ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                            არქეოპტერიქსი

ფუმბოლდის მუზეომის ნიმუში

 (ბერძნ. archaios (არქეო...) - ძველი და pteryx - ფრთა) (Archaepteryx lithographica) — უძველესი პრიმიტიული ნამარხი ფრინველი. ქალასა და ტვინის აგებულება არქეოპტერიქსს აახლოებს ქვეწარმავლებთან, რომელთაც იგი სხვა თავისებურებითაც (კბილოვანი ყბები, ბრჭყალიანი სამი თითი ფრთებადქცეულ წინა კიდურებზე, გრძელი კუდი, არაპნევმატური ძვლები და სხვა) ემსგავსება, მაგრამ სხეულის საერთო აგებულებით, შებუმბვლითა და ზოგი სხვა ნიშნით იგი უფრო ფრინველებს ეკუთვნის. არქეოპტერიქსს გარდამავალი ადგილი უჭირავს ქვეწარმავლებსა და ფრინველებს შორის. მისმა აღმოჩენამ დაამტკიცა ფრინველების ქვეწარმავლებისაგან წარმოშობა.

არქეოპტერიქსი პირველად იპოვეს 1860 ბავარიაში, ზოლინჰოფენის ზედა იურულ ლითოგრაფიულ ფიქლებში. სულ აღმოჩენილია სამი ჩონჩხი და ბუმბულის ანაბეჭდი.

                                                                     

არქეოპტერექსი (რეკონტსრუქცია)

ქვეწარმავლებისგან ფრინველის წარმოშობა ერთბაშად არ მომხდარა; ეს პროცესი დიდხანს გრძელდებოდა. ფიქრობენ, მცირე ზომის ქვეწარმალები ხეზე ცხოვრობდნენ და ტოტიდან ტოტზე გადახტომის უნარიც ჰქონდათ. ამის გამო უკანა ფეხებზე უფრო გრძელი თითები განუვითარდათ, რომლებიც უფრო მოხერხებულად ეჭიდებოდნენ ტოტს. ერთ-ერთი თითი საწინააღმდეგო მიმართულებით იყო განვითარებული. წინა კიდურებზე მყოფი ქერცლები არქეოპტერიქსს ტოტიდან ტოტზე ხტომისას ეხმარებოდა. ამ ქერცლებიდან შემდეგ ბუმბული წრმოიშვა და წინა კიდურები თანდათან ფრთებად გადაიქცა. ამის გამო ფრთების თითები ნაკლებად განვითარდა. ამგვარად გაჩნდა უძველესი ფრინველი - არქეოპტერიქსი, რომელსაც ჯერ კიდევ შერჩენილი ჰქონდა ქვეწარმავლების ნიშნები.

პირველი მტკიცებულება, რომ ფრინველი არსებობდა გვიან, ჯერ იყო ერთი საშუალო ფრენის ბუმბული აღმოაჩინეს 1860 წელს. 1861 წელს ჩონჩხი და არსება იქნა აღმოჩენილი. ამ არქეოპტერიქსის ნიმუში ცნობილია, როგორც "ლონდონის ნიმუში" იმიტომ რომ ახლა არის ბრიტანეთის მუზეუმში, ლონდონში.

მას აქვს რეპტილიური კუდი და კლასიფიცირებული იქნებოდა როგორც რეპტილია, რომ არა მარცვლეულის კირქვაში შემონახულია ანაბეჭდები. აღმოჩენა პირველად აღწერილია ჰერმან ფონ მეიერის მიერ, 1861 წელს და ეწოდა Archaeopteryx (არქეოპტერიქსი) რაც ნიშნავს "ძველ ფრთას".

პირველი არქეოპტერიქსის ნიმუში ფაქტობრივად აღმოაჩინეს 1855 წელს, მაგრამ შეცდომით ეგონათ რომ იყო რეპტილია, ვიდრე ეს სწორად არ განსაზღვრა ჯონ ოსტრომმა, 1970 წელს. ყველაზე ცნობილი "ბერლინის ნიმუში" აღმოჩენილი იქნა 1877 წელს. არქეოპტერიქსს ფაქტობრივად შეეძლო ფრენა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში. ზოგიერთი ამტკიცებს, რომ არქეოპტერიქსს შეძლო სიმაღლეზე ასვლა.

