ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპორტაცია

         ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპორტაცია

                                  

                                            ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპორტაციის მიმართულებები

                                                            კავკასიური პოლიტიკა

 (რუს. Депортация чеченцев и ингушей) ასევე ცნობილია, როგორც აარდახი (ჩეჩ. Aardax), ოპერაცია ლენტილი (რუს. Чечевица) — საბჭოთა ხელისუფლების მიერ ჩეჩენ-ინგუშეთის ასსრ-დან ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპორტაცია შუა აზიაში, კერძოდ ყაზახეთსა და ყირგიზეთში. დეპორტაცია განხორციელდა საკმაოდ ხანმოკლე პერიოდში და მიმდინარეობდა 1944 წლის 23 თებერვლიდან 9 მარტის ჩათვლით. საერთო მონაცემებით გადაასახლეს 500-650 ათასი ჩეჩენი და ინგუში. გადასახლების პერიოდში და პირველ წელს დაიღუპა 100 000 ჩეჩენი და 23 000 ინგუში, ანუ ორივე ერიდან ყოველი მეოთხე ადამიანი. დეპორტაციაში უშუალოდ იყო ჩართული 100 000 სამხედრო მოსამსახურე, ხოლო ერთი ამდენი საბრძოლო მზადყოფნაში იყო მეზობელ რაიონებში. გადასახლების შედეგად 180 დეპორტირებულებით სავსე ეშალონი გააგზავნეს შუა აზიაში. ჩეჩენ-ინგუშეთის ასსრ გაუქმდა, ხოლო მის ტერიტორიაზე შეიქმნა გროზნოს ოლქი, ხოლო რაიონების ნაწილი შევიდა ჩრდილოეთ ოსეთის, დაღესტანისა და საქართველოს შემადგენლობაში. საქართველოში მცხოვრებ ქისტებსა და წოვათუშებს, რომლებიც ეთნიკურად ახლოს დგანან შესაბამისად ჩეჩნებთან და ინგუშებთან, აღნიშნული დეპორტაცია არ შეხებიათ.

დეპორტაციის ოფიციალურ მიზეზად სახელდება მასობრივი თანამშრომლობა ოკუპანტებთან, ანტისაბჭოთა მოქმედება და ბანდიტიზმი, თუმცა ინგუშებს ფიზიკურად არ შეეძლოთ თანამშრომლობა ოკუპანტებთან ოკუპაციის არ არსებობის გამო. ფაშისტებმა დაიკავეს მალგობეკის რაიონის უმნიშვნელო ტერიტორია და მალევე უკან გაბრუნდნენ აღნიშნული ტერიტორიიდან. ანტისაბჭოთა მოღვაწეობის მასშტაბი და რესპუბლიკაში ბანდიტიზმი ასევე არ აღემატებოდა მეზობელ რეგიონებში მსგავს მაჩვენებლებს. აღნიშნული მონაცემები გაყალბებულია ხელისუფლების ქმედებების გასამართლებლად. დეპორტაციის რეალური მიზეზები დღემდე არაა დადგენილი. ხალხთა დეპორტაცია, მათი სახელმწიფოს გაუქმება და საზღვრების შეცვლა იყო არაკანონიერი, რომელიც არცერთ სამართლებრივ აქტში არაა გათვალისწინებული.

ძირძველი მოსახლეობის გადასახლების შემდეგ იწყება მათი ცხოვრების კვალის მიზანმიმართული წაშლა: დასახლებულ პუნქტებს მიენიჭათ რუსული ან ოსური სახელები, წაბილწეს და გაძარცვეს მეჩეთები და სასაფლაოები, საფლავის ქვები გამოიყენეს მშენებლობისათვის და საგზაო სამუშაოებისათვის, დაწვეს ინგუშური და ჩეჩნური წიგნები, გადარჩენილი წიგნებიდან ამოიღეს ტერმინი ვაინახები, მუზეუმებიდან ამოიღეს „არაპოლიტკორექტული“ ექსპონატები, გაანადგურეს ხელნაწერი წიგნები და ბიბლიოთეკები, დაიტაცეს ოქროსა და ვერცხლის ნივთები, იარაღი, ჭურჭელი, ავეჯი და სხვა.

