იუპიტერი

                                            

                                                                  ასტრონომია

                                            ყველაზე დიდი პლანეტა მზის სიემაში

ორბიტალური მახასიათებლები
აფელიუმი	816 620 000 კმ (5,457659 ა. ე.)
პერიჰელიუმი	740 520 000 კმ (4,949066 ა. ე.)
დიდი ნახევარღერძი (a)	778 570 000 კმ (5,203363 ა. ე.)
ორბიტის ექსცენტრისიტეტი (e)	0,0489
გარშემოვლის სიდერული პერიოდი	4332,589 დღე (11,86 წელი)
გარშემოვლის სინოდური პერიოდი	398,88 დღე
ორბიტალური სიჩქარე (v)	13,07 კმ/წმ (საშ.)
დახრილობა (i)	1,03° (ეკლიპტიკის სიბრტყის მიმართ) 6,09° (მზის ეკვატორის მიმართ)
ამომავალი კვანძის გრძედი (${\displaystyle \Omega }$)	100,55615°
პერიცენტრის არგუმენტი (${\displaystyle \omega }$)	275,66°
თანამგზავრები	67
ფიზიკური მახასიათებლები
შეზნექვა	0,06487
ეკვატორული რადიუსი	71 492 ± 4 კმ
პოლარული რადიუსი	66 854 ± 10 კმ
ზედაპირის ფართობი (S)	6,21796×1010 კმ²
მოცულობა (V)	1,43128×1015 კმ³
მასა (m)	1,8986×1027 კგ
საშუალო სიმკვრივე (${\displaystyle \rho }$)	1,326 გრ/სმ³
თავისუფალი ვარდნის აჩქარება ეკვატორზე (g)	24,79 მ/წმ² (2,535 g)
მეორე კოსმოსური სიჩქარე (${\displaystyle v_{2}}$)	59,5 კმ/წმ
ბრუნვის ეკვატორული სიჩქარე	12,6 კმ/წმ ან 45 300 კმ/სთ
ბრუნვის პერიოდი (T)	9,925 საათი
ღერძის დახრილობა	3,13°
ჩრდილოეთი პოლუსის პირდაპირი ასვლა (${\displaystyle \alpha }$)	17 სთ 52 წთ 14 წმ 268,057°
ჩრდილოეთი პოლუსის გადახრა (${\displaystyle \delta }$)	64,496°
ალბედო	0,343 (ბონდი) 0,52 (გეომ. ალბედო)
ატმოსფერო
ატმოსფერული წნევა	20—220 კპა
სიმაღლის სკალა	27 კმ
შემადგენლობა: 89,8±2,0 % წყალბადი 10,2±2,0 % ჰელიუმი ~0,3 % მეთანი ~0,026 % ამონიუმი ~0,003 % წყალბადის დეიტერიუმი 0,0006 % ეთანი 0,0004 % წყალი

(ძვ. ქართული სახელწოდება დია ან მუშთარი) — მეხუთე პლანეტა მზიდან დაშორებით და მზის სისტემის უდიდესი ციური სხეული. პლანეტა ცნობილია ანტიკური ხანიდან და სახელწოდება მომდინარეობს ძველი რომაული ღვთაება იუპიტერიდან, რომლის პატივსაცემადაც მიიღო ეს სახელწოდება. მიეკუთვნება გაზის გიგანტების ტიპის 

