ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                          აბოლიციონიზმი

"არ ვარ კაცი და ძმა?", 1787 წელს ბრიტანეთის მონობის საწინააღმდეგო კამპანიისთვის ჯოზაია უეჯვუდის მიერ დამზადებული მედალიონი

(ინგლ. abolitionism < ლათ. abolitio — „გაუქმება“) — შავკანიანების მონობის წინააღმდეგ მიმართული მოძრაობა XVIII-XIX საუკუნეების აშშ-ში. ის ჩაისახა XVIII საუკუნის 70-იან წლებში. მის განვითარებას ძლიერი ბიძგი მისცა შავკანიანი მონების აჯანყებებმა (1800 წლის გაბრიელის აჯანყებამ და 1832 წლის ნატ ნერის აჯანყება). მოძრაობას ფართო ეროვნული ხასიათი მიეცა 1833 წლის შემდეგ, როდესაც ამერიკაში დაარსდა მონობის წინააღმდეგ მებრძოლი საზოგადოება. აბოლიციონიზმი აერთიანებდა მოწინავე ინტელიგენციას, ფერმერთა და მუშათა ფართო წრეებს, თავისუფლებისთვის მებრძოლ შავკანიანთა ორგანიზაციებს და ბურჟუაზიის იმ ნაწილს, რომელიც მიიჩნევდა, რომ მონობა აფერხებდა კაპიტალიზმის განვითარებას. აბოლიციონიზმის მემარჯვენე ფრთის წარმომადგენლები უილიამ ლოიდ გარისონის მთაურობით ბრძოლის მხოლოდ მორალურ საშუალებებს ცნობდნენ, ხოლო მემარცხენე, რევოლუციურ-დემოკრატიული ფრთის წარმომადგენლებს ფრედერიკ დუგლასის მეთაურობით აუცილებლად მიაჩნდათ შეიარაღებული ბრძოლა. აბოლიციონიზმის განვითარებაზე დიდი გავლენა იქონია აჯანყებამ ჯონ ბრაუნის ხელმძღვანელობით (1859). სამოქალაქო ომის პერიოდში აბოლიციონისტები გამოვიდნენ მონათმფლობელობის წინააღმდეგ ბრძოლის რევოლუციური მეთოდების მომხრეებად და „ამერიკელ იაკობინელთა“ სახელი დაიმსახურეს. სამოქალაქო ომმაც ვერ გაათავისუფლა შავკანიანები. აბოლიციონისტებს ბრძოლა ომის შემდეგაც არ შეუწყვეტიათ. ომის შემდეგ მათ შავკანიანთა თანასწორუფლებიანობის მიღწევა დაისახეს მიზნად. აბოლიციონიზმა დიდი გავლენა მოახდინა აბრაამ ლინკოლნის პოლიტიკაზე. აშშ-ის პროგრესიული ძალები დღესაც იყენებენ აბოლიციონიზმის რევოლუციურ-დემოკრატიულ ტრადიციებს რასობრივი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

იხ. ვიდეო - Рабство и аболиционизм в США (рус.) Новая история

აბოლიციონიზმი ბრიტანეთის იმპერიაში

მთავარი სტატია: აბოლიციონიზმი ბრიტანეთში

ბატონობის უკანასკნელი ნაშთები ბრიტანეთის იმპერიაში გაქრა ჯერ კიდევ მე-17 საუკუნის დასაწყისში, მაგრამ ასევე განათლებულ მე-18 საუკუნეში. მონები აფრიკიდან, აზიიდან და ამერიკიდან კვლავ მსახურობდნენ ლონდონისა და ედინბურგის მდიდარ სახლებში, როგორც შინამოსამსახურეები. ამერიკულ კოლონიებში გადასვლისას, ბრიტანელებმა ხშირად მიჰყავდათ მსახურები და მონები ინდოეთიდან. ვინაიდან ისინი დიდ ბრიტანეთში მონებად არ გაყიდეს, მათი სამართლებრივი სტატუსი 1772 წლამდე გაურკვეველი რჩებოდა.

