს მხედველობაზე, Gauthier-Villars, პარიზი, 1923 წ.

მარიოტის სამეცნიერო შრომების კრებული გამოიცა სახელწოდებით “Œuvres de Mariotte” ორ ტომად: 2 ტომად.ლეიდენი, 1717 და 2 ტომი. La Haye (ჰაგა), 1740 წ.

ხსოვნა

1970 წელს საერთაშორისო ასტრონომიულმა კავშირმა მიანიჭა სახელი მარიოტა მთვარის შორეულ მხარეს მდებარე კრატერს.

იხ. ვიდეო - 12 mai 1684 : mort d’Edme Mariotte, fondateur de la physique expérimentale en France - Abbé possédant de riches bénéfices, Mariotte put se vouer entièrement aux sciences mathématiques, porta dans la physique un esprit d’observation et de doute, confirma par ses expériences la théorie de Galilée du mouvement des corps et légua son nom au monde savant en formulant une loi sur la compression des gaz

ხველა

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -

                                  ხველა

                                           პატარა ბიჭი ხველას ყივანახველას გამო იწვევს ყივანახველას.

 თანდაყოლილი დამცავი უპირობო რეფლექსი, რომელიც მოქმედებს როგორც სხეულის იმუნური სისტემის ნაწილი. ეს არის პირით იძულებითი ამოსუნთქვა, რომელიც გამოწვეულია სასუნთქი კუნთების შეკუმშვით, მთელი სასუნთქი გზების გასწვრივ განლაგებული რეცეპტორების გაღიზიანების გამო (ცხვირის, პარანასალური სინუსების, ფარინქსის, ხორხის, ტრაქეის, ბრონქების) და პლევრაში. ხველის ფიზიოლოგიური როლი არის სასუნთქი გზების გაწმენდა უცხო ნივთიერებებისგან და თავიდან აიცილოს მექანიკური დაბრკოლებები, რომლებიც აზიანებენ სასუნთქი გზების გამტარიანობას .

ცემინების რეფლექსისგან განსხვავებით, ხველის ცენტრი[en], რომელიც პასუხისმგებელია ხველის რეფლექსზე, აკონტროლებს თავის ტვინის ქერქს; შესაბამისად, ხველა შეიძლება განზრახ შეზღუდოს და გარკვეულწილად მიბაძოს, ასევე მოხდეს პათოლოგიების დროს, რომლებიც არ არის დაკავშირებული სასუნთქ სისტემასთან.

იხ. ვიდეო -  გრიპის და ხველის საშინაო საშუალება/ იმუნიტეტის გამაძლიერებელი 💪💪

ხველის კლასიფიკაცია

ხველა ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული სიმპტომია, როდესაც პაციენტები მიმართავენ ზოგად (არა მაღალ სპეციალიზებულ) სამედიცინო დახმარებას და გვხვდება ასეთი ვიზიტების 30-40%-ში. ხველა არის სიმპტომი და არა დამოუკიდებელი დაავადება. ხველის შემთხვევების 10-38%-ში შეუძლებელია მისი გამომწვევი ჭეშმარიტი მიზეზის დადგენა, ამ შემთხვევაში გამოიყენება სიმპტომური მკურნალობა.

პათოლოგიური ფოკუსის ლოკალიზაციის მიხედვით:

ნეიროგენული (ცენტრალური წარმოშობის) - მიზეზები ნერვული სისტემის პათოლოგიაში (ფსიქოსომატური ან ორგანული დაზიანებები, მაგალითად, ტვინის სიმსივნეებით, ისტერიით, ტურეტის სინდრომით და ა.შ.), რის შედეგადაც წარმოიქმნება აგზნების პათოლოგიური კერები ან პათოლოგიური რეფლექსური რკალი. სუბკორტიკალურ და გამტარ სტრუქტურებში, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ხველის რეფლექსზე, ეს ასევე მოიცავს იმიტირებულ ხველას და გარკვეული ფსიქოაქტიური ნივთიერებების ეფექტებს;

რეფლექსი - ორგანოების გაღიზიანების გამო, რომლებიც არ არის დაკავშირებული რესპირატორულ ორგანოებთან, მაგრამ ინერვირებულია იგივე სენსორული ნერვებით, მათ შორის შეიძლება იყოს: გარე სასმენი არხი, ყურის გარსი, საყლაპავი, დიაფრაგმა, პარალიზები მზის წნულში, პერიკარდიუმში;

ხველა, რომელიც დაკავშირებულია რესპირატორული სისტემიდან მიღებასთან, თავის მხრივ იყოფა:

