ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -
მუსიკალური ნოტაცია
ნებისმიერი სისტემა, რომელიც გამოიყენება სმენით აღქმადი ინსტრუმენტული ან ვოკალური მუსიკის, ან მუსიკალურ ხმოვანებათა შორის სიჩუმის (ანუ პაუზების) ვიზუალური გადმოცემისათვის წერილობითი, ბეჭდური ან სხვა მეთოდით შექმნილი სიმბოლოების საშუალებით.
მუსიკალური ნოტაციის სახეები და მეთოდები სხვადასხვა დროში და სხვადასხვა კულტურაში განსხვავებული იყო, ხოლო მისი უძველესი ფორმების შესახებ ინფორმაცია ფრაგმენტულია. ერთსა და იმავე პერიოდშიც კი, თუნდაც ამჟამად, სხვადასხვა სტილის და ჟანრის მუსიკა განსხვავებულ მეთოდებს იყენებს. მაგალითად, პროფესიონალური კლასიკური მუსიკის შემსრულებლები, როგორც წესი, სანოტო დგამებისა და ნოტების საშუალებით ჩაწერილ პარტიტურებს იყენებენ, ხოლო ქანთრის სტილის პროფესიონალი მუსიკოსებისთვის ძირითადი მეთოდი ნეშვილის ციფრული სისტემაა.
მუსიკალურ ნოტაციაში გამოყენებულ სიმბოლოებში მოიაზრება ნებისმიერი ძველი თუ თანამედროვე სიმბოლო, შექმნილი ნებისმიერი საშუალებით, იქნება ეს ქვაზე ან თიხის ფილებზე ამოკვეთილი, პაპირუსზე, პერგამენტზე ან ქაღალდზე დაწერილი, საბეჭდი დაზგის (დაახლოებით 1400-იანი წლებიდან) ან კომპიუტერული პრინტერების (დაახლოებით, 1980-იანი წლებიდან) გამოყენებით დაბეჭდილი სიმბოლოები.
იხ. ვიდეო
მელოდიებისა და რიტმების გრაფიკული გამოსახვა ბევრ უძველეს კულტურაში იყო ცნობილი, თუმცა, არცერთი სისტემა არ იყო ყოვლისმომცველი, რის გამოც, მათი მუსიკალური ხელოვნების გაგება დღეს საკმაოდ შეზღუდულია. თანამედროვე მუსიკალურ ნოტაციას საფუძველი შუა საუკუნეების ევროპაში ჩაეყარა, რაც უკავშირდებოდა კათოლიკური ეკლესიის მიზანს, მოეხდინა ლიტურგიკული მსახურების უნიფიკაცია მსოფლიოს მასშტაბით. ეკლესიამ დაიწყო გრიგორიანული ქორალების ჩაწერა, რათა ეკლესიის მასშტაბით ყველგან ერთი და იგივე საგალობლები შესრულებულიყო. ნოტაციის განვითარება რენესანსის და ბაროკოს ეპოქებშიც გაგრძელდა. კლასიციზმის (1750-1820) და რომანტიზმის (1820-1900) ეპოქებში მასზე დიდი გავლენა მოახდინა მუსიკალური ინსტრუმენტების ტექნოლოგიურმა განვითარებამ. XX და XXI საუკუნეების თანამედროვე კლასიკურ მუსიკაში მუსიკალური ნოტაციის განვითარება არ შეწყვეტილა. ზოგიერთმა თანამედროვე კომპოზიტორმა შემოიღო გრაფიკული ნოტაცია, შეიქმნა კომპიუტერული პროგრამები მუსიკის ნოტაციისთვის. ამჟამად ნოტაციას იყენებს როგორც კლასიკური, ისე პოპულარული და ხალხური მიმართულების მუსიკა.
ანტიკურ საბერძნეთში მუსიკალური ნოტაციის სისტემა, სულ მცირე, ძვ. წ. VI საუკუნიდან ახ. წ. IV საუკუნემდე გამოიყენებოდა. შემორჩენილია ამ სახით ჩაწერილი რამდენიმე ფრაგმენტი და სრული კომპოზიცია. ნოტაცია შედგებოდა ტექსტში, მარცვლებს ზემოთ გაკეთებული სპეციალური სიმბოლოებისგან. სრულად შემორჩენილი კომპოზიციის მაგალითს წარმოადგენს სეიკილოსის ეპიტაფია, რომელიც ძვ. წ. II — ახ. წ. II საუკუნეებით თარიღდება.
