საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია

ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

საქართველოს სამოციქულავტოკეფალური              მართლმადიდებელი ეკლესია

მიხეილ საბინია ნახატი ,, დიდება იბერიას''

მართლმადიდებელი ეკლესია — ერთ-ერთი უძველესი ადგილობრივი ავტოკეფალური მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია. ეკლესიის სამოქმედო ტერიტორიაა ძირითადად საქართველო, თუმცა ეპარქიები აქვს სხვა ქვეყნებშიც. რუსეთის მიერ ოკუპაციის გამო ვერ ახორიელებს იურისდიქციას აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში. უკავია მე–9 ადგილი მართლმადიდებელ ეკლესიათა დიფტიქში. შეიქმნა IV საუკუნეში იბერიაში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად მიღებისთანავე მცხეთის საეპისკოპოსოს სახით. გადმოცემის მიხედვით საქართველოში ქრისტიანობა ქრისტეს მოციქულებმა იქადაგეს. ეკლესია თავს ღვთისმშობლის წილხვედრად მიიჩნევს.

საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას ისტორიულად დიდი პოლიტიკური ეკონომიკური ძალაუფლება ჰქონდა, ფლობდა მიწებს და ყმა-გლეხებს. მისი ქონება იზრდებოდა მეფეებისა და ფეოდალებისაგან შემოწირულობების ხარჯზე. ქართულმა ეკლესიამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ქვეყნის პოლიტიკურ, სოციალურ და კულტურულ ცხოვრებაში: აშენდა ბევრი ეკლესია-მონასტერი როგორც საქართველოში ასევე მის ფარგლებს გარეთ პალესტინაში, სირიაში, საბერძნეთსა და ბულგარეთში, სადაც ფართო სამეცნიერო, ლიტერატურული და კულტურული მოღვაწეობა მიმდინარეობდა. საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესია ასრულებს განსაკუთრებულ როლს საქართველოს სახელმწიფოში, რამდენადაც საქართველოს მხოლოდ მასთან გააჩნია ოფიციალური კონსიტიტუციური შეთანხმება. ეკლესიის წევრთა რიცხვი დაახლოებით 3,5 მილიონია. საქართველოს მოსახლეობის 83 % თავს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მრევლად მიიჩნევს. ეკლესიის მეთაურის, კათოლიკოს-პატრიარქის რეიტინგი აღემატება სახელმწიფო ინსტიტუტების და პოლიტკური ლიდერების რეიტინგს, რაც საქართველოს საპატრიარქოს საზოგადოებრივ და ეკონომიკურ პრივილეგიებს ანიჭებს.

იხ. ვიდეო

საქართველოს ეკლესიის მმართველობას აწესრიგებს 1995 წელს მიღებული მართვა-გამგეობის დებულება. მმართველობის უმაღლესი ორგანოა საერო და სასულიერო პირებისგან შემდგარი საეკლესიო კრება, რომელიც საჭიროებისამებრ მოიწვევა. კრებებს შორის ეკლესიას ხელმძღვანელობს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, რომელსაც კრებაზე ფარული კენჭისყრით ირჩევენ. მისი აღსაყდრება ხდება სვეტიცხოვლის ტაძარში. კათოლიკოს-პატრიარქი ეკლესიას მართავს წმინდა სინოდთან ერთად. საეპისკოპოსო კანდიდატს პატრიარქი არჩევს და სინოდს წარუდგენს. კათოლიკოს-პატრიარქი ეკლესიას მართავს საქართველოს საპატრიარქოს დაწესებულებათა მეშვეობით. საპატრიარქოში მოქმედებს რამდნიმე განყოფილება, ორი აკადემია, ოთხი სემინარია, საპატრიარქოს გააჩნია საკუთარი მასმედიის საშუალებები: პრესა, რადიო და ტელევიზია.

I-V საუკუნეები

საქართველოს ტერიტორიაზე ქრისტიანობის ქადაგება დაიწყო მისი დასაბამიდანვე. ქართველმა ებრაელებმა საქართველოში ჩაიტანეს ქრისტიანული სამყაროს უმნიშვნელოვანესი რელიკვია უფლის კვართი, რომელიც დამარხულია მცხეთაში, ძელიცხოვლის ძირში. ებრაული თემი საქართველოს ტერიტორიაზე ძვ. წ. VII საუკუნიდან არსებობდა და მას ისტორიულ სამშობლოსთა კავშირი არარსდროს გაუწყვეტია. ამან ხელი შეუწყო ქართველი ხალხის კავშირს ქრისტიანობასთან. საქართველოს ტერიტორიაზე ქრისტიანობას ქადაგებდნენ ანდრია პირველწოდებული, სვიმონ კანანელი, ბართლომე და მატათა მოციქულები. სვიმონ კანანელი უკანასკნელი აღესრულა და დაკრძალულია ახალ ათონში, ხოლო მატათა გონიოში.

