სპირტი (ალკოჰოლი) — ნახშირწყალბადთა ნაწარმი, რომელიც შეიცავს ნაჯერ ნახშირბადატომთან მიერთებულ ერთ ან რამდენიმე ჰიდროქსილის ჯგუფს (− ОН). ნაერთებს, რომლებშიც ОН-ჯგუფი დაკავშირებულია არომატულ რგოლთან, უწოდებენ ფენოლებს, ხოლო თუ ნახშირბად-ნახშირბადის ორმაგ ბმასთან — ენოლებს. ნახშირწყალბადის რადიკალის მიხედვით სპირტი შეიძლება იყოს აციკლური, ანუ ალიფატური, ალიციკლური, ცხიმოვან-არომატული და ჰეტეროციკლური.
ალალის სპირტი ორგ. ნაერთი. უმარტივესი უჯერი სპირტი, მძაფრსუნიანი უფერო სითხე, დუღ. ტემ-რა 96,90 ცელსიუსი კარგად იხსნება სპირტში და წყალში. მიიღება ალილქლორიზის ჰიდროლიზით. იყენებენ გლიცენირის, სინთეზუს ფისებსა და პლასტმასტის მისაღებად.
d.
mendeleevisa, ქიმიური elementebis klasifikacia, r-ic warmoadgens d.
mendeleevis periodulobis kanonis gv\rafikul gamosaxulebas, wim. elemenbis
sistematizaciis cdebi jer kidev XIXI30-ian wlebidan daiwyo. Daadgina
msgavsi wim. Tvisebebis mqone elementebis arseboba (mag., deberaineris ,,triadebi”). 1864 l.
maierma atomur masaTa monacemebis safuZvelzeSeadgina tabula, r-Sic aCvena, elementebis
readenime jguifis atomuri masebisa da Tvisebebis ramdenime Tanafadrdoba,
magram zogadi Teoria da daskvna mas ar gaukeTebia.Tanamedrove
(1985) e.p.s. moicavs 107 qim. Elements. misi wanamorbedi iyo d.
mendeleevis mier 1869 Sedgenili tabula. Semdgomi 2wlis manZilze
mendeleevma srulyo tabula, SemoiRo elementebis mwkrivebad da jgufebad
dayofa. amas elementTa perioduli sistema uwoda.
დ.ი. მენდელეევი. პორტრეტი ილია რეპინი (1885)
e.p.s-is grafikuli
gamosaxulebis mravali variantisagan r-ic upiratesad cxrilebis saxiT iyo
warmodgenili, gansakuTrebiT gavrcelda sami formametad
mniSvnelovani iyo e.p.s-Si elementebis adgilis dakavSireba periodisa da
jgufis nomerTan. amis safuZvelze SesaZlebeli gaxda zogierTi elementis im
dros miRebuli atomuri masis Sesworeba. d. mendeleevma e.p. s-is safuZvelze
iwinaswarmetyvela manamade ucnobi elementebis ,,ekaboris” Sc, ,,
ekaaluminis” Ca, ,, ekasiliciumis” Ge arseboba da maTi naerTebis
Tvisebebi, rac SemdgomSi brwyinvaled dadasturda da periodulobis kanonma
sayovelTao aRiareba moipova. Gairkva, rom rigobrivi nomeri ricxobrivad
elementis atomis rocxvis sididis tolia (e. rezerfordi, h. mozli).
Meotronebis aRmoCenis Semdeg gasagebi gaxda atomuri masisa da izotropiis
arsi, elementTa Tvisebebis perioduloba daukavSirda atomis eleqtruli garsis
agebulebas.d.
medeleevis sistemaSi elementebis Tviebebis perioduloba ara aris martivi.
pirveli periodi Sedgeba 2elementisagan H da He. Mmas ori, rva-rva-wevriani
periodi mosdevs esenia: Li da Na, Be da Mg, B da Al da a.S. garda
pirvelisa yvela periodi iwyeba tute liToniT da inertuli airiT mTavrdeba.
