ჰანს ქრისტიან ერსტედი

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                   ჰანს ქრისტიან ერსტედი

(დან. Hans Christian Ørsted) - 1777 წლის 14 აგვისტო, რუდკობინგი, ფრ. ლანგლენდი - 1851 წლის 9 მარტი, კოპენჰაგენი) - დანიელი მეცნიერი, ფიზიკოსი, ელექტრომაგნიტიზმის ფენომენების მკვლევარი.

ლონდონის სამეფო საზოგადოების უცხოელი წევრი (1821) , პარიზის მეცნიერებათა აკადემია (1842; კორესპონდენტი 1823 წლიდან) , პეტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიის უცხოელი საპატიო წევრი (1830)

ბიოგრაფია

დანიელი ფიზიკოსი, ფილოსოფოსი და შესანიშნავი პედაგოგი ჰანს ქრისტიან ერსტედი დაიბადა 1777 წლის 14 აგვისტოს ქალაქ რუტკებინგში (დანია) აფთიაქარის ოჯახში. იგი ბევრს მუშაობდა ქიმიის ლაბორატორიაში, კითხულობდა წიგნებს ქიმიის საკითხებზე, რამაც მას საბუნებისმეტყველო დარგებისადმი ცხოველი ინტერესი გაუღვიძა. 1797 წელს ერსტედმა დაამთავრა კოპენჰაგენის უნივერსიტეტის სამედიცინო ფაკულტეტი და ფარმაცევტის დიპლომი მიიღო. ამ პერიოდიდან უკვე იგრძნო მისი მრავალმხრივი ნიჭი. ერსტედი განსაკუთრებული ყურადღებით ისმენდა ლექციებს ფიზიკასა და მათემატიკაში. ამასთან პარალელურად 1796 წელს მან დაწერა თხზულება ესთეტიკაში და სტატია მედიცინაში. 1799 წელს ერსტედს ფილოსოფიის მეცნიერებათა დოქტორის ხარისხი მიენიჭა. მიუხედავად ამისა, ერსტედმა მეგობრების დახმარებით უნივერსიტეტში ფიზიკისა და ქიმიის მასწავლებლობის უფლება ძლივს მიიღო.

1801-1804 წლებში ერსტედი მოგზაურობდა საფრანგეთსა და გერმანიაში, სადაც გაიცნო იმ დროის გამოჩენილი ფილოსოფოსები - ფიხტე, შელინგი და მეცნიერები - რიტერი, შარლი, კიევუ, ბერთოლე.

ჰანს ქრისტიან ერსტედის შრომები

დანიაში დაბრუნებისთანავე მან მოაწყო კერძო ლექციების კითხვა ფიზიკასა და ქიმიაში. ამ ლექციებმა დიდი გამოხმაურება პოვა, რამაც დააჩქარა ერსტედის დანიშვნა კოპენჰაგენის უნივერსიტეტის ფიზიკისა და ქიმიის ექსტრაორდინალური პროფესორად 1806 წელს. 1817 წლიდან, იგი უკვე კოპენჰაგენის უნივერსიტეტის ორდინალური პროფესორი იყო, ხოლო 1829 წლიდან პარალელურად კოპენჰაგენის პოლიტიკური სკოლის დირექტორად მუშაობდა. 1815 წლიდან სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებამდე, ერსტედი დანიის სამეფო სამეცნიერო საზოგადოების მდივნად ირიცხებოდა.

ერდტედი იყო ბრწყინვალე მეცნიერი და შესანიშნავი პედაგოგი; მისი უშუალო მონაწილეობით დანიის სასწავლებელშიც მოხდა ფიზიკის სწავლების ძირფესვიანი ცვლილება. ერსტედის ინიციატივით დაარსდა ფიზიკური სკოლა კოპენჰაგენში ; მისი ავტორობით გამოქვეყნდა სახელმძღვანელო „მეცნიერება ბუნების კანონების შესახებ". დანიაში ამ წიგნით ასწავლიდნენ 50 წლის განმავლობაში. ერსტედი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა მეცნიერების ისტორიის შესწავლის საკითხსაც. მეცნიერული კვლევა ერსტედმა XIX საუკუნის პირველსავე წლებიდან დაიწყო. მისი შემოქმედება მეტად ფართო და მრავალმხრივი იყო. იგი ეძებდა კავშირს ელექტრულ და სითბურ მოვლენებს შორის. მან რიტერთან ერთად გერმანიაში ბევრი ცდა ჩაატარა და გამოააშკარავა, რომ ერთი ნივთიერების მეორე ნივთიერებაზე ქიმიური მოქმედება ემსგავსება იმავე ნივთიერებაზე სინათლის სხივების მოქმედებას.