იხ. ვიდეო - არქეოპტერიქსი არის ფრინველების უძველესი ნათესავი, რომელიც ცხოვრობდა თანამედროვე გერმანიის ტერიტორიაზე, ცხოვრობდა იურული პერიოდის განმავლობაში 153 - 148,5 მილიონი წლის წინ.

ბუმბულის კირქვაში აღბეჭდილი პირველი ნამარხი ნაპოვნი იქნა სოლნჰოფენის ფიქლის საბადოებში და აღწერილი იყო 1861 წელს პალეონტოლოგ ჰერმან ფონ მაიერმა Archeopteryx lithographica-ს საფარქვეშ. პირველი არასრული ჩონჩხი, რომელიც ცნობილია როგორც ლონდონის ნიმუში (BMNH 37001), აღმოაჩინეს იმავე წელს ლანგენალთაიმთან, გერმანიაში და მოგვიანებით 700 ბრიტანულ ფუნტად გაიყიდა ლონდონის ბუნებრივი ისტორიის მუზეუმში. 1863 წელს ეს ნიმუში რიჩარდ ოუენმა აღწერა, როგორც Archeopteryx macrura, ნიმუშს აკლია კისრისა და თავის უმეტესი ნაწილი, მაგრამ ქლიავის კვალი შესანიშნავად არის შემონახული. სახელწოდება მომდინარეობს ბერძნული ტერმინიდან ἀρχαῖος (archeo) რაც ნიშნავს "ძველს" და πτέρυξ (pteryx) რაც ნიშნავს "ფრთას" ან "ბუმბულს". აღმოჩენილი ჩარლზ დარვინის „სახეობათა წარმოშობის შესახებ“ გამოქვეყნებიდან ორი წლის შემდეგ, არქეოპტერიქსმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ევოლუციის თეორიისა და ფრინველების წარმოშობის ჩამოყალიბებაში

ყველაზე ცნობილი ბერლინის ნიმუში (HMN 1880/81) აღმოაჩინეს 1874 ან 1875 წლებში აიხშტატის მახლობლად, გერმანია და შემდგომში შეძენილი იქნა ჰუმბოლდტის ბუნების ისტორიის მუზეუმის მიერ, სადაც ის დღემდეა. 1884 წელს ვილჰელმ დეიმსმა იგი დეტალურად აღწერა, ეს არის ყველაზე სრულყოფილი ნიმუში პირველი სრული თავის ქალასთან, 1897 წელს დეიმსმა გამოყო იგი ახალ სახეობაში Archeopteryx siemensii. მართალი გითხრათ, არ მიყვარდა სკოლაში სიარული, მაგრამ მე მაინც მახსოვს ბიოლოგიის სახელმძღვანელო, რომელშიც არქეოპტერიქსი იყო გამოსახული - ეს ყველაზე უძველესი ფრინველია. ნუთუ მაშინ მეგონა, რომ შემეძლო მისი ხელში დაჭერა და მომეჩვენა რომ ის უზარმაზარია, როგორც დიდი დრაკონი. დღეს ვიცი, რომ ის ჩვეულებრივი ყვავის ზომისაა. მაგრამ ეს არ ხდის მას ნაკლებად საინტერესოს! დღეს თქვენ გაქვთ შესაძლებლობა გააცოცხლოთ ნახატი სახელმძღვანელოდან, შეიძინოთ და დაამშვენოთ თქვენი ინტერიერი ნამდვილი არქეოპტერიქსის ორიგინალის კასრით!