periodSi elementis Tvisebebi TandaTanobiT icvleba. Na tipiuri liTonia,
warmoqmnis Zlier tutes, Mg mkafiod gamoxatul liTonur Tvisebebs iCens,
magram aseTi aqtiuri ar aris, rogorc Na. Al ukve liTon-araliTonia, misi
Jangi da hidroJangi amfoterulia, Si araliTonia, P da S aqtiuri
araliTonebia, CI am periodSi yvelaze aqt. araliTonia. me-4 da me-5
periodebi 18-18wevrebisgan Sedgeba. TiToeuli maTganis SedgenilobaSi Sedis
VIIIjgufis 3-3elementi. Taviseburad icvleba elementebis Tvisebebi me-4
periodis Sc-Zn mwkrivSi. aseve Taviseburad icvleba elementebis Tvisebebi
me-5 periodis Y-Cd mwkrivSi. amitom Sc-Zn da Y-Cd mwkris ele,entebs
gardamavali elementebi uwodes. am or did periods mohyveba yvelaze didi
me-6 periodi, r-ic 32 elements moicavs. am periodSi Sedis lanTanis
momdevno 14 elementi-lanTaniodebi, r-Ta Soris didi msgavsebaa, es periodi
Seicavs agreTve gardamaval elementTa mwkrivs. Ukanasknelamde me-7 periodi.
garda Fr, Ra da Ac-isa, moicavs 14elementisagan Sedgenil aqtinodebis ojaxs
da gardamavali elementebis mwkrivis pirvel wevrebsa es periodi ar aris
bolomde Sevsebuli, is uda Seicavdes 32elements da mTavrdebodes inertiuli
airiT Z=118. იხ. ვიდეო
8-wevrianma
periodebma ganapiroba 8-vertilauri jgufis Camoyalibeba (I, II, III, IV, V,
VI da VIII). am jgufiebSi 18-wevrian9 periodis elementebi Taviseburadaa
dalagebuli. didi periodis elementebi 2 mwkrivad lagdeba, I mwkrivSi
ukanaskneli 3 elementi ganlagebulia VIII jgufSi triadis saxiT.Bbunebruvia,
rom didi da mcire periodebis elementebs Soris ar aris didi msgavseba arc
valentobasa da arc Tvisebebis mixedviT. amitom TiToeuli gayves 2
qvejgufad, erTs mTavari qvejgufi ewoda, meores-Tanaqvekgufi.
Tipiuri
liTonebi galnagebulia I da II jgufSi. Marcxnidan marjvniv gadanacvlebisas
sustdeba liTonuri Tvisebebi da Zlierdeba araliTonuri Tvisebebi. Amitom V
da VI jgufSi tipiuri araliTonebia, xolo VII-Si- yvelaze aqt. araliTonebi.
inertuli airi aris sazRvari sapirispiro Tvisebebis mqone
elementebs-liTonebsa da aralinebs Soris.
Aatomuri
masis gadidebisas jgufSi Zlierdeba liTonuri Tvisebebi, misi semcirebiT ki-
araliTonuri Tvisebei. yvelaze aqt. liTonia ceziumi Ss, yvelaze aqt.
araliToni ki- ftori F amrigad, elementTa liTonuri Tvisebebi periodul
sistemasi Zlierdeba diagonalurad: marjvnidan marcxniv, zemodan qvemoT.
misi sapirispiro mimarTulebiT ki Zlierdeba araliTonuri Tvisebebi.
Periodulobis
kanoni mnisvelovan rols TamaSobs ara marto ax. Elementebis sinTezSi aramed
liTonTa qimiaSi da sxv., didia agreTve misi filosof. mniSvneloba, d.
mendeleevis periodubis kanonma xeli Seuwyo fizikisa da qimiis anviTareba
სირიუს A და სირიუს B, გადაღებულია ჰაბლის კოსმოსური ტელესკოპით. ქვედა მარცხენა კუთხეში, შესაძლებელია თეთრი ჯუჯის დანახვა. დიფრაქციული სხივები და ერთად თავმოყრილი რგოლები, ინსტრუმენტულ ეფექტებს წარმოადგენენ.
დამახასიათებელი სიკაშკაშის და დედამიწასთან სიახლოვის გამო, სირიუსი ნათლად ჩანს. 2.6 პარსეკი (8.6 სინათლის წელი) მანძილით (Hipparcos-ის ხელოვნური თანამგზავრის მიერ განსაზღვრული), სირიუსი, დედამიწის ერთ-ერთი უახლოესი ვარსკვლავთა სისტემაა. იგი თანდათან უახლოვდება მზის სისტემას, რის გამოც, მომავალი 60 000 წლის განმავლობაში, მისი სიკაშკაშე უმნიშვნელოდ გაიზრდება. აღნიშნული დროის შემდეგ, მისი მანძილი ზრდას დაიწყებს და სირიუსი თანდათან გამკრთალდება, მაგრამ შემდეგი 210 000 წლის განმავლობაშიც შეინარჩუნებს ცის ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავის სტატუსს.