ქიმიაში მისი შრომები ეხებოდა აგრეთვე ქლოროვანი და მეტალური ალუმინის მიღების მეთოდიკას. 1807 წელს, ერსტედმა ბგერითი რხევების დროს აღმოაჩინა ელექტროსტატიკური მოვლენები. მას შემდეგ, რაც ვოლტამ შექმნა პირველი გალვანური ბატარეა, ერსტედი მთელი ინტერესით შეუდგა კვლევა- ძიებას, რათა დაედგინა, არსებობდა თუ არა ელექტრულ და მაგნიტურ მოვლენებს შორის კავშირი და, მართლაც,1820 წლის გაზაფხულზე მივიდა შესანიშნავ აღმოჩენამდე - მან შენიშნა დენიანი გამტარის მაგნიტურ ისარზე მოქმედება, კერძოდ, გამტართან ისრის მიახლოებისას ისარი ერთ გარკვეულ მიმართულებას იღებდა. იგი გამტარის მიმართ თითქმის მართობულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა.

1820 წლის ივლისში ერსტედმა გამოაქვეყნა სტატია: „ცდები იმის შესახებ, თუ როგორ მოქმედებს ელექტრული კონფლიქტი მაგნიტურ ისარზე“. 1820 წლის შემდეგ ერსტედი აგრძელებდა თავის ექსპერიმენტულ კვლევას სითხეებისა და აირების კუმშვადობის შესახებ, ხოლო თავის უკანასკნელ შრომებში 1894 წ. პარა- და დიამაგნიტური სხეულების თვისებებს. ეს უკანასკნელი შრომები ისეთი დიდმნიშვნელოვანი არ იყო, როგორც მისი 1820 წლის აღმოჩენები.

ერსტედი სიცოცხლის უკანასკნელ დღემდე მოღვაწეობდა. 1851 წლის 9 მარტს იგი მოულოდნელად გარდაიცვალა.

იხ. ვიდეო -  What Oersted Discovered with his Compass

აღმოჩენის ისტორია

ორსტედის მთავარი აღმოჩენა არის პირველი ექსპერიმენტულად დადგენილი კავშირი ელექტრულ და მაგნიტურ მოვლენებს შორის. ამ აღმოჩენის ისტორია, რომელიც გაკეთდა 1819-1820 სასწავლო წლის ზამთარში - 15 თებერვალი, ზოგიერთში - ჯერ კიდევ დეკემბერში) მოიცავს მოვლენების ორ ვერსიას:

Hans Christian Ørsted, Der Geist in der Natur, 1854

ერსტედმა, უნივერსიტეტში ლექციაზე, აჩვენა მავთულის გათბობა ელექტროენერგიით ვოლტაური სვეტიდან, რისთვისაც მან შეადგინა ელექტრული, ან, როგორც მაშინ ამბობდნენ, გალვანური წრე. სხვა საკითხებთან ერთად, სადემონსტრაციო მაგიდაზე იყო საზღვაო კომპასი, რომლის შუშის საფარის თავზე ერთ-ერთი მავთული გადიოდა. უეცრად, ერთ-ერთმა სტუდენტმა (აქ მოწმეთა ჩვენებები განსხვავდება - ამბობენ [ვინ?], ეს იყო მაგისტრანტი, ან თუნდაც უნივერსიტეტის პორტერი) შემთხვევით შენიშნა, რომ როდესაც ოერსტედმა წრე დახურა, კომპასის მაგნიტური ნემსი გადაიხარა. მხარე. თუმცა, არსებობს მოსაზრება, რომ ერსტედმა ისრის გადახრა თავად შენიშნა.

გარე დამკვირვებლის სასარგებლოდ არის ის ფაქტი, რომ თავად ოერსტედი მავთულხლართების გრეხილით მანიპულირებით იყო დაკავებული, უფრო მეტიც, იგი ძნელად თუ არაერთხელ ჩაატარა ასეთი ექსპერიმენტი, დაინტერესებულიყო მისი მიმდინარეობით.

