ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                              სექსიზმი                                                   

"ქალთა საარჩევნო უფლების წინააღმდეგ ეროვნული ასოციაციის" შტაბის ნიშანი(англ. National Association Against Woman Suffrage). США, начало XX века.

 (ინგლ. sexism, ლათინურიდან sexus — სქესი) — მსოფლმხედველობა, რომელიც ქადაგებს სქესთა არათანაბარ უფლებებსა და მდგომარეობას. იგი შესაძლოა გამოვლინდეს სიძულვილში, შეუფასებლობაში ან წინასწარგანწყობებში მთლიანად შესაბამისი სქესის წარმომადგენლებთან მიმართებაში (მიზოგინია ან მიზანდრია), ან შესაბამისი სქესის მისამართით სტერეოტიპულ მსჯელობებში (მაგალითად, მამაკაცი მამაკაცური უნდა იყოს, ქალი კი - ქალური). სექსიზმის იდეოლოგიის გამზიარებელ ადამიანს სექსისტი ეწოდება.

ტერმინი გაჩნდა აშშ-ში 1960-იან წლებში. იგი მოიცავს იმ სოციალურ სტერეოტიპებს, რწმენებსა და წარმოდგენებს, რომელიც ერთი სქესის მეორეზე დომინირებას აწესებს და გენდერული უთანასწორობის საფუძველს ქმნის. თავისი იდეოლოგიური ფუნქციით სექსიზმი რასიზმის (დისკრიმინაცია ეთნიკური ნიშნით) ანალოგიურია. განსაკუთრებით გავრცელებულია სექსიზმის ფორმა - „მამაკაცური შოვინიზმი“, თუმცა არსებობს „ქალაქური შოვინიზიც.“ სექსიზმის წყარო არის კონკრეტული სოციალური პირობებისა და კულტურული ნორმების ნიადაგზე შექმნილი სქესობრივი განსხვავებების აბსოლუტიზაცია და ბიოლოგიზაცია.

სექსიზმის შედეგია სქესობრივი დისკრიმინაცია - ადამიანის დისკრიმინაცია სქესის ან გენდერული იდენტობის ნიშნით. სექსიზმის მთავარ მოწინააღმდეგედ ფემინიზმი და ფემინისტური მოძრაობის მიერ გაჩაღებული თანასწორუფლებიანობისთვის ბრძოლა, ანუ ემანსიპაცია მიიჩნევა.

მიზოგინიური სექსიზმი ეფუძნება ფასეულობათა, პატრიარქალურ რწმენა-წარმოდგენათა და იდეოლოგიურ სისტემას. მაგ. „ღმერთმა დააწესა, რომ ქალი კაცისთვისაა შექმნილი, რომ ორივემ ერთად მოდგმა გააგრძელოს“.

სექსიზმი მამაკაცურ დომინირებას ჩვეულებრივ მოვლენად მიიჩნევს. ეს იდეოლოგია, რომელიც ადამიანის უფლებების დარღვევაში ვლინდება, ამცირებს, არახელსაყრელ პირობებში აყენებს ქალებს. ტრადიციული, პატრიარქალური შეხედულებები მამაკაცისა და ქალის როლზე თან სდევს ბავშვის სოციალიზაციის მთელ პროცესს და, ბუნებრივია, უყალიბებს რეალობის აღქმის ამა თუ იმ მოდელს, როგორც წესი, სტერეოტიპულს: ქალი - სამზარეულოში, მამაკაცი - სამსახურში. სექსიზმი ქადაგებს კაცის და ქალის ბუნებრივ დანიშნულებას, სადაც ქალი სექსუალური ობიექტის ან საგნის დონეზეა დაყვანილი. მას უფლებები არ გააჩნია და არც მასთან მიმართებაში არსებობს რაიმე მოვალეობა. აქ მამაკაცს ოჯახის ეკონომიკური დომინანტის ფუნქცია ეკისრება, ხოლო ქალს კი შვილების მწარმოებელი მანქანის და სამზარეულოს კომბაინისა; ამ შემთხვევაში, მამაკაცი ირგებს სექსუალურად დაინტერესებული და აგრესიული მილიტარისტი ხვადის როლს. აქედან მოდის იმის მტკიცება, რომ კაცს ცოლქმრული ღალატის უფლება აქვს, ქალს კი არა, რომ ორგაზმი მხოლოდ მამაკაცის საქმეა, ქალის როლი კი სექსის დროს პასიური მონაწილეობაა. ასევე, სექსიზმის ერთ-ერთი გამოვლინებაა ქალისთვის იმ ზოგიერთი პროფესიის აკრძალვა, რომლებიც „კაცის საქმედ“ მიიჩნევა. ხშირად ქალის მიერ მაღალი თანამდებობების დაკავება მამაკაცებისთვის პირადი შეურაცხყოფისა და დამცირების ტოლფასია.