პლანეტას

იუპიტერის წითელი ლაქა

იუპიტერი სიკაშკაშით მეოთხე სხეულია ცაზე (მზის, მთვარისა და ვენერის შემდეგ), თუმცა შიგადაშიგ მარსი იუპიტერზე უფრო მკვეთრად ჩანს. იუპიტერი მზის სისტემის უდიდესი პლანეტაა. მისი ეკვატორული დიამეტრი 142 900 კმ–ია, პოლარული დიამეტრი 133 700 კმ-ია, რაც დაახლოებით 11.2–ჯერ აღემატება დედამიწის ანალოგიურ მაჩვენებლებს. მასით ის 2.5-ჯერ აღემატება მზის სიტემის ყველა დანარჩენ პლანეტათა მასათა ჯამს. ის იმდენად მასიურია, რომ მისი ბარიცენტრი მზესთან მიმართებაში ფაქტობრივად მზის ზედაპირის გარეთ მდებარეობს (1.068 მზიური რადია მზის ცენტრიდან). ის 318-ჯერ მასიურია დედამიწაზე და მისი დიამეტრი დედამიწისას 11-ჯერ, ხოლო მოცულობა 1321-ჯერ აღემატება. ბუნებრივად, იუპიტერის გრავიტაციული ზეგავლენა დომინირებს მზის სისტემის ევოლუციაზე: პლანეტათა უმრავლესობის ორბიტები უფრო ახლოსაა იუპიტერის ორბიტალურ სიბრტყესთან, ვიდრე მზის ეკვატორიალურ სიბრტყესთან. ასევე მცირე პერიოდის კომეტათა უმრავლესობა იუპიტერის ოჯახს ეკუთვნის (შედეგი იუპიტერის მასისა და ფარდობითი სიჩქარისა) და მასვე აკავშირებენ შიდა მზის სისტემის ისტორიის გვიანდელ მძიმე ბომბარდირებასთან. ზოგიერთი მკვლევარის თქმით, იუპიტერის მზის სისტემის მტვერსასრუტია, მისი უზომო გრავიტაციული მიზიდულობის გამო. მისი 63 თანამგზავრიდან ყველაზე დიდია განიმედე.

იუპიტერზე ავტომატური ხელოვნური თანამგზავრების მისიები დაიწყეს 1973 წლის 3 დეკემბრიდან

კომბინირებული ფოტო იუპიტერის კომსოსურ ტელესკოპ «ხაბლისა» დარენდგენული  ტელესკოპის «ჩანდრას» — თებერვალი2007 წ.

დასახელება	დრო	უახლოესი მანძილი იუპიტერთან
Pioneer 10	3 დეკემბერი 1973	130 000 კმ
Pioneer 11	4 დეკემბერი 1974	34 000 კმ
Voyager 1	5 მარტი 1979	349 000 კმ
Voyager 2	9 ივლისი 1979	570 000 კმ
Ulysses	თებერვალი 1992	409 000 კმ
Ulysses 2	თებერვალი 2004	240 000 000 კმ
Cassini	30 დეკემბერი 2000	10 000 000 კმ
New Horizons	28 თებერვალი 2007	2 304 535 კმ

შინაგანი სტრუქტურა

იუპიტერი ძირითადად შედგება წყალბადისაგან და ჰელიუმისაგან და შემადგენლობით ახლოსაა მზესთან. ღრუბლების ქვეშ განლაგებულია 7–25 ათასი კილომეტრის სისქის ფენა, სადაც წნევისა და ტემპერატურის ზრდასთან ერთად (6000 °С–მდე) წყალბადი აიროვანი მდგომარეობიდან გადადის თხევადში, თუმცა მკვეთრი ზღვარი აირად და თხევად მდგომარეობათა შორის არ არსებობს.

მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ იუპიტერის ბირთვი შედგება ჰელიუმზე ბევრად მძიმე ელემენტებისაგან. მისი დიამეტრის ზომაა 15–30 ათასი კილომეტრი და გააჩნია მაღალი სიმკვრივე. თეორიული გამოთვლების შედეგად დადგენილია, რომ ბირთვის ტემპერატურა – 36 000 °С რიგისაა, ხოლო წნევა – 30–100 მილიონ ატმოსფეროს უდრის.

იხ.ვიდეო

ჩატარებული კვლევების საფუძველზე დადგენილია, რომ იუპიტერი უფრო მეტ ენერგიას გამოასხივებს, ვიდრე შთანთქავს, რაც ალბათ დაკავშირებული უნდა იყოს პლანეტის ბირთვში მიმდინარე ბირთვულ რეაქციებთან იუპიტერის ატმოსფეროს ძირითადი შემადგენელი ელემენტებია: წყალბადი (81 % – ატომთა რიცხვის მიხედვით, 75 % – მასის მიხედვით) და ჰელიუმი (18 % – ატომთა რიცხვის მიხედვით, 24 % – მასის მიხედვით). აგრეთვე ატმოსფეროს შემადგენლობაშია მეთანი, ამიაკი და წყლის ორთქლი. ატმოსფეროს გარე ფენები შეიცავენ გაყინული ამიაკის კრისტალებს.