1765 წელს ლონდონელმა ექიმმა გრანვილ შარპმა გადაარჩინა შავკანიანი მონა, რომელიც მფლობელმა ბარბადოსიდან ჩამოიყვანა, ნახევრად სცემეს და ქუჩაში გადააგდეს. როდესაც, ორი წლის შემდეგ, მეპატრონე შეხვდა ყოფილ მონას და გამოკეტა სახლში, შარპმა უზრუნველყო მისი პაციენტის გათავისუფლება სასამართლოს მეშვეობით, ამტკიცებდა, რომ მონობა იყო ამორალური და ეწინააღმდეგებოდა ინგლისურ კანონს.

XVIII საუკუნის ბოლოს. დიდ ბრიტანეთში ჩატარდა რამდენიმე ხმაურიანი სასამართლო პროცესი, რომლებმაც შეარყია მონობის კანონიერების იდეა და გახდა პრეცედენტი სასამართლო სისტემაში აბოლიციონისტების შემდგომი ბრძოლისთვის. ასე რომ, 1772 წელს ვიღაც ჩარლზ სტიუარტმა სცადა დაეპყრო თავისი გაქცეული მონა ჯეიმს სომერსეტი და გადაასახლა იამაიკაში შაქრის პლანტაციებზე სამუშაოდ. ლონდონში ყოფნისას სომერსეტი მოინათლა და მისმა ნათლიებმა სასამართლოში გაასაჩივრეს მონა მფლობელის გადაწყვეტილება და მოითხოვეს ჰაბეას კორპუსის ბრიტანული კანონის დაცვა. მოსამართლე მიურეიმ 1772 წლის 22 ივნისის გადაწყვეტილებაში განაცხადა:

მონობის მდგომარეობა ისეთია, რომ ამჟამად შეუძლებელია მისი გამართლება სასამართლოში უბრალო საღი აზრის ან ბუნების ან პოლიტიკის ზოგადი მოსაზრებების საფუძველზე; მას უნდა ჰქონდეს სამართლებრივი საფუძველი; ...ვერც ერთი ბატონი ვერასოდეს ვერ აიყვანს აქ მონას ძალით და მიჰყიდის საზღვარგარეთ, რადგან ის თავს არიდებს თავის მოვალეობებს ან რაიმე სხვა მიზეზის გამო; ვერ ვიტყვით, რომ ეს დაშვებულია ან გამართლებულია ამ სამეფოს რომელიმე კანონით, ამიტომ ეს ადამიანი უნდა გათავისუფლდეს.

- ციტირებულია სტატიიდან General Evening Post-ში, 1772 წლის 21-23 ივნისი

იგნატიუს სანჩო (დაახლოებით 1729-1780 წწ.), მეტსახელად "არაჩვეულებრივი ზანგი". მე-18 საუკუნის ბრიტანელი აბოლიციონისტებისთვის. ის გახდა სიმბოლო იმისა, რომ აფრიკელები არიან ადამიანები, როგორც ყველა, ხოლო მონებით ვაჭრობა ამორალურია.

მიუხედავად იმისა, რომ იურიდიულად ეს გადაწყვეტილება საკმაოდ ბუნდოვნად ჟღერს, თანამედროვეებმა ის მონობის გმად მიიჩნიეს, როგორც ადამიანის არალეგალური სახელმწიფო, რამაც გამოიწვია 10 ათასზე მეტი მონის ემანსიპაცია დიდ ბრიტანეთში და საფუძველი გახდა მოსაზრებისა, რომელმაც შემდგომში განავითარა ეს მონობა, ლეგალური. ბრიტანეთის სხვა სამფლობელოებში (კერძოდ, ჩრდილოეთ ამერიკაში), ბრიტანეთის კუნძულების ტერიტორიაზე აღარ მოქმედებს. ლონდონის ქუჩებიდან, რეკლამები: „იყიდება ვერცხლის საკიდი შავკანიანთა და ძაღლებისთვის“.