სირიუს A-ს მასა, დაახლოებით ორჯერ აღემატება მზისმასას. მას 1.42-ის ტოლი აბსოლუტური ვარსკვლავიერი სიდიდე გააჩნია და მზეზე 25-ჯერ კაშკაშაა, მაგრამ გაცილებით ნაკლები სიკაშკაშის მქონეა ისეთ ვარსკვლავებთან შედარებით, როგორებიცაა, კანოპი და რიგელი. სირიუსის სისტემა, დაახლოებით 200-300 მილიონი წლისაა.თავდაპირველად, იგი ორი კაშკაშა მოლურჯო ვარსკვლავისგან შედგებოდა. დაახლოებით 120 მილიონი წლის წინ, თეთრ ჯუჯად დაშლამდე და გარე შრეების ჩამოშლამდე, სირიუს B, წითელი გიგანტი გახდა.
ყველაზე ახლო მყოფი ვარსკვალვები სირიუსის ახლოს ყველაზე ახლოს არის პროციონი, დაშორებულია სიუსიდან შეადგენს 5,2სინ.წ მზე კი მეექვსე არის დაშორებული.
სირიუს A და მზის შედარება, მასშტაბის და ზედაპირის სიკაშკაშის შედარება
სირიუსი ორმაგ ვარსკვლავთა სისტემაა, რომელიც მოიცავს ორ თეთრ, ერთმანეთის გარშემო მბრუნავ ვარსკვლავს, რომლებიც ერთმანეთისგან 50.1 წლის პერიოდით და 20 მზესა და ურანს შორის არსებული მანძილით არიან დაშორებულნი. მეტად კაშკაშა ვარსკვლავი — სირიუს A, მთავარი მიმდევრობის, სპექტრული A1V ტიპის ვარსკვლავია, 9.940 კელვინი ზედაპირის ტემპერატურით. მისი თანამგზავრი, სირიუს B, წარმოადგენს ვარსკვლავს, რომელიც უკვე ჩამოშორდა მთავარ მიმდევრობას და თეთრი ჯუჯა გახდა. 10 000-ჯერ ნაკლები სიკაშკაშით ვიზუალურ სპექტრში, სირიუს B, ორივე ვარსკვლავზე მეტად მასიური იყო. სისტემის ასაკი დაახლოებით 230 მილიონი წელია. ადრეულ პერიოდში, მიიჩნეოდა, რომ სისტემა ორ მოლურჯო-თეთრ, ყოველ 9.1 წელიწადში ერთმანეთის გარშემო ელიფსურ ორბიტაზე მბრუნავ ვარსკვლავს მოიცავდა. IRAS-ის კოსმოსური ობსერვატორიის მონაცემებით, სირიუსი იმაზე მეტად ასხივებს, ვიდრე ინფრაწითელი რადიაცია. შესაძლოა, ეს მიუთითებს სისტემაში მტვრის არსებობაზე, რაც ორმაგი ვარსკვლავისთვის უჩვეულოა. ჩანდრას რენტგენული გამოსხივების ობსერვატორიის მიერ დაფიქსირებული სურათი აჩვენებს, რომ სირიუს B რენტგენული გამოსხივების წყაროს მსგავსად ჩრდილავს თავის კაშკაშა თანამგზავრს.
სირიუს A და სირიუს B.
სირიუს A
სირიუს A-ს მასა 2 მზის მასის ტოლია. ასტრონომიული ინტერფერომეტრის მეშევეობით, გამოთვლილ იქნა მისი რადიუსი, რომლის მიხედვითაც, მისი სავარაუდო კუთხური დიამეტრი 5.936±0.016 მილიკუთხური წამია. სირიუს A-ს სავარაუდო ბრუნვის სიჩქარე შედარებით დაბალი — 16 კმ/წმ-ია. ამის მიხედვით, იგი ვეგასთან (ქნარის თანავარსკვლავედის ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავი) შედარებით, უკიდურესად განსხვავებულია, რადგან აღნიშნულის ბრუნვის სიჩქარე 274 კმ/წმ-ია და თვალსაჩინოდაა ამოზნექილი საკუთარ ეკვატორზე. სირიუს A-ს ზედაპირზე, გამოვლინდა სუსტი მაგნიტური ველის არსებობა.
ვარსკვლავური მოდელებიდან გამომდინარე, ვარსკვლავი მოლეკულური ღრუბლის დაშლის დროს წარმოიქმნა და 10 მილიონი წლის შემდეგ, შინაგანი ენერგია ბირთვული რეაქციების შედეგად მიიღო. მიიჩნევა, რომ წარმოქმნიდან მილიარდი წლის შემდეგ, სირიუს A-ს მთლიანად ამოეწურება საკუთარ ბირთვში არსებული წყალბადის მარაგი. ამ შემთხვევაში, იგი გაივლის წითელი გიგანტის ეტაპს და თეთრი ჯუჯა გახდება.