გამოწვეული გარე ფაქტორებით (სასუნთქი გზების უცხო სხეული, სითხეებით დახრჩობა დახრჩობისას, მტვრის, გაზების და ორთქლის ჩასუნთქვა, რომელიც აღიზიანებს ან აზიანებს ლორწოვან გარსს (მათ შორის მოწევის კვამლი, წვის პროდუქტები ხანძრის დროს, სტერნიტები, ალერგენები), სისხლდენა სასუნთქი გზების სანათურში დაზიანებების დროს და ა.შ.), ბეტა-ბლოკატორების ჯგუფის მედიკამენტების მიღება, აგფ ინჰიბიტორები (ირიბად გავლენას ახდენენ ბრონქების ლორწოვანზე), ციტოტოქსიური პრეპარატები, მაიონებელი გამოსხივების ზემოქმედება სასუნთქ სისტემაზე (დოზებით, რომლებიც გამოიწვიოს ლორწოვანი გარსის დაზიანება));

გამოწვეული ენდოგენური ფაქტორებით:

ასოცირებული რესპირატორული სისტემის პათოლოგიასთან (ბრონქული ასთმა, ბრონქოექტაზია, სასუნთქი სისტემის სიმსივნეები, ასკარიდოზი, ფილტვის ჰიპერტენზია, ფილტვის სისხლდენა სასუნთქი სისტემის დაავადებებში ან ენდომეტრიუმის ექტოპია სასუნთქ სისტემაში, მწვავე და ქრონიკული რინიტი, სინუსიტი, სინუსიტი, , ტრაქეიტი, ბრონქიტი, პნევმონია, არაინფექციური და ინფექციური წარმოშობის პლევრიტი, ფილტვის აბსცესი, ფილტვის შეშუპება, განვითარების ანომალიები (ტრაქეოეზოფაგური ფისტულა, ხორხის ნაპრალი, ხმის ტვინის დამბლა[en], ტრაქეობონარული, ბრონქომა. დისპლაზია და ასე შემდეგ), ცილიარული დისკინეზია, პნევმოკონიოზი და ფილტვების სხვა ინტერსტიციული დაავადებები და ა.შ.);

ასოცირებული სხვა ორგანოებისა და სისტემების პათოლოგიასთან, რომელიც გავლენას ახდენს სასუნთქ სისტემაზე (გულის ასთმა, გულის უკმარისობა, თანდაყოლილი გულის დეფექტები, მეზობელი ორგანოების სიმსივნეები, რომლებიც იკუმშება ან იზრდება სასუნთქი გზების კედელსა და სანათურში, ასპირაცია გასტროეზოფაგური რეფლუქსური დაავადების დროს ან ღებინება); პათოლოგიები ყლაპვის აქტის დარღვევით, სისხლდენა სასუნთქი გზების სანათურში სისხლის შედედების დარღვევით და სისხლძარღვების პათოლოგიებით, ჰემოსიდეროზი, კისტოზური ფიბროზი, სარკოიდოზი და ა.შ.

ხველის სიძლიერის მიხედვით:

ხველა;

ჰაკერული ხველა.

ხველების ხანგრძლივობის მიხედვით:

მწვავე - ორ კვირაზე ნაკლები;

გაჭიანურებული - 2-4 კვირა;

ქვემწვავე - 4-8 კვირა;

ქრონიკული - 2 თვეზე მეტი.

ხველის ტემბრის მიხედვით:

მოკლე და ფრთხილი ხველა;

ყეფა ხველა;

ხმაურიანი გულმკერდის ხველა;

უხეში ხველა;

ჩახლეჩილი ხველა;

ჩუმი ხველა.

ხველის დროს გამონადენის ხასიათისა და რაოდენობის მიხედვით:

მშრალი (არაპროდუქტიული);

სველი (პროდუქტიული), ხოლო ნახველის ბუნება, თანმიმდევრულობა და მოცულობა ფასდება:

ლორწოვანი;

სეროზული;

ჩირქოვანი;

სისხლიანი (ჰემოფტიზი);

ბლანტი;

შედედება;

მწირი;

"პირში"

ხველის გამოჩენის ან გამწვავების დროისა და პირობების მიხედვით:

დილის ხველა, "ხველა დაბანის დროს"

საღამოს ხველა - ჩნდება პნევმონიით, ბრონქიტით

ღამის ხველა

გაზაფხული, შემოდგომა - ალერგია

ზამთარში.

იხ. ვიდეო - ხველა, რა არის ამის გამომწვევი?