იხ ვიდეობი

საბჭოთა კავშირისა და რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს 1957 წლის 9 იანვრის დადგენილებით ჩეჩნეთ-ინგუშეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა აღადგინეს, თუმცა მისი საზღვრები შეიცვალა. საბჭოთა კავშირის უმაღლესმა საბჭომ დაამტკიცა თავისი პრეზიდიუმის ბრძანება და საბჭოთა კავშირის კონსტიტუციაში შეიტანა ავტონომიის აღმნიშვნელი ტერმინები. ჩეჩნებსა და ინგუშებს უფლება მისცეს დაბრუნებოდნენ საკუთარ სამშობლოს. ხელისუფლების არათანმიმდევრული გადაწყვეტილებების გამო, მათი დაბრუნების პროცესი გაჭიანურდა. უამრავ პრობლემას ახალი პრობლემებიც დაემატა. 1957 წლისათვის ავტონომიური რესპუბლიკების ტერიტორიებიდან 113 000 არაძირძველი, ჩეჩნებისა და ინგუშების ადგილზე ჩასახლებული, ადამიანი ტოვებს საცხოვრებელს.

დეპორტირებულთა რაოდენობა

გაზდიევების ინგუშური ოჯახი გარდაცვლილი შვილის სხეულთან. ყაზახეთი, 1944 წელი.

გადასახლებიდან ახლო მომავალში ჩეჩნებისა და ინგუშების რიცხვი მკვეთრად შემცირდა. გარდა იმისა, რომ ახალ ტერიტორიებე შეგუების პროცესი იყო მძიმე, დანაკარგების ზრდა განაპირობა ორმა მიზეზმა: პირველი, საომარი მდგომარეობის სირთულეები და მეორე, ჩეჩნებისა და ინგუშების დიდი ნაწილი სამშობლოში დაკავებული იყო სოფლის მეურნეობით

კონკრეტულად ჩეჩნებისა და ინგუშების სიკვდილიანობისა და შობადობის მონაცემები ცნობილი არ არის, თუმცა, ჩრდილოეთ კავკასიის დეპორტირებული ხალხების (ჩეჩნები, ინგუშები, ყარაჩაელები, ბალყარელები) მაჩვენებლები ზოგადად ცნობილია. სულ გადასახლების მომენტიდან 1948 წლის 1 ოქტომბრამდე დაიბადა 28 120 ადამიანი, ხოლო გარდაიცვალა 146 892. ცალკეული წლების მიხედვით მაჩვენებელი ასეთია

წელი	დაიბადა	გარდაიცვალა	მატება
1945	2230	44 652	−42 422
1946	4971	15 634	−10 663
1947	7204	10 849	−3645
1948	10 348	15 182	−4834
1949	13 831	10 252	+3579
1950	14 973	8334	+6639

თუ გავითვალისწინებთ, რომ ჩრდილო კავკასიელ გადასახლებულთა შორის 81,6 % ჩეჩენი და ინგუში იყო, ვაინახებს შორის სიკვდილიანობის მაჩვენებელი 123 ათასი გამოდის (100 ათასი ჩეჩენი და 23 ათასი ინგუში).

დალჰატ ედიევის შეფასებით დანაკარგებმა შეადგინა 125 477 ჩეჩენი (დეპორტირებულთა 30,76 %) ვა 20 284 ინგუში (21,27 %)

1939 წლიდან 1959 წლამდე საბჭოთა კავშირში ჩეჩნების რიცხვი გაიზარდა 2,6 %-ით. ინგუშების რიცხვი 15 %. რაც გამოწვეული იყო გადასახლებაში მძიმე დანაკარგით. მაგრამ XX საუკუნის მეორე ნახევარში ტრადიციული შობადობის მაღალი მაჩვენებლის წყალობით დემოგრაფიული კატასტროფა გამოსწორდა. 1959 წელთან შედარებით 1989 წელს ჩეჩნების რიცხვი 2,3-ჯერ გაიზარდა, ინგუშებისა კი - 2,2-ჯერ.