სომერსეტის საქმემ ასევე ხელი შეუწყო აბოლიციონისტური მოძრაობის ჩამოყალიბებას მთელს ინგლისურენოვან სამყაროში. მონებმა სათითაოდ დაიწყეს ბატონების დატოვება და სასამართლოში თავისუფლების უფლების დადასტურება. თუმცა, იმ დროს შოტლანდიაში ასევე არსებობდა კანონიერი მემკვიდრეობითი მონობა და მხოლოდ 1799 წელს შეწყვიტა არსებობა ბრიტანეთის პარლამენტის მიერ მიღებული სპეციალური კანონით.

თუმცა, თავად ინგლისში მონობა არ იყო ისეთი გავრცელებული, როგორც დიდი ბრიტანეთის კოლონიებში, სადაც მე-18 საუკუნეში მონები წაიყვანეს აფრიკიდან პლანტაციებზე შაქრის, ჩაის, ყავის, თამბაქოს და ბამბის მოსაგროვებლად. კარიბის ზღვის აუზის ბრიტანულმა კოლონიებმა ისეთი მოგება მოიტანა, რომ მონებით ვაჭრობის გაუქმება თითქმის შეუძლებელი ჩანდა. თუმცა, 1780 წელს ინტელექტუალთა ჯგუფმა წამოიწყო დაპირისპირება ამ საკითხზე და 1785 წელს ოქსფორდის უნივერსიტეტმა ჩაატარა ესეების კონკურსი "კანონიერია თუ არა კაცის მონად ქცევა მისი ნების საწინააღმდეგოდ?" იგი გაიმარჯვა 25 წლის თეოლოგიის სტუდენტმა თომას კლარკსონმა, რომელიც შემდეგ დაუკავშირდა დოქტორ შარპს და კვაკერთა წრეს, რომელიც მან ჩამოაყალიბა მონობის გაუქმების კომიტეტის შესაქმნელად.

კლარკსონმა გადაწყვიტა შეესწავლა მონების უფლებების მდგომარეობა უმსხვილეს ნეგრო პორტებში, ბრისტოლსა და ლივერპულში და კინაღამ გახდა მონების მფლობელების მიერ დაქირავებული ავაზაკების მსხვერპლი ლივერპულში თავდასხმის დროს.

1787 წელს ცნობილმა ბრიტანელმა ქველმოქმედმა უილიამ უილბერფორსმა, მდიდარი მიწის მესაკუთრე ოჯახის შთამომავალი კონსერვატიული შეხედულებების რეპუტაციით, ხელმძღვანელობდა პარლამენტში კამპანიას მონებით ვაჭრობის გაუქმების მიზნით. თუმცა ახალგაზრდა თანატოლმა თავის მოვალეობად მიიჩნია მონობის დასრულება, რადგან ეს ეწინააღმდეგება ქრისტიანულ დოგმატებს. მისი წინააღმდეგობა პლანტატორების არგუმენტებთან დაკავშირებით, რომ ისინი შავკანიანებს აცნობენ ცივილიზაციას, რადგან აფრიკაში ისინი ცხოვრობენ ველურ პირობებში, ისტორიაში დაეცა: ”როგორც არ უნდა იყოს, ჩვენ არ გვაქვს უფლება გავახაროთ ადამიანი მისი ნების საწინააღმდეგოდ”.

1788 წლისთვის 60000-ზე მეტი ხელმოწერა შეგროვდა მონობის გაუქმებისთვის.

1807 წელს კამპანია დასრულდა მონებით ვაჭრობის აკრძალვის აქტის მიღებით, რომელიც თავდაპირველად მიზნად ისახავდა საფრანგეთის ეკონომიკური ინტერესების შეზღუდვას, რომელთანაც დიდი ბრიტანეთი ომში იყო, შემდეგ კი გავრცელდა თავად საფრანგეთში.

იხ. ვიდეო - video - The Abolitionist Movement