მექანიზმი

აგრეთვე იხილე: მუკოცილიარული კლირენსი

სასუნთქი ორგანოების ნორმალური ფუნქციონირებით ხდება მათი მუდმივი თვითწმენდა. ამგვარად, ცხვირის ვიბრები იჭერს დიდ მტვერს და აეროზოლის წვეთებს. ცხვირის ღრუში, ჩასუნთქულ ჰაერში შემავალი მტვრის 40%-მდე ინახება, განეიტრალება და ამოღებულია; ამავდროულად, თბება ან გაცივდება და ტენიანდება, რასაც ხელს უწყობს მისი სტრუქტურა, ფსევდოსტრატიფიცირებული მოციმციმე. მოციმციმე) ეპითელიუმი და ცხვირის ლორწო. ჭურვი და პარანასალური სინუსები ზრდის ჰაერის ლორწოვან გარსთან შეხების არეალს და ქმნის მღელვარე ჰაერის ნაკადს, რაც იწვევს მის აქტიურ შერევას. ლორწო ხელს უწყობს შეჩერებული ნივთიერებების შეწოვას და გარკვეული აირისებრი ნივთიერებების შეწოვას, მათ განეიტრალებას მასში შემავალი ფერმენტების, სეკრეტორული იმუნოგლობულინების და თავისუფალი მაკროფაგების მიერ. ეპითელიუმი თავისი წამწამების ნაზოფარინქსისკენ გადაადგილებით ხელს უწყობს ჭარბი ლორწოს მუდმივ აღმოფხვრას უცხო ნივთიერებების ნარჩენებით. პათოგენური მიკროორგანიზმების შეღწევის მძლავრი ბარიერია პიროგოვის რგოლი, რომელიც მდებარეობს ნაზოფარინქსში. ეს ხელს უწყობს მათ ნეიტრალიზაციას, ასევე ანტიგენის პრეზენტაციას. უფრო წვრილი შეჩერებული ნაწილაკები, რომლებიც შედიან ტრაქეობრონქულ ხეში, წყდებიან ხორხის, ტრაქეისა და ბრონქების კედელზე და მუდმივად გამოიყოფა მოციმციმე ეპითელიუმის მიერ ფარინქსისკენ, ასევე იშლება მაკროფაგური სისტემის მიერ. ამრიგად, ჩასუნთქული ჰაერი, რომელიც შედის ალვეოლებში, პრაქტიკულად სტერილურია და თავისუფალი ნივთიერებისგან.

ინჰალაციის შემთხვევაში:

დიდი ობიექტები, რომლებიც არ არის ამოღებული მოციმციმე ეპითელიუმით და შეიძლება გამოიწვიოს სასუნთქი გზების სანათურის ობსტრუქცია,

მტვრის ნაწილაკები, განსაკუთრებით მინერალური, რომლებიც არ იშლება გამოყოფილი ფერმენტებითა და მაკროფაგებით,

ნაწილაკების დიდი რაოდენობა, როდესაც ლორწოვან გარსზე დაკიდებულ შეჩერებულ ნაწილაკებს ამოღების დრო არ აქვთ,

ნივთიერებები, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიოს ლორწოვანი გარსის გაღიზიანება და დაზიანებაც კი;

პათოლოგიური პროცესების ან მიკროორგანიზმების მიერ ლორწოვანი გარსის დაზიანების ან დისფუნქციის შემთხვევაში, რაც იწვევს ლორწოვანი გარსის ევაკუაციის ფუნქციის დაქვეითებას და ლორწოს დაგროვებას;

თავად ლორწოს უხვი წარმოქმნის ან სასუნთქი გზების სანათურში ექსუდატის გაჟონვის შემთხვევაში, როდესაც მათ არ აქვთ დრო ნორმალურად მოქმედი ლორწოვანი გარსითაც კი ევაკუაცია და დაგროვება;

გააქტიურებულია სხეულის დამატებითი სარეზერვო დამცავი მექანიზმები, რომლებიც გამოხატულია ხველის რეფლექსში და მიმართულია სასუნთქი გზების სანათურიდან უცხო საგნების, გაზების ან ჭარბი სითხის ამოღებაზე.

ხველა არის დამცავი-ადაპტაციური რეაქცია, რომელიც უზრუნველყოფს ტრაქეობრონქული ხის შენარჩუნებას და გაწმენდას გამაღიზიანებელი აგენტებისგან (ნახველი, ლორწო, ჩირქი, სისხლი) და უცხო სხეულებისგან (მტვერი, საკვების ნაჭრები და ა.შ.).

ხველის რეცეპტორები განლაგებულია მთელი სასუნთქი გზების გასწვრივ (ცხვირის, პარანასალური სინუსების, ფარინქსის, ხორხის, ტრაქეის, ბრონქების, პლევრის არეში). ხველასთან დაკავშირებული რეცეპტორები ასევე განლაგებულია სასუნთქი გზების გარეთ - ყურის არხში, კუჭში, პერიკარდიუმში და დიაფრაგმაში. ზედა სასუნთქი გზები უფრო მგრძნობიარეა მექანიკური გაღიზიანების მიმართ, ქვედა სასუნთქი გზები უფრო მგრძნობიარეა ქიმიური გაღიზიანების მიმართ. ფილტვის პარენქიმის ქსოვილი (ბრონქიოლური და ალვეოლური) არ შეიცავს ხველის რეცეპტორებს. ხველის სტიმულირებული რეცეპტორების იმპულსები გადაეცემა კრანიალური (ვაგუსური, გლოსოფარინგალური, სამწვერა) და ფრენიკული ნერვების სენსორული ბოჭკოების გასწვრივ მედულას გრძივი ნაწლავის ხველის ცენტრში.

