ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                      ნების თავისუფლება

A person is jumping into the water, which can be considered as a result of free will.

ადამიანი წყალში ხტება, რაც შეიძლება ჩაითვალოს თავისუფალი ნების შედეგად.

 (ბერძ. τὸ αὐτεξούσιον ან τὸ ἐφ᾽ ἡμῖν, ლათ. liberum arbitrium) — ფილოსოფიური კატეგორია, რომელიც ასახავს ადამიანის მოქმედების თვითმყოფადობისა თუ განსაზღვრულობის ავტონომიურ პრობლემას. ნების თავისუფლების საკითხი უპირატესად დაკავშირებულია პიროვნების იურიდულ და მორალურ პასუხისმგებლობასთან. ამ უძველესი პრობლემის გარეშემო კამათის ისტორია იწყება ჯერ კიდევ სოკრატეს დროიდან. ახალი დროის ფილოსოფიაში გამოიკვეთა პრობლემის ორ ძირითად, თუმცა ცალმხრივ, დეტერმინისტულ და ინდეტერმინისტულ პოზიციებს შორის ზღვარის პირობითობა. მაგრამ თვით პრობლემის ანტინომიურობამ განაპირობა ეკლექტიკური თვალსაზრისების სიჭარბე, ასეთია, მაგალითად, იმანუელ კანტის დუალისტური თეორია, რომლის მიხედვით ადამიანი, როგორც გონიერი არსება, თავისუფალი ნების მქონეა, ხოლო ემპირიულ სამყაროში, სადაც ბუნებრივი აუცილებლობა ბატონობს, მისი ნება დეტერმინირებულია, იგი არათავისუფალია.

ჰეგელი ნების თავისუფლებას მიაწერს არა ადამიანს, არამედ „მსოფლიო სულს“, რომელიც განახორციელებს ნების თავისუფლების „წმინდა“ იდეას. XIX საუკუნის დასასრულისა და XX საუკუნეში ფილოსოფიაში ჭარბობდა ვოლუნტარისტული და პერსონალისტური ინდეტერმინიზმი. ფართოდ იყო წარმოდგენილი აგრეთვე ათეისტური ეგზისტენციალიზმის თვალსაზრისი, რომელიც აბსოლუტური თავისუფლებით აღჭურვილ ადამიანს უპირისპირებს გარესამყაროს და ამით ნების თავისუფლება არსებითად თვითნებობამდე დაჰყავს. ზოგიერთი რელიგიური ფილოსოფიური შეხედულებით ადამიანი აბსოლუტურად არის დამოკიდებული ღვთაებრივ ნებაზე.

იხ. ვიდეო - აქვს თუ არა ნების თავისუფლება ადამიანს?

შეუთავსებლობის პოზიცია არის ის, რომ თავისუფალი ნება და დეტერმინიზმი შეუთავსებელია და, შესაბამისად, მთავარი კითხვაა არის თუ არა წინასწარ განსაზღვრული ადამიანების ქმედებები. მძიმე დეტერმინისტები, როგორებიც არიან მარტინ ლუთერი (ნაშრომში ნების მონობის შესახებ) და პოლ ჰოლბახი (ბუნების სისტემაში[en]), დეტერმინიზმის პოზიციას იკავებენ და უარყოფენ თავისუფალ ნებას. მეტაფიზიკური ლიბერტარიანელები, როგორებიც არიან თომას რეიდი ან რობერტ კეინი, უარყოფენ დეტერმინიზმს და თვლიან, რომ თავისუფალი ნება არსებობს და ინდეტერმინიზმის ზოგიერთი ფორმა მართალია. ასევე არსებობს მოსაზრება, რომ თავისუფალი ნება შეუძლებელია როგორც დეტერმინიზმის, ისე ინდეტერმინიზმის პირობებში.

შეუთავსებლობას შეუძლია ან აღიაროს თავისუფალი ნება და უარყოს დეტერმინიზმი, ან უარყოს თავისუფალი ნება და აღიაროს დეტერმინიზმი. პირველი ტიპის ფილოსოფოსებს უწოდებენ ლიბერტარიანებს, მეორეს - მძიმე დეტერმინისტებს, ან მძიმე შეუთავსებლობას. პირველები იყოფა არა-მიზეზობრივი თეორიების მომხრეებად, მოვლენა-მიზეზობრივი ცნებების მიმდევრებად და აგენტური მიზეზობრიობის თეორეტიკოსებად.