არქეოპტერიქსის ლონდონის ნიმუში აღმოაჩინეს 1861 წელს, ჩარლზ დარვინის „სახეობათა წარმოშობის შესახებ“ გამოქვეყნებიდან ორი წლის შემდეგ. ლონდონის ნიმუშზე დაფუძნებული არქეოპტერიქსის ანატომიის რეკონსტრუქციამ აჩვენა, რომ ჩონჩხის სტრუქტურაში ის შუალედურ ადგილს იკავებს ქვეწარმავლებსა და ფრინველებს შორის. წიგნში „სახეობათა წარმოშობის შესახებ“ დარვინმა აღნიშნა, რომ მისი თეორიის თანახმად, ასეთი ფორმები უნდა არსებობდეს და მათ არარსებობაზე მიუთითა, როგორც თეორიის სერიოზული წინააღმდეგობა. ამ მხრივ, არქეოპტერიქსის აღმოჩენამ მიიპყრო დარვინის თანამოაზრეების (პირველ რიგში თომას ჰენრი ჰაქსლის) ყურადღება. თავად დარვინმა, „სახეობათა წარმოშობის“ ხელახალი ბეჭდვისას, მოკლედ ახსენა არქეოპტერიქსი მეათე თავში ნამარხი ჩანაწერების არასრულყოფილების შესახებ (იხილეთ, მაგალითად, 1866 წლის გამოცემა.). შედეგად, არქეოპტერიქსი და მისი ანატომია გახდა კამათის საგანი ევოლუციური დოქტრინის მომხრეებსა და მათ მოწინააღმდეგეებს შორის. ევოლუციური ბიოლოგიის გარიჟრაჟზე არქეოპტერიქსის აღმოჩენამ და მისი ჩონჩხის რეკონსტრუქციამ არქეოპტერიქსის სახელმძღვანელოდ აქცია არსების მაგალითი, რომლის ანატომია საშუალებას აძლევს ადამიანს ერთი ტაქსონის წარმოშობა მეორედან მიკვლეს. დღეს, არქეოპტერიქსი არის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი გადაშენებული ცხოველი სამეცნიერო საზოგადოების გარეთ. არქეოპტერიქსი იყო და რჩება მეცნიერებისთვის ცნობილი ყველაზე ადრეული და პრიმიტიული ფრინველი. მაშასადამე, ადრეული ფრინველების ანატომიის და ფიზიოლოგიის, მათი წარმოშობის, ევოლუციის, ფილოგენიის, ფრენის გაჩენის ნებისმიერი შესწავლა ეფუძნებოდა და ეფუძნება ძირითადად არქეოპტერიქსის ნიმუშებს. ამასთან დაკავშირებით, არქეოპტერიქსის ბიოლოგია, განსაკუთრებით ანატომია, არაერთხელ იქნა გადაფასებული და გადასინჯული რამდენიმე თაობის პალეონტოლოგების მიერ. არქეოპტერიქსისადმი მიძღვნილ კონფერენციაზე, რომელიც გაიმართა 1984 წელს, აღინიშნა, რომ პალეონტოლოგიის მთელ ისტორიაში არც თუ ისე ბევრი გადაშენებული ცხოველი გახდა სპეციალური კონფერენციის საგანი. წიაღისეული ქსოვილების შესანარჩუნებლად საჭიროა სპეციალური პირობები ნამარხებში და, შესაბამისად, იშვიათია ცხოველების ნამარხები გარეთა ქსოვილის კვალით. არქეოპტერიქსის ნიმუშები ინარჩუნებენ ბუმბულის შთაბეჭდილებას, რომლის არსებობა გახდა მთავარი დიაგნოსტიკური მახასიათებელი, რამაც საშუალება მისცა არქეოპტერიქსის კლასიფიცირება ფრინველად. შემდგომში არქეოპტერიქსის ნიმუშების შესწავლამ შესაძლებელი გახადა ამ ფრინველის ქლიავის რეკონსტრუქცია და წამოაყენა ჰიპოთეზები ბუმბულის ევოლუციის შესახებ.

იხ. ვიდეო - Are Birds Modern-Day Dinosaurs? | National Geographic