ხველების აქტი იწყება მოკლე და ღრმა ამოსუნთქვით (დაახლოებით ორი წამი), რომლის ბოლოს ხორხის კუნთები, რომლებიც ხურავს გლოტის რეფლექსურად იკუმშება.

ამავდროულად იმატებს ბრონქების გლუვი კუნთების ტონუსი (ბრონქოსპაზმი ალვეოლებისა და დისტალური ბრონქიოლების ბაროტრავმისგან დასაცავად).

შემდეგ ხდება სასუნთქი კუნთების უეცარი ძლიერი შეკუმშვა (ნეკნთაშუა, დიაფრაგმა, მუცელი და ა.შ.), რომელიც მიზნად ისახავს დროებით დახურული გლოტის წინააღმდეგობის დაძლევას (ამ პერიოდში ინტრათორაკალური წნევა აღწევს 100 მმ Hg-ს).

ამის შემდეგ, გლოტი მყისიერად იხსნება და ხდება იძულებითი ამოსუნთქვა.

სასუნთქ გზებსა და ატმოსფეროში წნევის მნიშვნელოვანი გრადიენტი, ტრაქეის შევიწროებასთან ერთად, იწვევს ჰაერის ნაკადს, რომელსაც შეუძლია მიაღწიოს ხმის სიჩქარეს.

ზოგიერთ შემთხვევაში, ხველის მსგავსი მოძრაობების ალტერნატიული სერია ხდება, რაც იწვევს ინტრაბრონქულ წნევას და ბლანტი ნახველის უკეთეს გაწმენდას მათი კედლებიდან.

ყველაზე ხშირად, ხველა არის უნებლიე ფიზიოლოგიური რეაქცია, მაგრამ ის ასევე შეიძლება გამოწვეული იყოს ნებაყოფლობით.

როდესაც ბავშვებს არ შეუძლიათ ეფექტური ხველა, არსებობს ფილტვების კოლაფსის, განმეორებითი პნევმონიის და ქრონიკული რესპირატორული დაავადების რისკი ასპირაციის ან სეკრეციის შეკავების გამო. ხველა შეიძლება ასოცირებული იყოს თანდაყოლილ ანომალიებთან, რომლებიც გამოვლენილია სიცოცხლის პირველი რამდენიმე თვის განმავლობაში: ტრაქეოეზოფაგური ფისტულა, ხორხის ნაპრალი, ხმის ტვინის დამბლა, ტრაქეობრონქომალაცია.

იხ. ვიდეო - How to stop coughing and cough home remedy treatment remedies

როგორც სიმპტომი, ხველას შეიძლება თან ახლდეს სხვადასხვა ტიპის მწვავე რესპირატორული ინფექციები, რომლებშიც სასუნთქი გზები დაზიანებულია (ინფექციის შემდეგაც გრძელდება), ხდება უცხო სხეულის სასუნთქ გზებში შესვლისას, ტოქსიკური გაზების ან გამაღიზიანებელი მტვრის შესუნთქვისას. ხველა შეიძლება იყოს ისეთი დაავადებების ერთადერთი სიმპტომი, როგორიცაა ფილტვის კიბო, ტუბერკულოზი, ბრონქული ასთმა და შუასაყარის სიმსივნეები. ხშირად მტკივნეული და მტკივნეული ხველა თან ახლავს პლევრის ანთებას - პლევრიტს. ხველა ასევე შეიძლება იყოს გულის უკმარისობის ნიშანი; ამ შემთხვევაში ხველა ძლიერდება წოლის დროს და ღამით. ზოგიერთ შემთხვევაში, ხველა შეიძლება იყოს ყელ-ყურ-ყურ-ყურ-ყურყურყურყურყური ორგანოების (სინუსიტი, შუა ოტიტი) ან ნერვული სისტემის დაავადებების სიმპტომი (ნეიროგენული ხველა). ხველა ასევე შეიძლება აღინიშნოს, როგორც გასტროეზოფაგური რეფლუქსის ერთ-ერთი ნიშანი.

ხველის მკურნალობა

განყოფილებას აკლია ბმულები წყაროებთან (იხილეთ ძიების რეკომენდაციები).