პლანეტის მოწითალო ფერს განაპირობებს ფოსფორის, გოგირდის და ნახშირბადის არსებობა. ღრუბელთა გარე ფენების ტემპერატურა დაახლოებით −130 °С–ია, თუმცა სიღრმეში სწრაფად იზრდება. აპარატ „გალილეოს“ მონაცემებით, 130 კმ სიღრმეზე ტემპერატურა +150 °С–ს უახლოვდება, წნევა კი — 24 ატმოსფეროს.

იხ. ვიდეო

დღეისთვის აღმოჩენილი 63 დიდი თუ მცირე ციური სხეული, რომელიც იუპიტერის გარშემო მოძრაობს.
შეუიარაღებელი თვალით არც ერთი სხვა პლანეტის მთვარე არ ჩანს. მეტიც უტელესკოპოდ თვით შორეული გიგანტი პლანეტები - ურანი და ნეპტუნიც კი მიუწვდომელია თვალისათვის, არათუ მათი მთვარეები. ამიტომ არის დაკავშირებული სხვა ”მთვარეების” აღმოჩენა გალილეო გალილეის სახელთან. თითქმის ოთხასი წლის წინათ, ამ იტალიელმა მეცნიერმა თვითნაკეთი მარტივი ჭოგრიტით ერთბაშად იუპიტერის ოთხი მთვარე აღმოაჩინა. მათ უწოდეს: იო, ევროპა, განიმედე და კალისტო. იო და ევროპა დაახლოებით ჩვენი მთვარისოდენა სხეულებია და დაახლოებით იმავე მანძილზე უვლიან გარს იუპიტერს, როგორც მთვარე - დედამიწას: იო - 420 ათას, ევროპა კი - 671 ათას კმ-ზე (შეგახსენებთ, რომ მთვარიდან დედამიწამდე 384 400 კმ-ია). საინტერესოა იუპიტერის გარშემო მათი გარშემოვლის პერიოდები, ანუ ”თვეები”: იოს ”თვე” სულ 1 დღე და 18 საათია, ევროპასი - 3 დღე და 13 საათი, (მთვარის თვე 27 დღეა!). ბარემ ვთქვათ, იუპიტერის დღე-ღამე (ღერძული ბრუნვის პერიოდი) ორნახევარჯერ მოკლეა ჩვენს დღე-ღამეზე, მისი წელიწადი კი (მზის ირგვლივ გარემოქცევის პერიოდი) 12 ჩვენებურ წელიწადს უდრის. იუპიტერის სხვა თანამგზავრები - განიმედე და კალისტო მთვარეზე თითქმის ორჯერ დიდებია, ხოლო მათი ”თვეები” შესაბამისად 7 და 17 დღეა.

მოგვიანებით აღმოჩნდა, რომ იუპიტერს სხვა თანამგზავრებიც ჰყოლია, ოღონდ გაცილებით პატარები. ზოგი მათგანი დიდი ტელესკოპებით იპოვეს, ზოგსაც კოსმოსურ ხომალდმა ”ვოიაჯერ-2”-მა მიაკვლია, რომელიც უშუალოდ 1980 წელს ”ესტუმრა” იუპიტერის მიდამოებს. მათგან ყველაზე შორეული ”მთვარეა” სინოპე, რომელიც იუპიტერიდან 24 მლნ. კმ მანძილზეა და მისი ”თვე” (მოქცევის პერიოდი) დედამიწის ორი წელიწადია. სინოპე სულ რაღაც 28 კმ ზომისაა, და რა თქმა უნდა ძალზე უღიმღამო მნათობია. რომელსაც ვარსკვლავებში ვერც კი გამოარჩევ. ასევე პატარებია იუპიტერის სხვა მთვარეები: ლედა, ჰიმალია, ლისითეა, ელერა, ანანკე, კარმე, პაციფუ...სამაგიეროდ, გალილეის აღმოჩენილი ოთხი კაშკაშა მთვარე იუპიტერის ღამეებს, დედამიწისეულისაგან განსხვავებით, ბევრ განსაკუთრებულ, წარმტაც მოვლენას შესძენს: ზოგი სავსე მთვარის ფაზაში იქნება, ზოგი ნახევარმთვარის ან მილეული ნამგლის სახით იელვარებს; ერთი რომ ჩავა, მეორე ამობრწყინდება და შეიძლება ერთმანეთიც დააბნელონ. მთვარეთა დაბნელებები თუ ამ სხეულებით გამოწვეული მზის დაბნელებებიც იუპიტერზე გაცილებით ხშირი იქნება, ვიდრე დედამიწაზე.