მანუსკრიპტის სახით შემორჩენილია რომის იმპერიის დროინდელი კრეტელი ფილოსოფოსის და კომპოზიტორის, მეზომედესის (ახ. წ. II საუკუნე) სამი ჰიმნი. დელფური ჰიმნებიც, რომლებიც ძვ. წ. II საუკუნით თარიღდება, ამ სისტემითაა ჩაწერილი, თუმცა ისინი სრულად არაა გადარჩენილი. ძველბერძნული ნოტაცია რომის იმპერიის დასუსტებასთან ერთად დავიწყებას მიეცა.
იზანტიური მუსიკა ერთ დროს სამეფო კარის ცერემონიულ მუსიკასაც მოიცავდა, თუმცა, დღესდღეობით შემორჩენილია მონოდიური (ერთხმიანი) ვოკალური საეკლესიო მუსიკის სახით არაერთ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში. იგი იწერებოდა ბიზანტიური წრიული (მრგვლოვანი) ნოტაციით (იხ. ფოტოზე). საგალობლების კრებულები ამგვარი ნოტაციის გამარტივებული ვერსიით 1820 წლიდან იბეჭდებოდა და გამოიყენებოდა როგორც საბერძნეთის და კონსტანტინოპოლის, ისე სლავურ ენებზე მოსაუბრე ბალკანურ ეკლესიებშიც, მოგვიანებით, ბულგარეთის ავტოკეფალურ ეკლესიაშიც.
VI საუკუნიდან მოყოლებული ბერძნული თეორეტიკული კატეგორიები (მელოსი, გენოსი, ჰარმონია, სისტემა) უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობდა ბიზანტიური მუსიკის გაგებასა და გადაცემაში, განსაკუთრებული იყო დამასკური ტრადიციის გავლენა ისლამამდელ ახლო აღმოსავლეთზე, რაც სპარსული მუსიკის გავლენას შეიძლება შევადაროთ. უადრესი შემორჩენილი ნიმუშებია ბერძნული ტროპოლოგიის ფრაგმენტები პაპირუსზე. ეს ფრაგმენტები წარმოადგენს ტექსტებს, რომლებიც წინ უწერია მოდალური გასაღებს (იგივე „ხმა“, „ექოსი“ ან „იხოსი“ ძვ. ბერძნ. ἦχος; მაგალითად, ბერძ. ΠΛ Α („პლაგალური პირველი ხმა“) ან ბერძ. Β („მეორე ხმა“)).
დასავლური ნოტაციისგან განსხვავებით, ბიზანტიური ნევმები, რომლებიც X საუკუნიდან გამოიყენებოდა, ყოველთვის უკავშირდებოდა მოდალურ საფეხურებს (იგივე საფეხურზე, ერთი საფეხურით ქვევით, ორი საფეხურით ზევით და სხვა ) ზემოხსენებული მოდალური გასაღების შიგნით. თავდაპირველად, ეს გასაღები ან გავრცელებული მელოდიის დასაწყისი საკმარისი იყო ექოსის შიგნით კონკრეტული მელოდიური მოდელის საჩვენებლად.
ეკფონეტიკურ ნოტაციასთან ერთად, რომელიც მხოლოდ ლექციონარებში, საღვთისმეტყველო ტექსტების სწავლების დროს გამოიყენებოდა, მელოდიური ნოტაცია განვითარდა არაუადრეს IX-X საუკუნეებისა. ამ დროს დაიწყო თეტას (ბერძ. θ) და დიაკრიტიკული ნიშნების (ბერძ. ´ ან ბერძ. ´´) მიწერა ისეთი მარცვლების ქვეშ, რომლებზეც გარკვეული მელიზმების შესრულება მოითხოვებოდა.