ინფორმაცია უნდა იყოს გადამოწმებადი, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება წაიშალოს. თქვენ შეგიძლიათ სტატიის რედაქტირება ავტორიტეტულ წყაროებზე ბმულების დამატებით სქოლიოების სახით. (2023 წლის 16 ნოემბერი)

იმის გათვალისწინებით, რომ ხველა უპირველეს ყოვლისა დამცავი რეფლექსია, სხვადასხვა დაავადების დროს მთავარი ამოცანაა არა აღმოფხვრა, არამედ ხველის შემსუბუქება. ხველის აღმოფხვრა (დათრგუნვა) ხორციელდება მხოლოდ მშრალი, მტკივნეული ხველის შემთხვევაში, რომელიც კარგავს თავდაპირველ დამცავ ხასიათს და უარყოფითად მოქმედებს პაციენტის მდგომარეობაზე (იწვევს ღებინებას, აფერხებს ძილს, იწვევს სახრჩობის შეტევებს და ა.შ.).

ხველა განიხილება როგორც საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის პრობლემა.

ხველის სამკურნალოდ გამოიყენება შემდეგი სახის მედიკამენტები:

ხველების საწინააღმდეგო საშუალებები (კოდეინი, გლაუცინი, ბუტამირატი, ბითიოდინი) - თრგუნავს ხველის რეფლექსს;

მუკოლიზური საშუალებები (ACC, ბრომჰექსინი, ამბროქსოლი) - ათხელებს ლორწოს და აადვილებს მის გამოდევნას;

მუკორეგულაციური საშუალებები (კარბოცისტეინის ლიზინის მარილის მონოჰიდრატი, კარბოცისტეინი) - ბრონქული სეკრეციის (ნახველის) სიბლანტის ნორმალიზება, ლორწოვანის კლირენსის აღდგენა;

ექსპექტორანტები (მუკალტინი, კოლტფუტი, თიამი, კალიუმის იოდიდი, ბრონქოლიტინი).

ხველა ბავშვებში სკოლამდელ ასაკში საშუალოდ ზამთრის პერიოდში ფიქსირდება 8-მდე რესპირატორული ინფექცია, რომელსაც თან ახლავს ხველა. 11 წლამდე ბიჭები უფრო ხშირად განიცდიან ხველას, ვიდრე გოგოებს.

ხველის ხანგრძლივობა შეიძლება მიუთითებდეს მის სავარაუდო მიზეზზე. უმეტეს შემთხვევაში, მწვავე ხველის მიზეზი ინფექციაა. თუ გაქვთ ცხვირის შეშუპება და ხველა, ეს შეიძლება მიუთითებდეს ალერგიულ რინიტზე. ბავშვებში ქრონიკული შეგუბებით [უცნობი ტერმინი], ხველა ასევე შეიძლება გამოწვეული იყოს სეროზული შუა ოტიტით. ბავშვებში ხველების ყველაზე გავრცელებული მიზეზია რესპირატორული ინფექციები: ადენოვირუსი, რინოვირუსი, მეტაპნევმოვირუსული ინფექციები, RS ინფექცია, გრიპი და პარაგრიპი. ხველის მიზეზი შეიძლება იყოს არავირუსული ინფექციები, მაგალითად: ყივანახველა, მიკოპლაზმა, ქლამიდიური, პნევმოკოკური, სტაფილოკოკური ინფექციები, ფილტვის ტუბერკულოზი, კოკციდიოიდომიკოზი, პარაგონიმიაზი, ექინოკოკოზი. ქრონიკული ხველა, რომელიც დაკავშირებულია ინფექციებთან, როგორიცაა გრიპი და ყივანახველა, შეიძლება გაგრძელდეს რამდენიმე თვის განმავლობაში. კისტოზური ფიბროზით, ბრონქოფილტვის დისპლაზიით, აივ ინფექციით და სხვა იმუნოდეფიციტის მდგომარეობებითა და ფილტვის თანდაყოლილი პათოლოგიებით დაავადებულ ბავშვებს შეიძლება ასევე აღენიშნებოდეთ ქრონიკული ხველა.

