ფატალიზმი

                            ფატალიზმი

                                        

                                                          ბერძნული  ბედის ქალღმერთი

 (ლათ. fatalis — ბედისწერით წინასწარ განსაზღვრული, საბედისწერო) — მსოფლმხედველობა, რომლის თანახმად, სამყაროს ყოველგვარი ხდომილობა და ადამიანის მოქმედება წინასწარ არის მკაცრად განსაზღვრული, ყველაფერი გარდაუვალია, რადგან გამორიცხულია შემთხვევითობა, შესაძლებლობა, ალბათობა და თავისუფლება. განასხვავებენ სამი ტიპის ფატალიზმს: მითოლოგიურს, რელიგიურს და რაციონალისტურს.

იხ. ვიდეო

პირველს გარდაუვალობის საფუძვლად მიაჩნია ბედისწერა, მეორეს — ღმერთი, მესამეს კი — მიზეზობრიობის უწყვეტი ჯაჭვი. მითოლოგიური ფატალიზმი გაბატონებული იყო ანტიკურ ეპოქაში, რელიგიური ფატალიზმი — შუა საუკუნეებში, ხოლო რაციონალისტური — ახალი დროის ფილოსოფიაში. უკანასკნელი განსაკუთრებით დამახასიათებელია მექანისტური  (ლათ. Determinare – განსაზღვრა), ან წინასწარგანჩინება — შეხედულება სამყაროს კანონზომიერების შესახებ, რომლის მიხედვითაც სამყაროში ყველაფერი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირით არის განპირობებული, დეტერმინირებული. ამიტომ სამყაროში არ არსებობს არავითარი უმიზეზო მოვლენა ანუ შემთხვევითობა. შემთხვევითობა, მხოლოდ სუბიექტური არცოდნის გამო მოიხმარება მეცნიერებაში, თორემ თავისთავად სამყაროში არავითარი შემთხვევითობა არ არსებობს, სამყაროს მხოლოდ მკაცრი აუცილებლობა და მიზეზობრიობა მართავს.

ლოგიკური ფატალიზმი და ბივალენტობის არგუმენტი

ლოგიკური ფატალიზმის არგუმენტები ანტიკურ ხანაში იღებს სათავეს. ბივალენტობის არგუმენტი არ არის დამოკიდებული მიზეზ-შედეგობრივ კავშირზე ან ფიზიკურ გარემოებებზე, არამედ ეფუძნება ლოგიკურ ჭეშმარიტებებსა და მეტაფიზიკურ აუცილებლობას . ამ არგუმენტის მრავალი ვერსია არსებობს, მათ შორის არისტოტელეს  და რიჩარდ კლაიდ ტეილორის  .

ლოგიკური ფატალიზმის მთავარი იდეა ის არის, რომ არსებობს აუცილებლად ჭეშმარიტი ან მცდარი მომავლის აღმწერი წინადადებები ან განცხადებები იმის შესახებ, თუ რა მოხდება მომავალში და რომ არსებობს რაღაც მეტაფიზიკურად აუცილებელი ამ განცხადებების ჭეშმარიტების ღირებულებასთან დაკავშირებით.  მაგალითად, თუ დღეს მართალია, რომ ხვალ საზღვაო ბრძოლა გაიმართება, მაშინ შეუძლებელია, რომ ხვალ საზღვაო ბრძოლა არ მოხდეს, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში დღეს არ იქნებოდა ჭეშმარიტი, რომ ასეთი ბრძოლა ხვალ გაიმართება.