შეუთავსებლობისტების მთავარი არგუმენტი არის ის, რომ თუ ადამიანის ქცევა მექანიკურია, როგორც საათის მექანიზმი სათამაშო ან რობოტი, მაშინ ადამიანებს არ აქვთ თავისუფალი ნება. ეს არგუმენტი უარყო ფილოსოფოსმა დანიელ დენეტმა იმ მოტივით, რომ თუნდაც ადამიანებს რაიმე საერთო ჰქონდეთ ამ ობიექტებთან, ისინი მაინც შეიძლება დიდწილად განსხვავდებოდნენ მათგან.

იხ. ვიდეო - Есть ли у нас свобода воли?

დენეტის მსგავსი კომპატიბილისტები ჩანაცვლების ბიზნესში არიან. ისინი გადასცემენ ფსიქოლოგიურ ფენომენს - ცნობიერი ინდივიდის სუბიექტურ გამოცდილებას - როგორც საკუთარი თავის, როგორც პიროვნების კონცეპტუალურ გაგებას. ეს არის ერთგვარი თაღლითური მარკეტინგული ხრიკი. სინამდვილეში, ადამიანები გონებრივად იდენტიფიცირებენ საკუთარ თავს გარკვეულ საინფორმაციო არხთან. დენეტი, თავის მხრივ, ამტკიცებს, რომ ჩვენი მოწყობილობა ბევრად უფრო რთულია - ჩვენ ჩართული ვართ ყველა იმ პროცესში, რომელიც ხდება ჩვენს სხეულში, მიუხედავად იმისა, ვიცით თუ არა ამის შესახებ...

ყოველ მომენტში თქვენ იღებთ უთვალავ არაცნობიერ „გადაწყვეტილებებს“, ტვინი არ მონაწილეობს მათ მიღებაში, მაგრამ ჩართულია სხვადასხვა ორგანო. თუმცა ამ „გადაწყვეტილებებზე“ პასუხისმგებლობას არ გრძნობთ. ამჟამად თქვენი სხეული აწარმოებს სისხლის წითელ უჯრედებს და საჭმლის მომნელებელ ფერმენტებს? რა თქმა უნდა, და თუ მან სხვაგვარად „გადაწყვიტა“, თქვენ გახდით ცვლილების მსხვერპლი და არა ამის მიზეზი. იმის თქმა, რომ შენ ხარ პასუხისმგებელი ყველაფერზე, რაც ხდება შენს სხეულში, რადგან ყველაფერი "შენია", არსებითად ნიშნავს პრეტენზიას, რომელსაც არავითარი კავშირი არ აქვს საკუთარი თავის, როგორც პიროვნების გრძნობასთან ან მორალურ პასუხისმგებლობასთან, თუმცა ეს ორი ფაქტორი მისცეს თავისუფლების ნების იდეა ფილოსოფიურ მნიშვნელობას.

ჩემს სურვილებზე გავლენის მოხდენა ჩემს ძალაში არ არის. რა ბერკეტი მაქვს? სხვა სურვილები? იმის თქმა, რომ ასეთი სურვილი რომ მქონოდა, სხვანაირად მოვიქცეოდი, უდრის იმის აღიარებას, რომ სხვა სამყაროში დავბინავდებოდი, თუ რეალურად ვიცხოვრებდი მასში. თავსებადობა მხოლოდ კრედოს აყალიბებს: თოჯინა თავისუფალია მანამ, სანამ სიმებზე ჩამოკიდება უყვარს...

შეუთავსებლობა მთავარ როლს ასრულებს თავისუფალი ნების იდეალისტურ თეორიაში. შეუთავსებლობისტების უმეტესობა უარყოფს აზრს, რომ მოქმედების თავისუფლება მხოლოდ ქცევის ცნობიერებაშია. მათ მიაჩნიათ, რომ თავისუფალი ნება გულისხმობს, რომ ადამიანი არის მათი ქმედებების მთავარი მიზეზი. ეს უნდა იყოს Causa sui ტრადიციული გაგებით. იმისათვის, რომ პასუხისმგებელი იყოს საკუთარ არჩევანზე, უნდა იყოს ამ არჩევანის მიზეზი, რაც ნიშნავს, რომ არჩევანის წინამორბედი მიზეზი არ არსებობს. ამრიგად, თუ თავისუფალი ნება არსებობს, მაშინ ადამიანი არის მისი ქმედებების ძირითადი მიზეზი. თუ დეტერმინიზმი მართალია, მაშინ ადამიანის ნებისმიერი არჩევანი გამოწვეულია მოვლენებით, რომლებიც მის კონტროლის მიღმაა. ეს არგუმენტი სადავო იყო სხვადასხვა კომპატიბილისტების მიერ.

იხ. ვიდეო - Determinism vs Free Will: Crash Course Philosophy #24