ბავშვებს, რომლებსაც აქვთ ხველა რესპირატორული ინფექციების არარსებობის შემთხვევაში, ხშირად აღენიშნებათ პოსტნაზალური წვეთოვანი რინიტი (ალერგიული ან არაალერგიული) და სინუსიტი (მწვავე ან ქრონიკული). კუჭის მჟავას გასტროეზოფაგური რეფლუქსისგან შეუძლია გაააქტიუროს რეცეპტორები სასუნთქ მილში და გამოიწვიოს ხველა სასუნთქ გზებში ასპირაციის არარსებობის შემთხვევაშიც კი. აუხსნელი მუდმივი ხველა, განსაკუთრებით ჩვილებში, შეიძლება იყოს უცხო სხეულის ასპირაციის შედეგი. რენტგენოგრაფიით არ გამოვლენილი უცხო სხეულების 20%-დან 40%-მდე აღმოჩენილია ბრონქოსკოპია. უცხო სხეული მოქმედებს როგორც ქრონიკული გამაღიზიანებელი, რომელიც ასტიმულირებს ხველას და შეიძლება გამოიწვიოს განმეორებითი ინფექცია. პანკრეასის უკმარისობის თანმხლები ხველა, მორეციდივე ბაქტერიული პნევმონია და მცირე წონის მომატება ბავშვებში უნდა ჩაითვალოს კისტოზურ ფიბროზზე ეჭვის საფუძვლად. ხველა ქოშინით ან ჰემოპტიზით უნდა გააჩინოს ეჭვი ფილტვების ორგანულ დაავადებაზე. ჰემოპტიზი ასევე მიუთითებს შესაძლო ბრონქოექტაზიაზე, ფილტვის ღრუს დაავადებებზე (ტუბერკულოზი, ბაქტერიული აბსცესი), გულის კორონარული დაავადება, ჰემოსიდეროზი, ნეოპლაზმი, უცხო სხეულები, სისხლძარღვების დაზიანება, ენდობრონქული დაზიანება, სისხლდენის დარღვევა, ექტოპიური ენდომეტრიუმის ქსოვილის სისხლდენა (სისხლდენა პერიოდულია და ასოცირდება მენსტრუაციასთან. ).

ყველაზე ხშირად ვირუსული ინფექცია იკურნება 4-8 კვირაში, რაც აუცილებელია ბავშვებში და მოზარდებში ქრონიკული ხველის დასადგენად. იშვიათ შემთხვევებში, ვირუსული ინფექცია შეიძლება გაგრძელდეს მრავალი თვის განმავლობაში. 15 წელზე უფროსი ასაკის ბავშვებში ნორმალური ანამნეზით, ფიზიკური გამოკვლევით და გულმკერდის რენტგენოგრაფია, პოსტნაზალური წვეთოვანი

ძირითადი ფილტვის ფიბროზი, აუტოიმუნური დაავადება ფილტვის ფუნქციის ტესტი, დიფუზიური MRI, აუტოანტისხეულები.

უცხო სხეულის გულმკერდის რენტგენოგრაფია, ბრონქოსკოპია

გასტროეზოფაგური რეფლუქსის დაავადება ბარიუმის გადაყლაპვა, 24 საათიანი pH-ის აღრიცხვა, ბრონქოალვეოლარული ამორეცხვა

ყივანახველა, ქლამიდია, სხვა ინფექციური მიზეზები კულტურები, სეროლოგია, პოლიმერაზას გაძლიერებული ტესტი

ჩირქოვანი ინფექცია კულტურები (ნახველი, ბრონქოალვეოლარული ამორეცხვა), გულმკერდის რენტგენოგრაფია, MRI, ნატრიუმის ქლორიდის ოფლის ტესტი

სინუსიტი სინუსების რენტგენოლოგიური გამოსახულება, ან MRI სკანირება

ტუბერკულოზის მანტუსის ტესტი

დიაგნოსტიკური გამოსახულება

გულმკერდის რენტგენი (წინა-უკანა ხედი, გვერდითი ხედვა) რჩება ხველის მთავარ დიაგნოსტიკურ საშუალებას და უნდა დაინიშნოს, თუ საჭიროა ფიზიკური გამოკვლევის შემდეგ ან თუ ხველა ქრონიკულია. ლატერალური დეკუბიტუსის პოზიციის ვიზუალიზაციამ შეიძლება მოგვაწოდოს ინფორმაცია პლევრის სითხისა და ჰაერის ნაკადის დაბრკოლებების შესახებ. უცხო სხეულის ეჭვის შემთხვევაში აუცილებელია ინჰალაციის ან ამოსუნთქვის ფოტოს გადაღება. შეშუპების არე, რომელიც არ იშლება ამოსუნთქვისას და აგრძელებს დაკვირვებას მწოლიარე მდგომარეობაში, შეიძლება მიუთითებდეს უცხო სხეულზე. თანდაყოლილი ლობარული ემფიზემა ან ცალმხრივი ემფიზემა (სვაირ-ჯეიმსის სინდრომი) ფოკალური ან ცალმხრივი გადაჭარბების იშვიათი მიზეზია. თუ რენტგენოგრაფიით გამოვლინდა კვანძოვანი ფილტვის დაზიანება, რეკომენდებულია ბრონქოსკოპიის გამოყენება შემდგომი გამოკვლევისთვის. ბრონქოექტაზია კისტოზური ფიბროზის, იმუნოდეფიციტის, კარტაგენერის სინდრომის, ქრონიკული ასპირაციისა და სერიოზული ინფექციების ისტორიას ახასიათებს (ყველაზე ხშირად ადენოვირუსი და ყივანახველა). ზედა კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის რენტგენი ან pH გაზომვები დაგეხმარებათ გასტროეზოფაგური რეფლუქსური დაავადების იდენტიფიცირებაში, თუ ხველა დაკავშირებულია დიეტასთან ან ღამით ღებინების ეპიზოდებთან. ასთმის დიაგნოსტიკისას, ყველაზე ინდიკატური პასუხი საინჰალაციო კორტიკოსტეროიდებზე და ბრონქოდილატატორზე.