სირიუს B
დაახლოებით მზის მასის ტოლი მასით (0.98), სირიუს B ცნობილ თეთრ ჯუჯებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე მასიურია. მისი ზედაპირის ამჟამინდელი ტემპერატურაა 25 200 კელვინი. თუმცა, იმის გამო, რომ იქ არ არის შინაგანი სითბოს წყარო, ორ მილიარდ წელზე მეტი ხნის შემდეგ, სირიუს B-ს სითბო კოსმოსშირადიაციის სახით გამოსხივდება და მისი ტემპერატურა კლებას დაიწყებს.
სირიუს B და დედანიწის შედარება
თეთრი ჯუჯა ყალიბდება მხოლოდ მაშინ, როცა ვარსკვლავი მთავარ მიმდევრობას ჩამორჩება და წითელი გიგანტის ეტაპს გაივლის. ეს მოხდა მაშინ, როცა სირიუს B ამჟამინდელი ასაკის ნახევარზე ნაკლები ასაკის იყო, დაახლოებით 120 მილიონი წლის წინ. თავდაპირველი ვარსკვლავის მასა, სავარაუდოდ, 5 მზის მასა იყო და იგი B4–5 ტიპის ვარსკვლავს წარმოადგენდა ჯერ კიდევ მაშინ, როცა მთავარ მიმდევრობას ეკუთვნოდა. როცა ვარსკვლავმა წითელი გიგანტის ეტაპი გაიარა, შესაძლოა, საკუთარი თანამგზავრი მეტალურობით გაამდიდრა.
სირიუსი (ეგვიპტეში ცნობილი, როგორც — სოპდეტი, ბერძნულად — სოთისი), მოხსენიებულია ადრეულ ასტრონომიულ ჩანაწერებში. შუა სამეფოს ეპოქაში, ეგვიპტელები, საკუთარ კალენდარს სირიუსის გამოჩენის დროზე აფუძნებდნენ, კერძოდ, იგი ხილვადი ხდება მზის ამოსვლამდე, მზის ელვარებიდან საკმაოდ დიდ მანძილზე გადაადგილების შემდგომ. სირიუსი ყოველ 70-ე დღეს ჩნდებოდა და ეს მოვლენა, ნილოსის ყოველწლიური ადიდებას და ზაფხულის ნაბუნიობასაც სდევდა თან . სოთისის იეროგლიფზე წარმოდგენილია ვარსკვლავი და სამკუთხედი. მას ხშირად აიგივებდნენ ძველი ეგვიპტის უზენაეს ღვთაებასთან — ისიდასთან, რომელიც ტრიადის ერთ-ერთი წევრი იყო (ქმართან — ოსირისთან და შვილთან — ჰოროსთან ერთად), ხოლო 70 დღიანი პერიოდი, ისიდას და ოსირიუსის დუატში (ეგვიპტური ქვესკნელი) ყოფნის სიმბოლო იყო.
ძველი ბერძნებისთვის, სირიუსის მზის თანხლებით გამოჩენა ცხელ და მშრალ ზაფხულს მოასწავებდა, რაც მათში იმის შიშს იწვევდა, რომ იგი მცენარეების ჭკნობას, მამაკაცების დასუსტებას და ქალების გააქტიურებას გამოიწვევდა. სიკაშკაშის გამო, სირიუსი, ზაფხულის დასაწყისის ცვალებადი ამინდის დროს უფრო მეტად მოციმციმე იყო. ბერძენი დამკვირვებლებისთვის, ეს ფაქტი, გარკვეულ საზიანო თვისებების მქონე გამოსხივებებს მოასწავებდა. ადამიანებს, რომლებიც სირიუსის ასეთ ზეგავლენას განიცდიდნენ, ასტრობოლეტებს (ბერძნ. ἀστροβόλητος) ან „ვარსკვლავის მიერ დამარცხებულებს“ უწოდებდნენ. ლიტერატურაში, სირიუსი აღწერილი იყო, როგორც „მწველი“ ან „კაშკაშა“. ვარსკვლავის გამოჩენის შემდგომ სეზონს, „ზაფხულის ძაღლის დღეებს“ უწოდებდნენ. კუნძულს კეას მცხოვრებნი ეგეოსის ზღვაზე, სირიუსს და ზევსს მსხვერპლს სთავაზობდნენ, ცივი ნიავის სანაცვლოდ და ვარსკვლავის შემდგომ გამოჩენას ზაფხულში ელოდნენ. თუ ვარსკვლავი ნათლად გამოჩნდებოდა, ბედნიერებას მოასწავებდა, ხოლო სირიუსის ნისლიანობა ან სიმკრთალე, შავი ჭირის ეპიდემიას წინასწარმეტყველებდა. ძვ.წ. მე-3 საუკუნის მონეტებზე, გამოსახულია ძაღლები ან ვარსკვლავები სხივებით, რაც სირიუსის მნიშვნელობას უსვამს ხაზს. რომაელები, სირიუსის მზესთან ერთად გამოჩენას 25 აპრილს ან მის წინა/მომდევნო დღეებში აღნიშნავდნენ, ღვთაებას — რობიგოს მსხვერპლად სწირავდნენ ძაღლს, ღვინოს და ცხვარს იმ მოლოდინით, რომ იმ წელს, ვარსკვლავის გამოსხივება არ დააზიანებდა ხორბლის მოსავალს.