დღესდღეობით, ნოტაციის ამ სისტემის ევოლუციის შესწავლა შესაძლებელია ბერძნული სამონასტრო საგალობელთა კრებულების (მაგალითად, სტიქერონი და ირმოლოგიონი) საშუალებით. ათონის მთაზე და კონსტანტინოპოლში გამოიყენებოდა ე.წ. შარტრის ნოტაცია, ხოლო იერუსალიმის და ალექსანდრიის საპატრიარქოებში ე.წ. კოისლინის ნოტაცია. არსებობდა კიდევ ერთი, ჟესტური ნოტაცია, რომელიც ასმატიკონში (გუნდის წიგნი) და კონტაკარიონში (სოლისტის წიგნი) გამოიყენებოდა. უძველესი შემორჩენილი წიგნებია ე.წ. კონდაკარები, რომლებიც სლავურადაა თარგმნილი და მათში უკვე ჩანს საკუთარი სისტემა, ე.წ. კონდაკარული ნოტაცია. ზემოთაღნიშნული ჟესტური ნოტაცია მხოლოდ ერთ, XIV საუკუნის ბერძნულ ასმატიკონშია შემორჩენილი (ინახება კასტორიაში, მეტროპოლიტენის ბიბლიოთეკაში, Ms. 8). იგი ქირონომიის (ხელის ნიშნების) პრაქტიკას ეფუძნება და იმავე წიგნში სტიქერარიულ სისტემაშია გადაყვანილი.[6] [7] ბერძნული დამწერლობის მსგავსად, ნოტაციის ნიშნებიც მარცხნიდან მარჯვნივ იყო დალაგებული, თუმცა, ზოგიერთ სირიულ მანუსკრიპტში გვხვდება ადაპტაცია პირიქითაც. რიტმის საკითხი სრულად იყო დამოკიდებული ქირონომიაზე, რომელიც სხვადასხვა კრებულში მოცემული ე.წ. „დიდი ნიშნების“ ინტერპრეტაციას წარმოადგენდა. ეს „დიდი ნიშნები“ (ბერძ. μεγάλα σῃμάδια) უკავშირდებოდა კარგად ცნობილ მელოდიურ ფრაზებს და მათ საეკლესიო მსახურების დროს გუნდის ლოტბარი იძლეოდა. ისინი გარკვეული პერიოდის განმავლობაში მხოლოდ ზეპირი ტრადიციის სახით არსებობდა, ხოლო XIII საუკუნეში მოხდა მათი ინტეგრირება ბიზანტიურ მრგვლოვან ნოტაციაში.
დღევანდელი გადმოსახედიდან, დასავლეთევროპულ და აღმოსავლურ ნევმურ ნოტაციებს შორის მთავარი განსხვავება ისაა, რომ აღმოსავლური სიმბოლოები დიფერენციალურია და არა აბსოლუტური, ესე იგი, ისინი მიუთითებენ ბგერით საფეხურებს (აღმავალი, დაღმავალი ან უცვლელი), ხოლო სწორი დასკვნის გაკეთება, თუ ზუსტად რა ზომის საფეხური (ინტერვალი) იგულისხმება, მუსიკოსს მოეთხოვება. ეს საფეხურეობრივი სიმბოლოები, იგივე ბგერითი ნევმები, ფუნჯით გასმულს წააგავს და თანამედროვე ბერძნულში gántzoi („კაუჭები“) ეწოდება.
ნოტები, როგორც ბგერითი კლასები, ან მოდალური გასაღებები წერილობითი ფორმით მხოლოდ ამ ნევმებს შორის, ჩვეულებრივ, წითელი მელნით იწერებოდა. თანამედროვე ნოტაციაში მათ, უბრალოდ, შეხსენების ფუნქცია აქვთ და თუ საჭიროა, მათ მოდალური და ტემპის ნიშნებიც ემატება. რვახმათა („ოქტოექოსის“, ძვ. ბერძნ. ὁ Ὀκτώηχος) ნოტაციაში შუალედური აღნიშვნები ერთი ექოსიდან მეორეზე დროებით გადასვლას ნიშნავდა.