მკურნალობა

ძირითადი სტატიები: მუკოლიზური საშუალებები, ექსპექტორანტები და ხველის საწინააღმდეგო საშუალებები

ხველის მკურნალობა არ უნდა დაიწყოს მანამ, სანამ მიზეზი არ დადგინდება დიფერენციალური დიაგნოზის საფუძველზე. თერაპია მიმართული უნდა იყოს მიზეზის მკურნალობაზე. თუმცა, თუ პირველადი გამოკვლევა არ გამოავლენს ხველის მიზეზს, ექიმმა უნდა გამოიყენოს ხველის სავარაუდო მიზეზები: ასთმა, პოსტვირუსული ხველა, ხველის რეცეპტორების მომატებული მგრძნობელობა, ფუნქციური დარღვევები (ქცევითი ხველა, ტკიპის დარღვევა). . გარეთა ყური აღიზიანებს საშოს ნერვს და გამაღიზიანებლის მოცილება გარე ყურის არხიდან შეიძლება შეამციროს ხველა. ინფექციური ეტიოლოგიის ხველის მკურნალობა უნდა ჩატარდეს შესაბამისი ანტიბიოტიკებით. ხველის საწინააღმდეგო მედიკამენტებში ამოსახველებელ და მუკოლიზურ საშუალებებს მცირე გავლენა აქვთ ხველის შემსუბუქებაზე. ურეცეპტოდ გაცემული ხველის საწინააღმდეგო პრეპარატების უმეტესობას აქვს მცირე ეფექტურობა, არ იძლევა მნიშვნელოვან დადებით შედეგს პლაცებოსთან შედარებით და ამავდროულად შეიძლება ასოცირებული იყოს არასასურველ და პარადოქსულ რეაქციებთან.

ხანგრძლივი ხველა ხშირად იწვევს იმედგაცრუებას და შფოთვას როგორც პაციენტებში, ასევე მათ მშობლებში. ექიმი ხშირად ვერ ახერხებს ხველის გამომწვევი კონკრეტული მიზეზების დადგენას და სიმპტომების შემსუბუქებას, რის გამოც პაციენტები ცდილობენ მიიღონ პასუხები სხვადასხვა სპეციალისტისგან და სურთ გამოიყენონ ურეცეპტო საშუალებები. აუცილებელია პაციენტებს და მშობლებს ავუხსნათ, რომ სასუნთქი გზების გაღიზიანებას, რომელიც იწვევს ხველას, დრო სჭირდება აღმოფხვრას და ხველის სიმპტომების შესამსუბუქებლად საჭირო დრო შეიძლება გაიზომოს არა დღეებში, არამედ კვირებში.

15 წელზე უფროსი ასაკის ბავშვებში ნორმალური ანამნეზით და ფიზიკური გამოკვლევით (კერძოდ, რენტგენი) აუცილებელია რინიტის, ასთმის და გასტროეზოფაგური რეფლუქსური დაავადების მკურნალობა, თუ აღინიშნება ისეთი ნიშნები, როგორიცაა პოსტნაზალური წვეთოვანი, რინორეა და გულძმარვა. აღნიშნულია, რომ 15 წლამდე ასაკის ბავშვებში მუდმივი ხველის უპირატესი მიზეზები მხოლოდ 10%-ით არის იგივე, რაც მსგავსი სიმპტომების მქონე ხანდაზმულ პაციენტებში. ამიტომ ამ ასაკისთვის უფრო სერიოზული მიზეზები უნდა ვივარაუდოთ. მაგალითად, თუ ხველას წინ უძღვის დახრჩობა (დახრჩობა), ეს შეიძლება მიუთითებდეს ასპირაციაზე უცხო სხეულისგან. პროგრესირებადი ხველა წონის დაკლებით და ცხელებით მოითხოვს ტუბერკულოზის შეფასებას; სველი ხველა, სინუსიტი და პნევმონიის ისტორია იძლევა იმუნოდეფიციტის შეფასებას; ხველა სეზონური ცემინებით რინორეით შეიძლება საჭირო გახდეს ალერგიული რინიტისა და პოსტნაზალური წვეთოვანი წვეთების მკურნალობა. თუმცა, ხველების ყველაზე გავრცელებული მიზეზი ვირუსული ინფექციაა. ბავშვების უმეტესობისთვის ხველა არ საჭიროებს მკურნალობას, მაგრამ თბილი სასმელის თაფლით დალევა (1 წელზე მეტი ასაკის) აქვს სასარგებლო ეფექტი.

