ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                         დიდი ურდო

                                     

 თათართა ფეოდალური სახელმწიფო შავიზღვისპირეთში, მდინარე დონსა და დნეპრს შორის; შეიქმნა 1433 წელს ოქროს ურდოს დაშლის შედეგად. ლიტვის დიდი მთავრის სვიდრიგალოს დახმარებით დიდი ურდოს სათავეში ჩაუდგა თოხთამიშის შვილიშვილი სეიდ აჰმედი. მოსახლეობის ძირითადი საქმიანობა იყო მომთაბარე მესაქონლეობა, ნაწილობრივ — მიწათმოქმედება. XV საუკუნის შუა წლებში დიდი ურდო მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა აღმოსავლეთ ევროპაში. 1455-1456 წლებში ზამთარში ყირიმის ხანმა ჰაჯი-გირეიმ დაამარცხა დიდი ურდო, რის შემდეგაც მისმა ცენტრმა მდინარე ვოლგის სანაპიროებზე გადაინაცვლა. 1465 წელს მას ასტრახანი გამოეყო და დამოუკიდებელ სახანოდ ჩამოყალიბდა. დიდმა ურდომ გარკვეულ ძლიერებას მიაღწია აჰმედ-ხანის დროს (1465-1481). 1486-1491 წლებში დიდი ურდო ყირიმის ხანმა მენგლი-გირეიმ დაამარცხა, 1502 წელს კი საბოლოოდ მოუღო ბოლო მის დამოუკიდებლობას.
იხ. ვიდეო

XV ს-ის შუაში დიდი ურდომ დიდი როლი შეასრულა პოლიტიკურ ცხოვრებაზე არმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებზე.თუმცა, ოქროს ურდოს მსგავასად  შიანაგი წინაამღდეგობის გამო ისისც დაშალა. 1455-1456 წლებში დიდი ურდო დაამარცხა ყირიმის ხან ხაძი I გირეიმ . 1459 წელს ასტრახანი ჩამოშორდა დიდ ურდოს, სადაც ხან მაჰმუდმა (მართავდა 1459-1465), რომელიც გაიქცა მის წინააღმდეგ აჯანყებული ძმისგან, დააარსა დამოუკიდებელი ასტრახანის სახანო
ხან ახმატის დროს (მართავდა 1459-1481), დიდი ურდო გარკვეულწილად გაძლიერდა, დაიდო ალიანსი პოლონეთის სამეფოსთან და ლიტვისა და რუსეთის დიდ საჰერცოგოსთან (1472 წ.), ხოლო მეგობრული ურთიერთობები დამყარდა ოსმალეთის იმპერიასთან (1476 წ.). შემორჩენილია ახმატის ვერცხლის მონეტები. სამხედრო კამპანიები განხორციელდა ყირიმის სახანოს (1474-1478) და მოსკოვის სამთავროს (1472 და "დგომა უგრაზე" 1480 წელს) წინააღმდეგ. ამასთან, ახმატის მცდელობა კიდევ ერთხელ დააწესოს ვასალური დამოკიდებულება გაძლიერებულ მოსკოვის სახელმწიფოზე, წარუმატებელი აღმოჩნდა

მოსკოვის წინააღმდეგ წარუმატებელი კამპანიის შემდეგ, ახმატმა დაიშალა ჯარები და მოკლეს მის შტაბში მცირე რაზმმა ციმბირის ხან იბაკის მეთაურობით და ნოღაელები მუსა და იამგურჩის მეთაურობით. ამჯერად იბაკი არ ცდილობდა ძალაუფლების ხელში ჩაგდებას დიდ ურდოში. მკვლელობა, როგორც ჩანს, გამოწვეული იყო იმით, რომ ნოღაელებს და ციმბირის ხანს ეშინოდათ ახმატის გაძლიერების და მათზე მისი ძალაუფლების შესაძლო აღდგენის. ახმატის შვილებს აღარ ჰქონდათ ასეთი პოლიტიკური გავლენა. სეიდ-აჰმედ-ხანმა, რომელმაც შეკრიბა ჯარი 1485 წელს, განდევნა თავისი უფროსი ძმა მურთაზა-ხანი სარაიდან. ის გაიქცა ციმბირში, შემდეგ კი იბაქმა კვლავ დაიპყრო სარაი 2 წლის შემდეგ. 1486 წელს ომი დაიწყო დიდ ურდოს და ყირიმის ხანატს შორის. მურთაზა ხანი ყირიმის არმიასთან ბრძოლაში დაიღუპა. დიდი ურდო დაამარცხა ყირიმის ხან მენგლი I გირეიმ. დიდი ურდო ყირიმის ვასალი გახდა. იბაკი შემოიჭრა ვოლგის რეგიონში და დაიპყრო სარაი. იბაკი მოკლეს ციმბირში აჯანყების დროს. სარაიში, სეიდ-აჰმედ-ხანის შეიხ-აჰმედის ვაჟი ხანი ხდება. 1502 წელს ყირიმის სახანო თავს დაესხა დიდ ურდოს და აიღო ვოლგის რეგიონი. დიდი ურდოს არსებობა შეწყდა და ყირიმელმა ხანებმა დაიწყეს სჯეროდათ, რომ ოქროს ურდოს ღირსება მათ გადაეცა. ტრანს-ვოლგის მიწები გახდა ნოღაის ურდოს ნაწილი, ხოლო დონსა და ვოლგას შორის მიწები ფორმალურად გადაეცა ყირიმს, მაგრამ მალე, 1556 წელს, ისინი შეუერთდნენ მოსკოვის სახელმწიფოს