ლოგიკურ ფატალიზმზე რეაგირების ორი ძირითადი ფორმა არსებობს.  პირველი პასუხი ეხება ლოგიკური ფატალიზმის მიერ ბივალენტობის პრინციპზე დაყრდნობას , რომელიც ამბობს, რომ წინადადება აუცილებლად ან ჭეშმარიტია, ან მცდარი. თუ ვინმეს სურს ლოგიკური ფატალიზმის უარყოფა, ერთ-ერთი ნაბიჯი არის იმის უარყოფა, რომ ეს პრინციპი ვრცელდება მომავლის აღმწერ წინადადებებზე. ცნობილია, რომ არისტოტელეს მიეწერება ეს ნაბიჯი, თუმცა არსებობს შეხედულებები, რომლებსაც ის არ ეთანხმება.  ეს პასუხი კარგად მუშაობს დროის A-თეორიასთან, რომელიც ამბობს, რომ დრო ფუნდამენტურად დაძაბულია და მოვლენები შეიძლება კლასიფიცირდეს როგორც წარსული, აწმყო და შესაძლოა, მომავალი.  A-თეორია მხარს უჭერს დროის შეხედულებებს, რომლებიც ამბობენ, რომ მომავალი ჯერ არ არსებობს, მაგალითად, აწმყოს თეორია . ლოგიკურ ფატალიზმთან დაკავშირებით, თუ მომავალი განუსაზღვრელად ითვლება, რაც ნიშნავს, რომ განცხადების ჭეშმარიტების მნიშვნელობა შეიძლება განისაზღვროს მხოლოდ მოვლენის მოხდენის შემდეგ, მაშინ ბივალენტობის პრინციპი შეიძლება უარყოფილ იქნას.  თუმცა, დროის B-თეორია წარსულსა და მომავალს ისეთივე რეალურებად მიიჩნევს, როგორც აწმყოს. დროის B-თეორიის მიხედვით, მომავლის ფაქტები არსებობს და, შესაბამისად , გაურკვეველი მომავლის დებულებების საფუძველზე ბივალენტობის პრინციპის უარყოფის გადაწყვეტა არ მუშაობს. 

მეორე პასუხი შეიძლება მივაწეროთ უილიამ ოკჰემელს და ხშირად მას ოკჰემისტურ პასუხს უწოდებენ .  ეს პასუხი, არსებითად, ეჭვქვეშ აყენებს იმ აზრს, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია გავლენა მოვახდინოთ მომავლის აღმწერი წინადადებების წარსულ ჭეშმარიტებაზე.  ამრიგად, მომავლის აღმწერი წინადადებების ჭეშმარიტების ღირებულება შეიძლება ისეთი მეტაფიზიკურად აუცილებელი არ იყოს, როგორც ჩვენ ვფიქრობთ. 

ლოგიკური ფატალიზმისა და მისი პასუხების არგუმენტი მჭიდრო კავშირშია მომავალი კონტინგენტების პრობლემასთან . ამ პრობლემაზე არსებობს პასუხები, რომლებიც ასევე საშუალებას გვაძლევს დავძლიოთ ლოგიკური ფატალიზმი. მესამე ჭეშმარიტების ღირებულების შეხედულება ამბობს, რომ მომავალ კონტინგენტებს შეიძლება ჰქონდეთ მესამე მნიშვნელობა, რომელიც ჭეშმარიტების ან სიყალბის მიღმაა.  სრულიად მცდარი შეხედულება ამბობს, რომ ყველა მომავალი კონტინგენტი მცდარია.

კრიტიკა

სემანტიკური ექვივოკაცია

ერთ-ერთი კრიტიკა რომანისტ დევიდ ფოსტერ უოლესს ეკუთვნის , რომელიც 1985 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში „რიჩარდ ტეილორის ფატალიზმი და ფიზიკური მოდალობის სემანტიკა“ ვარაუდობს, რომ რიჩარდ ტეილორი ფატალიზმის შესახებ დასკვნამდე მხოლოდ იმიტომ მივიდა, რომ მისი არგუმენტი შეუძლებლობის ორ განსხვავებულ და შეუსაბამო ცნებას მოიცავდა.  უოლესი არ უარყოფდა ფატალიზმს , როგორც ასეთს , როგორც დასკვნით პასაჟში წერდა: „თუ ტეილორს და ფატალისტებს სურთ, რომ მეტაფიზიკური დასკვნა გვაიძულონ, მათ მეტაფიზიკა უნდა გააკეთონ და არა სემანტიკა. და ეს სრულიად მიზანშეწონილი ჩანს“.  უილემ დევრისმა და ჯეი გარფილდმა , რომლებიც უოლესის თეზისის მრჩევლები იყვნენ, სინანული გამოთქვეს, რომ უოლესმა არასოდეს გამოაქვეყნა მისი არგუმენტი.  თუმცა, 2010 წელს თეზისი სიკვდილის შემდეგ გამოქვეყნდა, როგორც „ დრო, ბედი და ენა: ესე თავისუფალი ნების შესახებ“