მსხვილი თანამგზავრები იუპიტერის

იო , ევროპა , განიმედე და კალისტო  — და მათი ზედაპირი

იუპიტერის მთვარეები

ნომერი	სახელი		სურათი	დიამეტრი (კმ)	მასა (კგ)	Большая полуось (კმ)(3)	ორბიტული პერიოდი (დ)(3)(4)	დახრა (°)(5)	ექსცენტრულობა	აღმოჩენის თარიღი	ჯგუფი
1	XVI	მეტისი		60×40×34	~3.6E+16	127 690(1)	+7h 4m 29s(2)	0.06°	0.00002	1980	ამალთეა
2	XV	ადრასტეა		20×16×14	~2E+15	128 690(1)	+7h 9m 30s(2)	0.03°	0.0015	1979
3	V	ამალთეა		250×146×128	2.08E+18	181 366(1)	+11h 57m 22.67s(2)	0.374°	0.0032	1892
4	XIV	თება		116×98×84	~4.3E+17	221 889(1)	+16h 11m 17s(2)	1.076°	0.0175	1980
5	I	იო		3660.0×3637.4×3630.6	8.9E+22	421 700(1)	+1.769137786(2)	0.050°	0.0041	1610	გალილეანების მთვარეები
6	II	ევროპა		3121.6	4.8E+22	671 034(1)	+3.551181041(2)	0.471°	0.0094	1610
7	III	განიმედე		5262.4	1.5E+23	1 070 412(1)	+7.15455296(2)	0.204°	0.0011	1610
8	IV	კალისტო		4820.6	1.1E+23	1 882 709(1)	+16.6890184(2)	0.205°	0.0074	1610
9	XVIII	ფემისტო		8	6.9E+14	7 393 216	+129.87	45.762°	0.2115	1975/2000	ფემისტო
10	XIII	ლედა		10	1.1E+16	11 187 781	+241.75	27.562°	0.1673	1974	ჰიმალია
11	VI	გიმალია		170	6.7E+18	11 451 971	+250.37	30.486°	0.1513	1904
12	X	ლისიტეა		36	6.3E+16	11 740 560	+259.89	27.006°	0.1322	1938
13	VII	ელარა		86	8.7E+17	11 778 034	+261.14	29.691°	0.1948	1905
14		S/2000 J 11		4	9.0E+13	12 570 424	+287.93	27.584°	0.2058	2001
15	XLVI	კარპო		3	4.5E+13	17 144 873	+458.62	56.001°	0.2735	2003	კარპო
16		S/2003 J 12		1	1.5E+12	17 739 539	-482.69	142.680°	0.4449	2003	?
17	XXXIV	ევპორი		2	1.5E+13	19 088 434	-538.78	144.694°	0.0960	2002	ანანკე
18		S/2003 J 3		2	1.5E+13	19 621 780	-561.52	146.363°	0.2507	2003
19		S/2003 J 18		2	1.5E+13	19 812 577	-569.73	147.401°	0.1569	2003
20	XLII	ტელქსინო		2	1.5E+13	20 453 753	-597.61	151.292°	0.2684	2004
21	XXXIII	ევანტი		3	4.5E+13	20 464 854	-598.09	143.409°	0.2000	2002
22	XLV	ჰელიკი		4	9.0E+13	20 540 266	-601.40	154.586°	0.1374	2003
23	XXXV	ორტოსი		2	1.5E+13	20 567 971	-602.62	142.366°	0.2433	2002
24	XXIV	იოკასტე		5	1.9E+14	20 722 566	-609.43	147.248°	0.2874	2001
25		S/2003 J 16		2	1.5E+13	20 743 779	-610.36	150.769°	0.3184	2003
26	XXVII	პრაქსიდიკე		7	4.3E+14	20 823 948	-613.90	144.205°	0.1840	2001
27	XXII	ჰარპალიკი		4	1.2E+14	21 063 814	-624.54	147.223°	0.2440	2001
28	XL	მნემი		2	1.5E+13	21 129 786	-627.48	149.732°	0.3169	2003
29	XXX	ჰერმიპე		4	9.0E+13	21 182 086	-629.81	151.242°	0.2290	2002	ანანკე?