იხ. ვიდეო ➤➢⇣
ალექსანდრიელმაასტრონომმა — პტოლემემ, საკუთარი ალმაგესტის VII და VIII წიგნებში, ვარსკვლავები რუკაზე გადაიტანა, სადაც სირიუსი, გლობუსის მთავარი მერიდიანის ადგილმდებარობა იყო. მან უცნაურად მიიჩნია სირიუსი ექვსიდან ერთ-ერთ წითელი ფერის ვარსკვლავად. დანარჩენი ხუთი მათგანი, M და K კლასის ვარსკვლავებია, რომელთა შორისაა არქტური და ბეთელჰეიზე.
კაშკაშა ვარსკვლავებს, ძველი პოლინეზიელებისთვის დიდი მნიშვნელობა გააჩნდათ — ისინი, მათ წყნარი ოკეანის მრავალ კუნძულსა და ატოლებს შორის ნავიგაციისთვის იყენებდნენ. ჰორიზონტის ქვემოთ, ისინი, მეზღვაურებისთვის ვარსკვლავურ კომპასს წარმოადგენდნენ და ეხმარებოდათ გარკვეულ ადგილამდე მიღწევასა და განედების მონიშვნაში. სირიუსის დახრილობა, ფიჯისარქიპელაგის განედს ემთხვევა (17°). სირიუსი, „მანუდ“ წოდებული დიდი ფრინველის გალაქტიკის ნაწილს წარმოადგენდა, კანოპთან, როგორც სამხრეთი კიდე და პროციონთან ერთად, როგორც ჩრდილოეთი კიდე, რომელიც პოლინეზიის ღამის ცას ორ ნახევარსფეროდ ჰყოფდა. საბერძნეთში, სირიუსის დილის ცაზე გამოჩენა, ზაფხულის დადგომის ნიშანი იყო, მაორისთვის კი — ზამთრის გრილ დასაწყისს აღნიშნავდა, რომელთა სახელი Takurua-ც, ვარსკვლავს და სეზონს აღწერდა. მისი კულმინაცია, ზამთრის ნაბუნიობის დროს, ჰავაიში დღესასწაულად ითვლებოდა და ცნობილი იყო, როგორც Ka'ulua — „სამოთხის დედოფალი“. ძველ პოლინეზიურ ჩანაწერებში, მრავალი სხვა სახელია მოხსენიებული: მარკიზის კუნძულებზე — Tau-ua, ახალ ზელანდიაში — Rehua, ტაიტიზე — Ta'urua-fau-papa და Ta'urua-e-hiti-i-te-tara-te-feiai. ჰავაიელებს, სირიუსისთვის მრავალი სახელწოდება ჰქონდათ — Aa (კაშკაშა),Hoku-kauopae,Kau-ano-meha (ასევე Kaulanomeha), „მარტო და წმინდა“, Hiki-kauelia ან Hiki-kauilia (სანავიგაციო სახელი), Hiki-kau-lono-meha (ასტრონომიული სახელი), Kaulua (ასევე Kaulua-ihai-mohai, „სამოთხეების ყვავილი“),ნHoku-hoo-kele-waa („ვარსკვლავი, რომელიც კანოეს ცურვის საფუძველია“, სააზღვაო სანავიგაციო სახელი) და Kaulua-lena („ყვითელი ვარსკვლავი“).. საზოგადოების კუნძულებზე დასახლებული ადამიანები, სირიუსს სხვადასხვა სახელწოდებებით მოიხსენიებდნენ — Taurua-fau-papa, Taurua-nui-te-amo-aha და Taurua-e-hiti-i-tara-te-feiai. სირიუსის სხვა სახელებში შედიოდნენ — Palolo-mua (ფუტუნა), Mere (მანგაია), Apura (მანიჰიკი), Taku-ua (მარკიზის კუნძულები) და Tokiva (პუკაპუკა). ტუამოტუს კუნძულებისკოსმოლოგიაში, სირიუსს რამდენიმე სახელწოდება ჰქონდა: Takurua-te-upuupu, Te Kaha („ქოქოსის ბოჭკო“),მTe Upuupuდა Tarangaდა Vero-ma-torutoru.ვიქტორიას შტატის ჩრდილო-დასავლეთში მცხოვრები აბორიგენები, სირიუსს Warepil-ს უწოდებდნენ.
