ამინების ზოგადი აგებულება
ამინები — ამიაკის (NH3) წარმოებული ნივთიერებები, რომელშიც ამიაკის სამი წყალბადის ატომიდან ერთი, ორი, ან სამივე ორგანული რადიკალებით არის ჩანაცვლებული. აქ ერთი მნიშვნელოვანი გამონაკლისია: თუ ერთ–ერთი რადიკალი კარბონილის ჯგუფს შეიცავს, ნივთიერებებს არა ამინები, არამედ ამიდები ეწოდება. ამიდებია აგრეთვე ამიაკის ის წარმოებულები, რომელშიც წყალბადის ერთი ატომი ორგანული რადიკალითაა ჩანაცვლებული, მეორე კი — მეტალით (მაგ: (CH3)2NLi ლითიუმის დიმეთილამიდია).
იმის მიხედვით, თუ წყალბადის რამდენი ატომი არის ჩანაცვლებული ამიაკში, განასხვავებენ პირველად, მეორად და მესამეულ ამინებს. შესაძლებელია აზოტის ატომს მეოთხე რადიკალიც შეუერთდეს. ამ შემთხვევაში წარმოიქმნება ამონიუმის მსგავსი იონი, ე.წ. მეოთხეული ამონიუმი. უარყოფით იონებთან შეერთებისას იგი მეოთხეული ამონიუმის მარილებს წარმოქმნის.
პირველადი ამინი | მეორეული ამინი | მესამეული ამინი |
---|
 |  |  |
იმის მიხედვით, თუ მოლეკულაში ამიაკის რამდენი ნაშთია, განასხვავებენ მონოამინებს, დიამინებს, ტრიამინებს და ა.შ.
რეაქცია აზოტის მჟავასთან
რეაქცია აზოტის მჟავასთან თვისებრივია პირველადი, მეორადი და მესამეული ამინების იდენტიფიცირებისთვის. პირველადი ალიფატური ამინები დიაზოტიზებულია აზოტის მჟავით ალკილის დიაზონიუმის მარილების წარმოქმნით. ეს მარილები, თუნდაც რბილ პირობებში, იშლება აზოტის გაზის გამოთავისუფლებით და წარმოიქმნება კარბოკატიონი, რომელიც შეიძლება გარდაიქმნას ალკენად, სპირტად ან სხვა სტაბილურ ნაერთად. ზოგჯერ ეს რეაქცია გამოიყენება რგოლის გაფართოებისთვის, როგორც დემიანოვის გადაწყობისას.
ალიფატური ამინებისგან განსხვავებით, პირველადი არომატული ამინები დიაზოტიზებისას ქმნიან სტაბილურ არენდიაზონიუმის მარილებს, რომლებსაც შეუძლიათ შევიდნენ აზოტის მოლეკულის ნუკლეოფილით ჩანაცვლების რეაქციებში ან აზო დაწყვილების რეაქციებში.
მეორადი ამინები (ალიფატური და არომატული) ნიტროზირებულია აზოტის ატომში აზოტის მჟავასთან ზემოქმედებისას, რაც იძლევა ყვითელ N-ნიტროზამინებს.
ალიფატური მესამეული ამინები იძლევა ამინის მარილისა და N-ნიტროსოამონიუმის მარილის ნარევს, ხოლო არომატული მესამეული ამინები ნიტროზირებულია პარა პოზიციაზე.
რეაქცია სულფონილჰალოგენებთან
ამინების რეაქცია ბენზოლონსულფონილ ქლორიდთან ან პ-ტოლუენსულფონილ ქლორიდთან ასევე არის თვისებრივი რეაქცია პირველადი, მეორადი და მესამეული ამინების მიმართ და ჰინსბერგის ტესტი ეწოდება. ამ რეაქციაში ამინს და სულფოჰალიდს ურევენ და ურევენ ნატრიუმის ჰიდროქსიდის წყალხსნარს და 10-15 წუთის შემდეგ მიღებულ ხსნარს ამჟავებენ. პირველადი ამინები პირველ ეტაპზე წარმოქმნიან სულფამიდს RNHSO2Ar, რომელიც იხსნება ტუტეში აზოტის ატომში მჟავე წყალბადის ატომის არსებობის გამო. როდესაც მჟავას ემატება, ის ნალექი ხდება.
მეორადი ამინები ასევე იძლევა სულფამიდს, მაგრამ ის არ შეიცავს მჟავე წყალბადის ატომს და ტუტეში უხსნადია. ამ შემთხვევაში არაფერი ხდება ნარევის დამჟავებისას.
მესამეული ამინები არ შედიან ამ რეაქციაში და სულფონილჰალოდიდი ჰიდროლიზდება ტუტე გარემოში სულფონის მჟავას მარილამდე. როდესაც მჟავდება, მესამეული ამინი იხსნება, გარდაიქმნება მარილის ფორმაში.
ამინების ჰალოგენაცია
ჰიპოქლორიტების ზემოქმედებით პირველადი და მეორადი ამინები ჰალოგენდება აზოტის ატომში.