სექსიზმის მთავარ ფუნქციას წარნმოადგენს სქესის როლური სტერეოტიპების გამართლება და გენდერული უთანასწორობის ლეგიტიმაცია. ამავე დროს, ხდება ისეთი სოციალური პრობლემის დაკანონება, როგორიცაა ტრეფიკინგი. სარეკლამო პროდუქციაში ხშირადაა ექსპლუატირებული ქალის ხატი. ქალი რეპრეზენტირებულია, როგორც გასაყიდი საგანი, მონა, სავაჭრო ერთეული, „საქონელი“, რომელიც მყიდველს სტიმულს აძლევს იაფად იყიდოს და ძვირად გაყიდოს იგი. სექსიზმის გამოხატულებაა, მაგალითად, მამაკაცების იძულებული გაწვევა სამხედრო სამსახურში. სექსისტური ტენდენციები ვლინდება ენის ბუნებაშიც: განსაზღვრებები „ნამდვილი მამაკაცი“ ან „ნამდვილი ქალი“, „კაცის საქმე“ ან „ქალის საქმე.“ გენდერული სტერეოტიპები განსაკუთრებით თვალსაჩინოა მასმედიაში, სადაც ფართოდაა წარმოდგენილი იდეალური, კარგი (ცუდი) ქალისა და მამაკაცის ხატები. ე. წ. „ქალის კულტი“, უფრო სწორად, „დედის კულტი“, რომელიც არსებობდა საქართველოში, ძირითადად უკავშირდება ქალის ბიოლოგიურ ფუნქციას. დღეისათვის სექსისტური წარმოდგენები ტრანსფორმირდება, თუმცა ქალის, როგორც სანიმუშო დედისა და წარმატებული პოლიტიკოს-ბიზნესმენის „მეორე ნახევრის“ ხატი კვლავ დღის წესრიგშია.

გარდა ამისა, ტერმინი მასთან სემანტიკურად დაკავშირებულ ტერმინ რასიზმთან ერთად, აღნიშნავს სქესის საფუძველზე ადამიანთა უთანასწორობის დამამკვიდრებელ ქმედებებსა და ქცევებსაც (მაგალითად, ორგანიზაციებში ან სოციალურ ურთიერთობებში სქესის ნიშნით ადამიანის უგუვებელყოფა). ტერმინი თითქმის ყოველთვის გამოიყენება ქალთა დისკრიმინაციის თვალსაზრისით. ამ თვალსაზრისის ცალმხრივობის მიუხედავად, საზოგადოებათა უმრავლესობაში ტერმინის ამ აზრით გამოყენება, გამომდინარე ობიექტური რეალობიდან, გამართლებულად მიიჩნევა.

იხ. video - What characteristics predict sexism?

კონცეფციისა და განმარტების ისტორია

სიტყვა "სექსიზმი" შექმნეს "მეორე ტალღის" ფემინისტური მოძრაობის წევრებმა შეერთებულ შტატებში და ჩამოაყალიბეს იგი სიტყვა "რასიზმის" ანალოგიით. ფემინისტური თეორიისა და გენდერული კვლევების ფარგლებში შემუშავებული, სექსიზმის გაგება დროთა განმავლობაში ფართოდ გავრცელდა სოციალურ და ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში. სოციალურ მეცნიერებებში სექსიზმი, როგორც წესი, გაგებულია, როგორც იდეოლოგიებისა და პრაქტიკის რთული სისტემა, რომელიც ხელს უწყობს პატრიარქატს, ან მამაკაცის დომინირებას და მოიცავს ყველა სოციალურ ინსტიტუტსა და სოციალური ორგანიზაციის დონეს.