იხ. ვიდეო ➩➩➩➩
სირიუსი, როგორც ყველაზე ბწყინვალე ცის ვარსკვლავი, რ-იც უძველესი პერიოდიდან ყურადღების ქვეშ იყო ადამიენების მხრიდან, ხშირად მოხსიენებულია ყველა ნაწილში ადამიენიბის მოღვაწეობაში.
მაორის ( ახალიზელანდიის მკვიდრი მოსახლეობა) მიწერილია წმინდა არსება, რ-იც ცხოვრობს ცაზე, იველაზე ,აღალ ცაზე - მეათე ცაზე. სახელწოდებით რეხუა. რეხუა ასოცირდებოდა რამდენიმე ვარსკლავებთან, ამავედროს ყოველ ხალხს სხვადასხვა ვარკლავი ყავდათ, რ-იც დაკავშირებული იყო ამ მითოლოგიური არსებასთან. ტუხოეს ხალხს, ჩრდ. კუნძულზე ახალ ზელანდიაში ეს იყო ანტარესი, თუმცა ბევრ ერებს მაინ სირიუსი მიჩნდათ, ბრწყინვალე და ბრზენი ვარსკლავი. რამდენადაც რეხურა ყველაზე მაღალ ცაზე ცხოვრობს მას არ ემუქრება სიკვდილი, რეხურას შეეძლო კვდარის გაცოცხლება და განკურნება ნებისმიერი ავადყომფობის. მრავალი მაორის სჯეროდათ, რომ სირიუსის სახით ისინი ხედავენ რეხუას - ბრძენს არსებებიდან, რ-იც კი არსებპბს სამყაროში. ყარანშიც არის მოხსენიებული ვარსკლავი სირიუსი.
ვიდემან-ფრანცის კანონი კლასიკური ლექტროდინამიკა
თანაფარდობა, რ-იც ერთმანეთან აკავშირებს ლითონთა თბო და ელექტრო გამტრაობას. ეს არის ფიზიკური კანონი, რ-იც ამტკიცებს, რომ მეტალების მიმართ კოიფიციენტი თბიგამტარობის (ან ტენზორის გამტარის) K განგძობადი ელექტყრონული განტარობა ( ან ტენზორი განტარობის) პროპორციული ტემპერქტურის იხ. ვიდეო
კანონის დარღვევა - 2017წ-ს კვლევისას ამერიკული ნაციონალური ლაბოროტარია ბერკლიში აღმოაჩინეს, რომ ვანადიუმი დიოქსიდი (VO2), რ-იც ნორმალურ მდგომარეობაში წარმოადგენს გამჭირვალე დიაელექტრიკს, ტემპერატურის გაზრდისას 67 გრადუსის ზემოთ ცელსიუსი გადადის მეტალისტიკიური დენისგამტარიან ფაზაში. მეტალისტიკური მდგომარეობისას, დიოქსიდი ვანადიუმი კარგად ატარებს ელექტრო დენს, ამავე დროს წარმოადგენს თბოიზოლაქტორს
(berZn.