ამინების დაჟანგვა
ამინები ადვილად განიცდიან ჟანგვის რეაქციებს, ხოლო მესამეული ამინები ყველაზე მგრძნობიარეა. ამ ტრანსფორმაციის მოსამზადებელი რეაგენტებია წყალბადის პეროქსიდის ხსნარი და ორგანული პერაციდები. მესამეული ამინების შედეგად მიღებული N-ოქსიდები ქირალურია და შეიძლება დაიყოს ენანტიომერებად. როდესაც მკურნალობენ შემამცირებელ აგენტებთან, როგორიცაა ტრიფენილფოსფინი, ისინი კვლავ გარდაიქმნება ამინებად.
პირველადი ამინები შეიძლება დაჟანგდეს ნიტრო ნაერთებად. ამ რეაქციაში ჟანგვის აგენტად გამოიყენება ტრიფტოროძმარმჟავა.
არომატული ამინების რეაქციები
არომატული ამინები (ანილინები) განიცდიან ტიპიურ არომატულ ელექტროფილურ ჩანაცვლების რეაქციებს. ვინაიდან ამინო ჯგუფი არის გამააქტიურებელი შემცვლელი, ეს რეაქციები ძალიან აქტიურად მიმდინარეობს მსუბუქი რეაგენტების მოქმედების პირობებშიც კი.
ამრიგად, ანილინების ჰალოგენიზაცია არ საჭიროებს ლუისის მჟავას გამოყენებას. რეაქციის შეჩერება შეუძლებელია მონო- და დიჰალოგენაციის სტადიაზე: მაგალითად, ბრომიაციის დროს, მაშინვე წარმოიქმნება 2,4,6-ტრიბრომოანილინი. თუ მხოლოდ ერთი ჰალოგენის ატომის შეყვანაა საჭირო, ამინოჯგუფი აცილირებულია, რაც ამცირებს მის გამააქტიურებელ ეფექტს.
არომატული ნაერთების ნიტრაციის სტანდარტულ პირობებში ამინები სწრაფად იჟანგება, ამიტომ მათი აცილის წარმოებულები ნიტრატირდება. მესამეული ამინების ნიტრატირება შესაძლებელია ძმარმჟავაში აზოტის მჟავასთან ერთად. ანილინებს სულფონირებენ „გამოცხობის მეთოდით“: პირველ რიგში, ამინს ურევენ გოგირდმჟავას, წარმოქმნიან მარილს, რომელიც შემდეგ თბება მშრალ ფორმაში 180-200 °C ტემპერატურაზე. მრეწველობაში სულფანილის მჟავა ამ გზით მიიღება.
ამინების დამცავი ჯგუფები
ორგანულ სინთეზში გამოიყენება ამინების დამცავი ჯგუფების ფართო სპექტრი. ყველაზე პოპულარული ჯგუფებია Cbz (ბენზილოქსიკარბონილი) და Boc (ტერტ-ბუტოქსიკარბონილი). ბენზილოქსიკარბონილის ჯგუფი შეყვანილია ამინის დამუშავებით ბენზილის ქლოროკარბონატი PhCH2OCOCl ფუძის თანდასწრებით. მისი ამოღება შესაძლებელია ჰიდროგენოლიზით ან წყალბადის ბრომიდით ძმარმჟავაში. Boc ჯგუფი შეყვანილია დი-ტერტ-ბუტილის დიკარბონატით და ამოღებულია მჟავა დამუშავებით.
განსაზღვრის მეთოდები
ამინების იდენტიფიცირებისთვის გამოიყენება რამდენიმე თვისებრივი რეაქცია. პირველადი ამინები თბება ქლოროფორმით ტუტეების თანდასწრებით: ამ შემთხვევაში ისინი გარდაიქმნება იზონიტრილებად და გამოსცემს უსიამოვნო სუნს. მეორადი ამინები მუშავდება აზოტის მჟავით და შედეგად მიღებული ნალექი ერწყმის ფენოლს და მჟავდება, აკვირდება მწვანე ფერს.
რაოდენობრივი განსაზღვრა ხორციელდება კიელდალის მეთოდით, ვან სლაიკის მეთოდით, ბრომომეტრიული ანალიზით, მჟავა-ტუტოვანი ტიტრაციით და ქრომატოგრაფიით. პირველადი ამინები ასევე გარდაიქმნება აზო ნაერთებად ან შიფის ფუძეებად და შემდეგ ანალიზდება ფოტომეტრიულად.
მავნე ზემოქმედება
ალიფატური ამინები უარყოფითად მოქმედებს ნერვულ სისტემაზე და სისხლძარღვებზე, არღვევს უჯრედის მემბრანების გამტარიანობას, ღვიძლის ფუნქციას და იწვევს დისტროფიის განვითარებას. არომატული ამინები ხელს უწყობს მეტემოგლობინის გამომუშავებას; ზოგიერთი მათგანი კანცეროგენულიამსოფლიო ბაზარი
ალკილამინის გლობალური ბაზარი 2023 წელს 6,26 მილიარდ აშშ დოლარად შეფასდა.
Комментариев нет:
Отправить комментарий