დეპორტირებულთა განსახლება

1945 წლისათვის სპეცგადასახლებულთა რაოდენობა მოითვლიდა 440 544 ჩეჩენსა და ინგუშს. 1949 წლისათვის კი მათი რიცხვი შემცირდა 365 173 ადამიანით. 1949] წლისათვის ცხოვრების პირობებთან ადაპტაციის პროცესი ძირითადად დასრულდა. შობადობამ გადააჭარბა სიკვდილიანობას, რის შემვეგაც დაიწყო მოსახლეობის მატება. 1953 წლის დასაწყისში ჩეჩნნების რიცხვი იყო 316 717, ხოლო ინგუშებისა 83 518. მათი განსახლება სსრკ-ის ტერიტორიაზე ამ მომენტისათვის ასე გამოიყურებოდა

რეგიონი	ჩეჩნები	ინგუშები	სულ
ყაზახეთის სსრ	244 674	80 844	325 518
ყარაღანდის ოლქი	38 699	5226	43 925
აკმოლის ოლქი	16 511	21 550	38 061
კოსტანაის ოლქი	15 273	17 048	32 321
პავლოდარის ოლქი	11 631	12 281	23 912
აღმოსავლეთ ყაზახეთის ოლქი	23 060	3	23 063
ალმათის ოლქი	21 138	1822	22 960
ტალდი-ყურღანის ოლქი	21 043	465	21 508
ჟამბილის ოლქი	20 035	847	20 882
ქოქჩეთაუს ოლქი	5779	14 902	20 681
სემიპალატინსკის ოლქი	19495	58	19 553
ჩრდილოეთ ყაზახეთის ოლქი	12 030	5221	17 251
სამხრეთ ყაზახეთის ოლქი	14 782	1187	15 969
ყიზილორდის ოლქი	13 557	74	13 631
აქტობეს ოლქი	10 394	—	10 394
ატირაუს ოლქი	1244	159	1403
დასავლეთ ყაზახეთის ოლქი	3	1	4
ყირგიზეთის სსრ	71 238	2334	73 572
ჩუის ოლქი	31 713	1974	33 687
ოშის ოლქი	21 919	294	22 213
ჯალალაბადის ოლქი	13 730	39	13 769
თალასის ოლქი	3874	13	3887
ნარინის ოლქი	1	1	2
უზბეკეთის სსრ და ტაჯიკეთის სსრ	249	182	431
რსფსრ	535	142	677
შრომა-გასწორების ბანაკები და სსრკ-ის შსს-ს სპეცნაგებობები	19	15	34

მთიელები, რომლებიც მუშაობდნენ ნავთობის მრეწველობაში, გააგზავნეს „ყაზახნავთობში“ სამუშაოდ. ესენი იყვნენ სპეციალისტები საშუალო და უმაღლესი განათლებით, ასევე მუშები, რომლებსაც ჰქონდათ პრაქტიკული გამოცდილება ნავთობმომპოვებელ და ნავთობგადამამუშავებელ ქარხნებში

მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში სსრკ-ის მოკავშირეები მთლიანად უგულვებელყოფდნენ დეპორტაციის ფაქტს, სამაგიეროდ მხარს უჭერდნენ გერმანელების დეპორტაციას, როგორც მეხუთე კოლონის ლიკვიდაციას. ცივი ომის დაწყების შემდეგ დასავლეთის ქვეყნებში და ასევე გაეროს ყრილობებზე საუბარი დაიწყეს საბჭოთა კავშირში დეპორტაციის საკითხებზე. საბჭოთა დიპლომატები შემხვედრი ბრალდებებით პასუხობდნენ ევროპელ დიპლომატებს და მაგალითად მოჰყავდათ აფრიკის დეკოლონიზაცია

ჩეჩნებმა და ინგუშებმა, რომლებიც საზღვარგარეთ ცხოვრობდნენ, დაიწყეს აქტიური ბრძოლა მათი თანამემამულეების უფლებების აღსადგენად. დიასპორის წარმომადგენლებმა შექმნეს ორგანიზაციები, რომლებიც სთხოვდნენ მათ ქვეყანას, გამოეყენებინა თავისი გავლენა და ზეწოლა განეხორციელებინათ სსრკ-ის ამგვარ პოლიტიკაზე. განსაკუთრებით აქტიურები იყვნენ იორდანიის, თურქეთისა და აშშ-ის ჩეჩენთა დიასპორა

ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვის აბდურაჰმან ავტორხანოვს. იგი მრავალი წლის განმავლობაში აწარმოებდა ბრძოლას დეპორტირებული ხალხის სამშობლოში დაბრუნებისა და მათი რეაბილიტაციისათვის. 1952 წელს მიუნხენში გამოიცა მისი წიგნი „ჩეჩნეთ-ინგუშეთის ხალხის მკვლელობა. ხალხთა მკვლელობა სსრკ-ში“. ეს წიგნი ითარგმნა მრავალ ენაზე და დასავლეთში დეპორტაციის საკითხის შესახებ გარკვეული წარმოდგენა შექმნა

ამერიკელი აღმოსავლეთმცოდნის ბრაიან გლინ უილიამსის აზრით, გადასახლების პერიოდში სიკვდილიანობის მაღალი მაჩვენებელი გვაძლევს საშუალებას, რომ ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპრტაცია გაეროს კონვენციის თანახმად ჩაითვალოს გენოციდად1953 წელს სემიონ ლიპკინმა დაწერა პოემა „ბელადი და ტომი: ნისლი მთებში“, რომელიც ეძღვნებოდა ჩეჩნებს, რომლებმაც დეპორტაციას მთებში დაემალნენ. 1980 წელს მანვე დაწერა პოემა „დეკადა“, რომელიც ეძღვნებოდა გამოგონილი კავკასიელი ხალხის, ტავლარების დეპორტაციას

1977 წელს ვლადიმერ ვისოცკიმ დაწერა დეპორტაციისადმი მიძღვნილი სიმღერა „გაფრინდა ცხოვრება“

ვაინახების დეპორტაციას მიეძღვნა ანატოლი პრისტავკინის წიგნი „ეძინა ოქროს ღრუბელს“. მისმა პუბლიკაციამ, რომელიც გამოქვეყნდა ჟურნალ „ზნამიაში“, გამოიწვია დიდი საზოგადოებრივი რეზონანსი. მომდევნო წლებში მას საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო პრემია მიენიჭა   ხოლო 1989 წელს კინორეჟისორმა სულამბეკ მამილოვმა მოახდინა მისი ეკრანიზაცია

1989 წლის 19 თებერვალს დაღესტნის ნოვოლაკის რაიონის დასახლება ჩარავალში გაიხსნა სტალინიზმის მსხვრეპლ ჩეჩენი-აკინჯების ძეგლი. იგი იყო მსგავსი შინაარსის პირველი ძეგლი ქვეყანაში

1994 წლის 23 თებერვალს დეპორტაციის ნახევარსაუკუნოვან იუბილეზე, გროზნოში გაიხსნა 1944 წლის დეპორტაციის მსხვერპლთა მემორიალი. პროექტის ავტორი იყო დარჩი ჰასანხანოვი. 2008 წელს ძეგლი სხვა ადგილზე გადაიტანეს

მემორიალი „ცხრა კოშკი“.

1997 წლის 23 თებერვალს დეპორტაციის წლისთავზე ნაზრანში გაიხსნა მემორიალი „ცხრა კოშკი“, რომლის ავტორიც იყო რუსეთის ფედერაციის დამსახურებული მხატვარი მურად პოლონკოევი. აღნიშნული ნაშრომისათვის ავტორი 2002 წელს რუსეთის სამხატვრო აკადემიის ოქროს მედლით დააჯილდოეს. მემორიალი არქიტექტურის ძეგლია და შეტანლია რუსეთის სამხატვრო აკადემიის რეესტრში

2011 წლამდე ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში 23 თებერვალი ხსოვნისა და მწუხარების დღე იყო 2011 წელს ჩეჩნეთში რესპუბლიკის მეთაურის რამზან კადიროვის დადგენილებით, ღონისძიება გადაიტანეს 10 მაისს - ახმატ კადიროვის დაკრძალვის დღეს. ამავე წელს ინგუშებმა ღონისძიება გადაიტანეს 24 თებერვალს. ინგუშეთის პრეზიდენტის ყოფილი პრეს-სპიკერის კალოია ახილგოვის ინფორმაციით, ეს გააკეთეს მოსკოვის მითიტების გამო