kassiteros- kala), Jangeulebis klasis minerali. wim. Sedgeniloba SnO2. minarevebi Nb, Ta, W, Zr, Ti da sxv. kristaldeba
tetragonur singoniaSi. kristalebi prizmuli an bipiramiduli aqvs, agregatebi
wvrilmarcvlovani. yavisferi, Savi, iSviaTad mowiTalo-yviTelia. elvareba
almasisebri aqvs. simagre minerologiuri skaliT 6-7 simkvrive 6040-7120kg სახელწოდება „კასიტერიტი“ მემკვიდრეობითია ელინური კულტურიდან. ძვ.წ. ათი საუკუნის წინ კი, ფინიკიელებმა და მათ შემდეგ ძველმა ბერძნებმა ბრიტანული კუნძულებიდან კალის საბადო მოიტანეს, მას ამ პერიოდში კასიტერიდებს უწოდებდნენ. იხ. ვიდეო
გრავიტაციულად დაკავშირებული მატერიის მასიური სისტემა, რომელიც შეიცავს ვარსკვლავებს, ვარსკვლავურ ნარჩენებს, გაზისა და მტვრის ვარსკვლავთშორის სივრცესა და ბნელ მატერიას — მნიშვნელოვან, მაგრამ თითქმის უცნობ კომპონენტს. სიტყვა გალაქტიკა ბერძნულიდანაა წარმოებული „γαλαξίας“ (იკითხება გალაქსია) და ნიშნავს „რძიანს“. ამიტომაც ინგლისურად ჩვენს გალაქტიკას „რძიან გზას“ უწოდებენ, ხოლო ქართულში მას, ძირითადად, „ირმის ნახტომად“ მოიხსენიებენ. გალაქტიკების მრავალფეროვნება იწყება ჯუჯებით, რომლებიც 10 მილიონამდე (107) ვარსკვლავს შეიცავს, და მთავრდება გიგანტებით, რომელთა შემადგენლობაში 100 ტრილიონი (1014) ვარსკვლავი შედის. თითოეული ვარსკვლავი საკუთარი გალაქტიკის მასის ცენტრის ირგვლის მოძრაობს.
ისტორიულად, გალაქტიკები კატეგორიებად იყო დაყოფილი მათი ხილული ფორმების მიხედვით, რომელსაც ჩვეულებრივ ვიზუალურ მორფოლოგიას უწოდებენ. გავრცელებული ფორმა არის ელიფსური გალაქტიკა, რომელსაც ელიფსის ფორმის სინათლის მოხაზულობა აქვს. სპირალური გალაქტიკები დისკოს ფორმისაა მტვრიანი, მრუდე მკლავებით. უჩვეულო ფორმისა და უსწორომასწორო გალაქტკებს არაწესიერი გალაქტიკები ეწოდება და ჩვეულებრივ წარმოიქმნება მეზობელი გალაქტიკების გრავიტაციული მიზიდულობის შეწყვეტით. ასეთი ურთიერთქმედება ერთმანეთთან ახლოს მდებარე გალაქტიკებს შორის, რომელიც საბოლოოდ შეჯახებით მთავრდება, ზოგჯერ იწვევს ვარსკვლავების წარმოქმნის შესამჩნევად ზრდად შემთხვევებს.
ხილულ სამყაროში 170 მილიარდზე მეტი გალაქტიკაა. გალაქტიკათა უმეტესობის დიამეტრი 1000-დან 100 000 პარსეკამდეა და ერთმანეთისგან მილიონობით პარსეკის (ან მეგაპარსეკი) მანძილითაა დაშორებული. გალაქტიკათშორის სივრცეში (სივრცე გალაქტიკებს შორის) გათხელებული გაზია, რომლის საშუალო სიმჭიდროვე კუბურ მეტრზე ერთი ატომია. გალაქტიკათა უმეტესობა არც სრულიად შემთხვევითაა დალაგებული, არც სრულიად განსაზღვრული წყობათა ერთობლიობით, რომელსაც გალაქტიკათა ჯგუფები ან გროვები ეწოდება, რომელიც, მეორე მხრივ, უფრო დიდ ზეგროვებს წარმოქმნის. უდიდეს მასშტაბებზე ეს გაერთიანებები დალაგებულია ფილამენტებად და ქსოვილებად, რომლებიც გარშემორტყმულია უზარმაზარი ვოიდებით (სიცარიელით).
სიტყვა „გალაქტიკა“ ბერძნულიდანაა წარმოებული ჩვენი გალაქტიკისთვის: „γαλαξίας“ („რძიანი“) ან kyklos ("წრე") galaktikos („რძიანი“). რასაკვირველია, ეს სახელი მისი გარეგნობის გამო შეერქვა. ბერძნულ მითოლოგიაში, მოკვდავი ქალისგან შეძენილი ვაჟი — ჩვილი ჰერაკლე ზევსმა მძინარე ჰერას მკერდზე მიუწვინა, რა დროსაც ჩვილმა მისი ღვთიური რძე დალია, რის შედეგადაც იგი უკვდავი გახდა. ჰერას მაშინ გამოეღვიძა, როდესაც ჰერაკლე მის ძუძუს წოვდა; ჰერა მიხვდა, რომ საკუთარი რძით ის უცნობ ბავშვს კვებავდა. მან ჩვილი სასწრაფოდ მოიშორა მკერდიდან, რა დროსაც მისი რძის შხეფები ღამის ცას შეესხა, რამაც ბუნდოვანი სინათლის ზოლები წარმოქმნა, რომელსაც „რძიანი გზა“ უწოდეს.