თუმცა, ოერსტედის წინა კვლევები  და შელინგის კონცეფციით მისი მოხიბლვა სხვაგვარად მეტყველებს. კი მიუთითებს, რომ ოერსტედს თითქოს ყველგან თან ატარებდა მაგნიტი, რათა გამუდმებით ეფიქრა მაგნიტიზმსა და ელექტროენერგიას შორის კავშირზე. შესაძლოა, ეს არის ფიქცია, რომელიც შექმნილია ოერსტედის, როგორც აღმომჩენის პოზიციის გასაძლიერებლად. მართლაც, თუ ოერსტედი ასე იყო დაკავებული ამ პრობლემით, რატომ არ ცდილობდა ადრე მიზანმიმართულად ექსპერიმენტი გაეკეთებინა ელექტრო წრედსა და კომპასზე? ყოველივე ამის შემდეგ, კომპასი არის მაგნიტის ერთ-ერთი ყველაზე აშკარა პრაქტიკული გამოყენება. მიუხედავად ამისა, არ შეიძლება უარვყოთ, რომ იგი ფიქრობდა ელექტროენერგიისა და მაგნიტიზმის კავშირის პრობლემაზე, ისევე როგორც სხვა ფენომენების შეერთების პრობლემებზე, რომელთა შორის კავშირი არ იყო (შეგახსენებთ, რომ ის იყო მიმდევარი. შელინგის კონცეფციის).

დასაწყისისთვის, ორსტედმა გაიმეორა თავისი სალექციო გამოცდილების პირობები და შემდეგ დაიწყო მათი შეცვლა. და აღმოაჩინა შემდეგი: „თუ მანძილი მავთულიდან ისრამდე არ აღემატება

{\frac {3}{4}} დუიმი, გადაადგილება არის 45°. თუ მანძილი გაიზარდა, მაშინ კუთხე პროპორციულად მცირდება. გადახრის აბსოლუტური მნიშვნელობა იცვლება აპარატის სიმძლავრის მიხედვით“ [წყარო არ არის მითითებული 876 დღე]. (ამ მოხსენების გამოყენებით, A. M. Ampère მალე შესთავაზებს მაგნიტოელექტრო გალვანომეტრს თავისი პრინციპის საფუძველზე, რომლის როლი ელექტრო მეცნიერების განვითარებაში ძნელად შეიძლება გადაჭარბებული იყოს.)

ამის შემდეგ ოერსტედმა მოახერხა კიდევ ერთი აღმოჩენის გაკეთება. ექსპერიმენტატორი გადაწყვეტს შეამოწმოს სხვადასხვა ლითონის გამტარების ეფექტი ნემსზე. ამისთვის მავთულები აღებულია პლატინისგან, ოქროსგან, ვერცხლისგან, სპილენძისგან, ტყვიისგან, რკინისგან. შედეგად, ის აღმოაჩენს, რომ ლითონები, რომლებიც არასოდეს აჩვენებდნენ მაგნიტურ თვისებებს, იძენენ მათ, როდესაც მათში ელექტრული დენი გადიოდა.

ოერსტედმა მავთულისგან ისრის დაცვა მინით, ხის, ფისით, ჭურჭლის თიხით, ქვებით და ელექტროფორის დისკით დაიწყო. სკრინინგი არ შედგა. ისარი ჯიუტად მოექცა. უარყოფილია წყლის ჭურჭელში მოთავსების შემთხვევაშიც კი. დასკვნა მოჰყვა: „მოქმედების ასეთი გადაცემა სხვადასხვა ნივთიერებით არ დაფიქსირებულა ჩვეულებრივ ელექტროენერგიასა და ვოლტაურ ელექტროენერგიაში“ .

როდესაც ოერსტედმა დამაკავშირებელი მავთული ვერტიკალურად მოათავსა, მაგნიტური ნემსი საერთოდ არ მიუთითებდა მასზე, არამედ მდებარეობდა, თითქოს, მავთულის ღერძზე ორიენტირებულ წრეზე ტანგენციურად. მკვლევარმა შესთავაზა მავთულის მოქმედება დენით მორევად განხილულიყო, რადგან ეს არის მორევები, რომლებიც მიდრეკილნი არიან იმოქმედონ საპირისპირო მიმართულებით ერთი და იგივე დიამეტრის ორ ბოლოში.

იხ. ვიდეო - УЧЕНЫЕ МУЖИ БОЖЬИ. Ганс Христиан Эрстед