2011 წლის 23 თებერვალს ჩეჩნეთის მთავრობის საარქივო სამმართველომ და ახალგაზრდობის საქმეთა კომიტეტმა ჩეჩნეთის პარლამენტის მხარდაჭერით გახსნეს საიტი, რომელიც ეძღვნებოდა „1944 წელს ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპოტაციის მსხვერპლთა ხსოვნას“. გახსნის მომენტისათვის ბაზა შეიცავდა ინფორმაციას 60 000 დეპორტირებულ პიროვნებაზე

2011 წელს ყაზახეთში, რეპრესიების მსხვერპლთა დღის წინა პერიოდში, რომელიც აღინიშნება 31 მაისს, ყარაგანდაში გაიხსნა დეპორტაციის პერიოდში დაღუპული ჩეჩენი და ინგუში ხალხის სამახსოვრო ძეგლი

2014 წელს სტუდია „გროზნო-ფილმმა“ გადაიღო ფილმი „ნაბრძანებია დავიწყება“. ფილმის პრემიერა უნდა გამართულიყო 2014 წლის 10 მაისს გროზნოში, მაგრამ რუსეთის ფედერაციის კულტურის სამინისტრომ აკრძალა ფილმის ჩვენება რუსეთის ტერიტორიაზე, რადგან „აღვივებდა ერთაშორის უთანხმოებას“. ამავე წელს ფილმი აჩვენეს მოსკოვის საერთშორისო კინოფესტივალის არასაკონკურსო პროგრამით. ეს მოხდა ფილმის რეჟისორის ჰუსეინ ერკენოვის მოთხოვნით.

დღემდე დეპორტაცია არის მხატვრების, პუბლიცისტებისა და მეცნიერი ვაინახების მუდმივი განსჯის თემა. დეპორტაციის შესახებ წერდა მაგომეტ სულაევი რომანში „მთები არ დაივიწყებენ“, ზ. აბდულაევი წიგნში „აფორიაქებები“ , ხამზათ იანდარბიევი „საუკუნის დანაშაული“ და მთელი რიგი ავტორები.

სამეცნიერო შეფასებები

ამერიკელი აღმოსავლეთმცოდნის ბრაიან გლინ უილიამსის აზრით, გადასახლების პერიოდში სიკვდილიანობის მაღალი მაჩვენებელი გვაძლევს საშუალებას, რომ ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპრტაცია გაეროს კონვენციის თანახმად ჩაითვალოს გენოციდად.

ხსოვნა

სტალინიზმის მსხვერპლი ჩეჩენი-აკინჯების ძეგლი

აუხის მცხოვრებთა მიტინგი 2017 წლის 23 თებერვალს, რომელიც ეძღვნებოდა დეპორტაციის წლისთავს.

1953 წელს სემიონ ლიპკინმა დაწერა პოემა „ბელადი და ტომი: ნისლი მთებში“, რომელიც ეძღვნებოდა ჩეჩნებს, რომლებმაც დეპორტაციას მთებში დაემალნენ. 1980 წელს მანვე დაწერა პოემა „დეკადა“, რომელიც ეძღვნებოდა გამოგონილი კავკასიელი ხალხის, ტავლარების დეპორტაციას.

1977 წელს ვლადიმერ ვისოცკიმ დაწერა დეპორტაციისადმი მიძღვნილი სიმღერა „გაფრინდა ცხოვრება“.

ვაინახების დეპორტაციას მიეძღვნა ანატოლი პრისტავკინის წიგნი „ეძინა ოქროს ღრუბელს“. მისმა პუბლიკაციამ, რომელიც გამოქვეყნდა ჟურნალ „ზნამიაში“, გამოიწვია დიდი საზოგადოებრივი რეზონანსი. მომდევნო წლებში მას საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო პრემია მიენიჭა, ხოლო 1989 წელს კინორეჟისორმა სულამბეკ მამილოვმა მოახდინა მისი ეკრანიზაცია.