ასტრონომიულ ლიტერატურაში დიდ ასოზე დაწყებული სიტყვა „Galaxy“ ჩვენი გალაქტიკის, „ირმის ნახტომის“, აღსანიშნად გამოიყენება, რათა არ აგვერიოს სხვა მილიარდობით გალაქტიკაში. ინგლისური ტერმინი „Milky Way“ ჩოსერის ერთ მოთხრობას უკავშირდება:
"See yonder, lo, the Galaxyë Which men clepeth the Milky Wey, For hit is whyt." — ჯეფრი ჩოსერი. დიდების სახლი, 1380.
როცა უილიამ ჰერშელმა 1786 შექმნა ღრმა ციური სხეულების კატალოგი, მან გამოიყენა სახელი „სპირალური ნისლეული“ გარკვეული ობიექტებისთვის, როგორიცაა M31 (ანდრომედას გალაქტიკა). შემდეგ ეს აღიარებულ იქნა, როგორც ვარსკვლავების უზარმაზარი თავმოყრა, როცა ამ ობიექტებამდე ნამდვილი მანძილის დადგენა დააფასეს, შემდეგ ის მოიხსენიეს, როგორც კუნძულისებრი სამყაროები. თუმცა, იმ დროს სიტყვა „სამყაროს“ მნიშვნელობა ესმოდათ, როგორც არსებობის მთლიანობა, ამიტომ ეს გამოთქმა ხმარებიდან გამოვიდა და ამის ნაცვლად ამ ობიექტებს გალაქტიკები დაერქვა
H2oH27O11N, bunebrivi org. naerTi glikozilebis klasisa. gvxdeba
kurkovan mcenareTa foTolsa da (wyavi) da kurkaSi (atami, gargarSi, qliavi da
sxv.) gansakuTrebiT bevria nuSis TeslSi (205-305%). advilad ixsneba wyalsa da
spirtSi gacxelebisas. mJavebisa da fermetemulsinis moqmedebiT hidrolizdeba
D-glikozad benzaldehidad da wyalbadcianmJavad. იხ. ვიდეო
ქიმიური ფორმულა - C20H27NO11, ფიზიკური თვისება - თეთრი კრისტალური
მოლეკოლური მასა - 457,429გ|მოლი, თერმული თვისება - დნობის ტემპერატურა 223—226 °C,
ციანოგენური გლიკოზიდი შედგება ბევრი მაგარი გული ქლიავის (Prunus) სახეობის მრავალწლიან ხეებსა და ბუჩქების, ხოლო ტრბი ვაშლის (Maleae) სახეობებში როასაც მწარე გემო დაყვება. პირველად იყო გამოყოფილი ნუშისგან Prunus amygdalus var amara, შეწდგება ასევე ფორთოხლისა და გარგარის მაგარ გულებშიც.
1950წ-ში ამიგდალინი და მისი წარმოაებული ლეატრილი სასაქაონლო სახელით ,, ლეატრტრილი'' ,, ვიტამინი B 17'' და რეაკლამირებას ახდედნენ როგორც კობოს საწინაამღდეგო საშუალება. თუმცა არ არსებობს კლინიკური დამტკიცება სასარგებლოდ ანკოლოგიური საწინაამღდეგო საშუალება, ასევე არსებობს მაღალი რისკი უკუჩვენებების მომწავლელი ციანიდის მისი გამოყენების და განსაკუთრებით პერალოლნის. არც ამიგდალინი და არც ლეატრილი არ წარმოადგენს ვიტამინებს.
ამიგდალინი წარმოადგენს ციანოგენ გლოკოზიდს, რადენადაც მისი მოლეკულა უართდება ნაერთს ნიტრილის ჯგუფს, რომელსაც შეუძლია გამონთავისუფლება ტოქსიკური ციანური ანიონის შედეგად ბეტა-გლიკოლიზი.
ამიგდალინის პერორალური მიღება ორგანიზმში ანთავისუფლებს ციანიდებს რასაც შეუძლია მოყვეს ინტოქსიკაცია.
პროპორციული ტემპერქტურის