ზემოხსენებული „დიდი ნიშნები“ ერთ დროს ქირონომიულ ნიშნებს უკავშირდებოდა, დღევანდელ პრაქტიკაში კი ისინი ორნამენტებს და მიკროტონალურ (ბგერის სიმაღლის ცვლილება ნახევარ ტონზე უფრო მცირე ინტერვალით) გაფორმებებს აღნიშნავს, ორივე მათგანი უმნიშვნელოვანესია ბიზანტიურ გალობაში.
ბიზანტიურის მსგავსი მუსიკალური ნოტაციის სისტემა, ნევმები, ქართულ ხელნაწერებში X საუკუნიდან დასტურდება. პირველი ასეთი ხელნაწერი მიქაელ მოდრეკილის იადგარია, რომელიც 977-988 წლებშია გადაწერილი და იმ დროის ქართულ საეკლესიო საგალობელთა კრებულს წარმოადგენს. ადრეული ქართული ნევმირებული ხელნაწერებია აგრეთვე იორდანას ძლისპირთა კრებული, უცნობი ავტორის „სადღესასწაულო“(ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, A 596),[11] იელის იადგარი (მესტიის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი). ქართული ნევმები გვხვდება აგრეთვე საქართველოს გარეთ გადაწერილ ქართულ ხელნაწერებში, მაგალითად, სინას მთაზე (GeoSin 1[12] და GeoSin 14[13] და ათონზე (№85) დაცულ ხელნაწერებში. ამ პერიოდის ყველა ხელნაწერში ერთი და იმავე ტიპის ნიშნებია, საერთო სისტემა ყველა წარმომავლობის ქართულ ხელნაწერში მკაცრადაა დაცული. აქედან გამომდინარე, მკვლევარები ასკვნიან, რომ ნევმირების ქართულ სისტემას X საუკუნეში უკვე გავლილი აქვს განვითარების გზა და მისი ჩანასახი წინა საუკუნეებში უნდა გაჩენილიყო, თუმცა ნიმუშებმა დღემდე ვერ მოაღწიეს.
ხელნაწერთა უმეტესობაში ქართული ნევმები წითელი (სინგური) მელნით შესრულებული სხვადასხვა ფორმის ნიშნებითაა წარმოდგენილი, რომლებიც საგალობლის სიტყვებს ზემოდან და ქვემოდან აქვს დასმული. ადრეულ ეტაპზე ზემოთ და ქვემოთ დასმული ნევმები ერთმანეთისაგან განსხვავებულია როგორც ფორმით, ისე, სავარაუდოდ, ფუნქციითაც. აღსანიშნავია, რომ ბიზანტიური ნევმებისაგან ქართული ნოტაციის სისტემის ერთ-ერთი განმასხვავებელი ნიშანი სწორედ სტრიქონს ქვემოთ დაწერილი ნევმებია: ბიზანტიურ საგალობელთა კრებულებში ნევმები სიტყვებს მხოლოდ ზემოდან აქვს დასმული.
ქართული ნევმირების სისტემა ცნობილი იყო XVIII-XX საუკუნემდე. გვიანდელ ქართულ ხელნაწერებში სტრიქონს ზემოთ და ქვემოთ დაწერილი ნიშნები სიმეტრიულად, სარკისებურად აირეკლავს ერთმანეთს.
ქართული ნოტაციის სისტემა განსხვავდება როგორც ბიზანტიური, ისე სომხური და სლავური ნევმების სისტემებისაგან, რის გამოც მათი გაშიფვრა რთულდება. ცნობილია, რომ ქართული ნევმებით, ისევე, როგორც ბიზანტიური სისტემით, ჩაიწერებოდა არა ნოტები, არამედ ბგერის ამაღლება ან დადაბლება ერთი ან რამდენიმე ტონით. გაშიფვრა რამდენიმეჯერ სცადეს; პავლე ინგოროყვამ ყველაზე ხშირად გამოყენებად შვიდ ქართულ სიმბოლოს კლასიკური სანოტო სისტემის შვიდი ბგერა (დო, რე, მი, ფა, სოლ, ლა, სი) შეუსაბამა. თუმცა მისი მიდგომა სამეცნიერო საზოგადოებამ არ გაიზიარა.
Комментариев нет:
Отправить комментарий