30	XXIX	ტიონი		4	9.0E+13	21 405 570	-639.80	147.276°	0.2525	2002	ანანკე
31	XII	ანანკი		28	3.0E+16	21 454 952	-642.02	151.564°	0.3445	1951
32		S/2003 J 17		2	1.5E+13	22 134 306	-672.75	162.490°	0.2379	2003	კარმი
33	XXXI	აითნე		3	4.5E+13	22 285 161	-679.64	165.562°	0.3927	2002
34	XXXVII	კალე		2	1.5E+13	22 409 207	-685.32	165.378°	0.2011	2002
35	XX	ტაიგეტი		5	1.6E+14	22 438 648	-686.67	164.890°	0.3678	2001
36		S/2003 J 19		2	1.5E+13	22 709 061	-699.12	164.727°	0.1961	2003
37	XXI	ჩალდენი		4	7.5E+13	22 713 444	-699.33	167.070°	0.2916	2001
38		S/2003 J 15		2	1.5E+13	22 720 999	-699.68	141.812°	0.0932	2003	ანანკე?
39		S/2003 J 10		2	1.5E+13	22 730 813	-700.13	163.813°	0.3438	2003	კარმი?
40		S/2003 J 23		2	1.5E+13	22 739 654	-700.54	148.849°	0.3930	2004	პასიფე
41	XXV	ერინომი		3	4.5E+13	22 986 266	-711.96	163.737°	0.2552	2001	კარმი
42	XLI	აოედი		4	9.0E+13	23 044 175	-714.66	160.482°	0.6011	2003	პასიფე
43	XLIV	კალიხორი		2	1.5E+13	23 111 823	-717.81	164.605°	0.2041	2003	კარმი?
44	XXIII	კალიკი		5	1.9E+14	23 180 773	-721.02	165.505°	0.2139	2001	კარმი
45	XI	კარმე		46	1.3E+17	23 197 992	-721.82	165.047°	0.2342	1938
46	XVII	კალირო		9	8.7E+14	23 214 986	-722.62	139.849°	0.2582	2000	პასიფე
47	XXXII	ეურიდომე		3	4.5E+13	23 230 858	-723.36	149.324°	0.3769	2002	პასიფე?
48	XXXVIII	პაზიტი		2	1.5E+13	23 307 318	-726.93	165.759°	0.3288	2002	კარმი
49	XLVIII	კილენი		2	1.5E+13	23 396 269	-731.10	140.148°	0.4115	2003	პასიფე
50	XLVII	ეუკელადე		4	9.0E+13	23 483 694	-735.20	163.996°	0.2828	2003	კარმი
51		S/2003 J 4		2	1.5E+13	23 570 790	-739.29	147.175°	0.3003	2003	პასიფე
52	VIII	პასიფი		60	3.0E+17	23 609 042	-741.09	141.803°	0.3743	1908
53	XXXIX	ჰეგემონი		3	4.5E+13	23 702 511	-745.50	152.506°	0.4077	2003
54	XLIII	არხი		3	4.5E+13	23 717 051	-746.19	164.587°	0.1492	2002	კარმი
55	XXVI	ისონო		4	7.5E+13	23 800 647	-750.13	165.127°	0.1775	2001
56		S/2003 J 9		1	1.5E+12	23 857 808	-752.84	164.980°	0.2761	2003
57		S/2003 J 5		4	9.0E+13	23 973 926	-758.34	165.549°	0.3070	2003
58	IX	სინოპი		38	7.5E+16	24 057 865	-762.33	153.778°	0.2750	1914	პასიფე
59	XXXVI	სპონდი		2	1.5E+13	24 252 627	-771.60	154.372°	0.4431	2002
60	XXVIII	ავტონოა		4	9.0E+13	24 264 445	-772.17	151.058°	0.3690	2002
61	XLIX	კოპა		2	1.5E+13	23 345 093	-776.02	137.371°	0.1951	2003
62	XIX	მეგაკლიტე		5	2.1E+14	24 687 239	-792.44	150.398°	0.3077	2001