ფსიქოლოგიური ლიტერატურისთვის დამახასიათებელია „სექსიზმის“ კონცეფციის ვიწრო ინტერპრეტაციები, რომლებიც განსაზღვრავენ მას, როგორც ცრურწმენებს, სტერეოტიპებს ან ინდივიდების დისკრიმინაციულ ქცევას. ასეთი განმარტებები დაკავშირებულია იმასთან, რომ ფსიქოლოგიის საგანია, უპირველეს ყოვლისა, ინდივიდუალურ და ინტერპერსონალურ დონეზე მიმდინარე ფენომენები და პროცესები. სექსიზმის ასეთი განმარტებები სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ მათი ავტორები უარყოფენ სექსიზმის სისტემურ ხასიათს - პირიქით, ხშირად აღნიშნავენ და ხაზს უსვამენ კიდეც ამ ასპექტს.

სექსიზმი თანამედროვე დროში

ბევრ თანამედროვე საზოგადოებაში სექსისტური იდეოლოგიები უფრო დახვეწილ და დახვეწილ ფორმებს იძენს. სოციალურ ფსიქოლოგიაში სექსისტური იდეოლოგიის ასეთი ფარული ფორმების შესასწავლად და გასაზომად გამოიყენება „თანამედროვე სექსიზმის“ და „ნეოსექსიზმის“ ცნებები, რომლებიც ზოგჯერ გაერთიანებულია ზოგადი სახელწოდებით „ფარული სექსიზმი“ (ინგლისური დახვეწილი სექსიზმი). ფარული სექსიზმი გამოიხატება სექსიზმის არსებობის უარყოფაში (თანამედროვე სექსიზმი) და ნეგატიური რეაქციებით ქალების დისკრიმინაციისგან დაცვის მოთხოვნებზე (ნეოსექსიზმი). ფარული სექსიზმი ხასიათდება, მაგალითად, ასეთი განცხადებებით: „თანამედროვე საზოგადოებაში ქალების დისკრიმინაცია აღარ არსებობს“; „გენდერული თანასწორობის კუთხით ქალები აყენებენ გადაჭარბებულ, გაბერილ მოთხოვნებს“; „ბოლო წლებში ქალებმა უფრო მეტი უფლებები მიიღეს სახელმწიფოსგან, ვიდრე იმსახურებენ“. ამავდროულად, ადამიანები, რომლებიც ამგვარ შეხედულებებს გამოხატავენ, შესაძლოა თავს გენდერული თანასწორობის მომხრეებად თვლიან და ეწინააღმდეგებიან კიდეც ტრადიციულ სექსიზმს (რაც გამოიხატება, მაგალითად, პირდაპირ განცხადებებში ქალების არასრულფასოვნების შესახებ და მათი მკაცრი დაქვემდებარებაში მყოფი მამაკაცების მიმართ).

თანამედროვე სექსიზმისა და ნეო-სექსიზმის იდეოლოგიები განიხილება როგორც სექსიზმის გამოვლინება, რადგან ისინი ადანაშაულებენ ქალებს, უარყოფენ სისტემურ უთანასწორობებს და მხარს უჭერენ არსებული უსამართლო მდგომარეობის გაგრძელებას. ფსიქოლოგიური კვლევის მიხედვით, ადამიანები, რომლებიც აჩვენებენ ფარულ სექსიზმს, აჭარბებენ ქალებისთვის ტრადიციულად მამრობითი პროფესიების ხელმისაწვდომობას, უარყოფენ დადებით ქმედებებს, ნაკლებად ცნობენ სექსუალურ შევიწროებას და უფრო ხშირად იყენებენ სექსისტურ ენას მეტყველებაში. კვლევა ასევე აჩვენებს, რომ ფარული სექსიზმის იდეოლოგია პირდაპირ იწვევს სოციალური პროტესტის ჩახშობას: ფარული სექსისტური რწმენის გავლენის ქვეშ მყოფი ქალები ნაკლებ ინტერესს იჩენენ გენდერული თანასწორობის დამცველად.

იხ. ვიდეო - Феминистки поясняют: бытовой сексизм