ხველის ემპირიული მკურნალობის გამოუყენებლობის წესიდან გამონაკლისს წარმოადგენს ასთმა, რომელსაც თან ახლავს ხველა. რეკომენდებულია ინჰალირებული კორტიკოსტეროიდები ან ბრონქოდილატორები რამდენიმე კვირის განმავლობაში.რის შემდეგაც ფასდება მკურნალობის შედეგი.

ქცევითი ხველა

განყოფილებას აკლია ბმულები წყაროებთან (იხილეთ ძიების რეკომენდაციები).

ინფორმაცია უნდა იყოს გადამოწმებადი, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება წაიშალოს. თქვენ შეგიძლიათ სტატიის რედაქტირება ავტორიტეტულ წყაროებზე ბმულების დამატებით სქოლიოების სახით. (2023 წლის 16 ნოემბერი)

მსუბუქი ხველა შეიძლება მოხდეს თვითნებურად, ადამიანმა მიბაძოს და გამოიყენოს სხვისი ყურადღების მიქცევა, მოსმენის მიმართ დამოკიდებულების გამოხატვა და ა.შ.

ხველა, "ტაქტიანი ხველა". ასევე, სხვებისთვის, მოსმენის შეფასების გამოხატულება შეიძლება იყოს ის, რომ ნათქვამის მოსმენის შემდეგ ადამიანი „გაკვირვებისგან“, აღშფოთებისგან და ა.შ.

ხველების ნევროზი შეიძლება გამოჩნდეს ადამიანებში, რომლებსაც აქვთ ფილტვების რთული დაავადება. ამ შემთხვევაში ეს შეძენილი რეფლექსია – ადამიანი ჩვევის გამო ახველებს.

ჩამოვთლით ზოგიერთ მცენარეებს რ-ებიც ხელს უშლის ხველას ,ათში შემავალი ეთეროზეთები და საპონიდები  ანეიტრალებს ხველას და აძლიერებს იმუნიტეტს.

პიტნა - ანთებისაწინამმღდეგო მცენარეა ეფექტურიაბრნქული ასტმის, ანგინის, სურდოს, დაფრინგიტის დროს 1 ს/კ გამხმარი პიტნის ჩაის დაასხით 250 მლ მდუღარე წყალი და მიირთვით.

ბექონდრის ჩაი -ამსუბუქებს სპაზმებს ხელს უწყობს ლორწოს გამოყოფას და სპობსავადმყოფობის გამომწვევ მიზეზებს ბაქტერიებსა და ვირუსებს. 1 ჩ/ჭ გამხმარ ბეგქონდარას დაასხით 250 მლ მდუღარე წყალი და გააჩერეთ 15 წთ დაამატეთ თაფლი დამიიღეთ დღეში 5 ფინჯანი .

ევკალიპტის ეთერზეთოვანი ზეთი სწრაფად გამოდევნის ფილტვებიდან ლორწოს, სპობსბაქტერიებსა და ვირუსებს, გამოიყენებაინჰალაციისათვის ქვაბში ცხელწყალს დაასხით 2-3 წვეთი ეთეროვანი ზეთი და ისინთქეთ. 

ვირისტერფა - აქვსამოსახველებელი ეფექტი, ამშვიდებს ყელის ტკივილს 1 ც/კ ვირისტერფის ფოთოლებს დაასხით 1 ჩ/ჭ მდუღარე წყალი გააჩერეთ 15 წთ და მიიღეთ დღეში 3-ჯერ

ლავანდა - ეთერზეთოვანი ზეთი გამოიყენება ინჰალაციისთვის ბრონქიტისა და პნემონიის დროს ანტიმიკრობულია.2-3 წვეთი ლავანდის ეთერზეთი გახსენით 1ლ ცხელ წყალში დაისუნთქეთ

ცაცხვის ყვავილის ნაყენი შეცვლის მშრალხველას,აქვსშემომგარსავი დახველების  შემამსუბუქებელი თვისება 1 ს/კ ცაცხვის ყვავილისდაასხით 1 ჩ/ჭ ნაყენი და 3-ჯერდღეშიმიირთვით.

 ხველისგან შავიბოლკი გიხსნით - 2 წლის ბავში გაცივდა და დაუტოვა ხველა რა არ ვცადე და აარფერმა უშველა ბოლოს ბების რეცეპტი გამოვიყენეთ და შედეგი მისცა იმედია სხვასაც მუხდება

აიღეთ 6-8 ცალი შავი ბოლოკი, დაჭერით რაც შეიძლება თხლად , თითოეულ ნაჭერს დააყარეთ ბლომად შაქარი და რამდენიმე ხანს გააჩერეთ 4-5 სთ-ში გამოიყოფა წვენი მიეცით ბავშსს თითო სუფრის კოვზი საათში ერთხელ.