1989 წლის 19 თებერვალს დაღესტნის ნოვოლაკის რაიონის დასახლება ჩარავალში გაიხსნა სტალინიზმის მსხვრეპლ ჩეჩენი-აკინჯების ძეგლი. იგი იყო მსგავსი შინაარსის პირველი ძეგლი ქვეყანაში^[145].

1994 წლის 23 თებერვალს დეპორტაციის ნახევარსაუკუნოვან იუბილეზე, გროზნოში გაიხსნა 1944 წლის დეპორტაციის მსხვერპლთა მემორიალი. პროექტის ავტორი იყო დარჩი ჰასანხანოვი. 2008 წელს ძეგლი სხვა ადგილზე გადაიტანეს.

                  მემორიალი „ცხრა კოშკი“.

1997 წლის 23 თებერვალს დეპორტაციის წლისთავზე ნაზრანში გაიხსნა მემორიალი „ცხრა კოშკი“, რომლის ავტორიც იყო რუსეთის ფედერაციის დამსახურებული მხატვარი მურად პოლონკოევი. აღნიშნული ნაშრომისათვის ავტორი 2002 წელს რუსეთის სამხატვრო აკადემიის ოქროს მედლით დააჯილდოეს. მემორიალი არქიტექტურის ძეგლია და შეტანლია რუსეთის სამხატვრო აკადემიის რეესტრში.

2011 წლამდე ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში 23 თებერვალი ხსოვნისა და მწუხარების დღე იყო. 2011 წელს ჩეჩნეთში რესპუბლიკის მეთაურის რამზან კადიროვის დადგენილებით, ღონისძიება გადაიტანეს 10 მაისს - ახმატ კადიროვის დაკრძალვის დღეს. ამავე წელს ინგუშებმა ღონისძიება გადაიტანეს 24 თებერვალს. ინგუშეთის პრეზიდენტის ყოფილი პრეს-სპიკერის კალოია ახილგოვის ინფორმაციით, ეს გააკეთეს მოსკოვის მითიტების გამო.

2011 წლის 23 თებერვალს ჩეჩნეთის მთავრობის საარქივო სამმართველომ და ახალგაზრდობის საქმეთა კომიტეტმა ჩეჩნეთის პარლამენტის მხარდაჭერით გახსნეს საიტი, რომელიც ეძღვნებოდა „1944 წელს ჩეჩნებისა და ინგუშების დეპოტაციის მსხვერპლთა ხსოვნას“. გახსნის მომენტისათვის ბაზა შეიცავდა ინფორმაციას 60 000 დეპორტირებულ პიროვნებაზე.

2011 წელს ყაზახეთში, რეპრესიების მსხვერპლთა დღის წინა პერიოდში, რომელიც აღინიშნება 31 მაისს, ყარაგანდაში გაიხსნა დეპორტაციის პერიოდში დაღუპული ჩეჩენი და ინგუში ხალხის სამახსოვრო ძეგლი.

2014 წელს სტუდია „გროზნო-ფილმმა“ გადაიღო ფილმი „ნაბრძანებია დავიწყება“. ფილმის პრემიერა უნდა გამართულიყო 2014 წლის 10 მაისს გროზნოში, მაგრამ რუსეთის ფედერაციის კულტურის სამინისტრომ აკრძალა ფილმის ჩვენება რუსეთის ტერიტორიაზე, რადგან „აღვივებდა ერთაშორის უთანხმოებას“. ამავე წელს ფილმი აჩვენეს მოსკოვის საერთაშორისო კინოფესტივალის არასაკონკურსო პროგრამით. ეს მოხდა ფილმის რეჟისორის ჰუსეინ ერკენოვის მოთხოვნით.

დღემდე დეპორტაცია არის მხატვრების, პუბლიცისტებისა და მეცნიერი ვაინახების მუდმივი განსჯის თემა. დეპორტაციის შესახებ წერდა მაგომეტ სულაევი რომანში „მთები არ დაივიწყებენ“, ზ. აბდულაევი წიგნში „აფორიაქებები“, ხამზათ იანდარბიევი „საუკუნის დანაშაული“ და მთელი რიგი ავტორები.

იხ. რეკლამა - ბმულზე