„ხოლო კვალად განამტკიცნა წმიდამან ან­დრია მეგრელნი და აფხაზნი და წარვიდა სკვითად“

ქართული წყაროების მიხედვით ანდრია მოციქულმა საქართველოში ჩაიტანა ღვთისმშობლის ხატი, ღვთისმშობლის კვართი, მაცხოვრის ჯვრის ფიცრები და სამსჭვალები, ელია წინასწარმაეტყველის ხალენი და სხვა რელიკვიები. ლეონტი მროველის თანახმად ქრისტიანობასა და სახარებას იცნობდა იბერიის მე-19 მეფე რევ I მართალი. 325 წელს გამართულ ნიკეის პირველ საეკლესიო კრებაზე მონაწილეოდბენ ტრაპიზონის ეპისკოპოსი დამნუსი და ბიჭვინთის ეპისკოპოსი სტრატოფილოსი, რაც მიანიშნებს, რომ ბერძნული ახალშენების გავლენით დასავლეთ საქართველოში IV საუკუნეში გავრცელებული იყო ქრისტიანობა.

იბერიის სახელმწიფო რელიგიად ქრისტიანობა გამოცხადდა 326-337 წლებს შორის პერიოდში. მისი გაქრისტიანება უკავშირდება წმინდა ნინოს მოღვაწეობას. სწორედ მან მოაქცია იბერიის მეფე მირიან III და დედოფალი ნანა. მირიანის თხოვნით რომის იმპერატორმა კონსტანტინე დიდმა იბერიაში მიავლინა ეპისკოპოსი იოანე, ორი მღვდელი და სამი დიაკვანი, რომლებმაც აკურთხეს მცხეთაში აშენებული ეკლესია და ხალხისათვის შეასრულეს ნათლისღების საიდუმლო. იბერიის დედაქალაქ მცხეთასა და მის შემოგარენში გაჩნდა იესო ქრისტეს მიწიერი ცხოვრების ადგილთა შესატყვისი ტოპონიმა: ბეთლემი, გოლგოთა, გეთსიმანია, ამაღლების მთა. დაიწყო ქვის ტაძრების მშენებლობა. თავიდანვე ჩამოყალიბდა ქართული საეკლესიო არქიტექტურის ორი ტიპი: ბაზილიკა და გუმბათოვანი ეკლესია.

მცხეთის ეპისკოპოსი V საუკუნემდე მთავარეპისკოპოსის ტიტულს ატარებდა და იერარქიულად ანტიოქიის ეკლესიას ექვემდებარებოდა. მცხეთის საეპისკოპოსოს მრევლი მცირერიცხოვანი იყო, რადგან კარგახნის მანძილზე მოსახლეობაში ჯერ კიდევ ვერ აღმოიფხვრა ძველი რელიგიები — წარმართობა და ირანიდან შემოსული ზოროასტრიზმი. საქმეს ართულებდა პოლიტიკური მომენტიც: ცეცხლთაყვანისმცემლობის მიმდევარი, სასანიდური ირანი ბიზანტიის გავლენის მოსასპობად ამიერკავკასიაში ირანულ რელიგიებს და ირანული ელფერის ქრისტიანულ ერესებს მფარველობდა. ასეთ ერესებს ქართლის ეპისკოპოსთა რიგებშიც კი გამოჩენია მომხრეები; IV-V საუკუნეებში ქართლში 12-13 მღვდელთმთავართაგან 4-5 ყოფილა „შემშლელი წესთა“, მათ შორის ცნობილია ეპისკოპოსი მობიდანი, რომელიც ირანიზირებული ქრისტიანობის ფარული მიმდევარი იყო. იბერიის სამეფო კარი ებრძოდა როგორც ცეცხლთაყვანისმცემლობას, ისე ერესებს, უზრუნველყოფდა ქართლის აღმსარებლობით ერთიანობას ქვეყნის შიგნით და ერთობას ბიზანტიის საიმპერიო ეკლესიასთან, ნიკეა-კონსტანტინოპოლის და ქალკედონის მსოფლიო კრებების (325, 381, 451) დოგმატთადმი ერთგულებას. ამ მხრივ ცნობილია ეპისკოპოს მიქაელის დიდი ღვაწლიც.

წმინდა ნინოს ხატი

V-XVIII საუკუნეები

V საუკუნის 60-70-იან წლებში მეფე ვახტანგ გორგასლის მეთაურობით იბერია გათავისუფლდა სასანიდური ირანისგან და ეკლესიური დამოუკიდებლობაც მოიპოვა. 484 წელს ქართლის ეკლესიას ავტოკეფალია მიენიჭა, ხოლო მცხეთის ეპისკოპოსი აყვანილ იქნა კათალიკოსის პატივში. ქართლის საკათალიკოსოს სათავეში ჩაუდგა ბიზანტიიდან მოწვეული [[პეტრე I (კათოლიკოსი)|პეტრე I]. შეიქმნა თორმეტი ეპარქია, ეკლესიამ შეიძნა სრული იერარქიული სტრუქტურა.

„მართალთა მსვლელობა სამოთხისკენ“, ფრაგმენტი ატენის სიონის კედლის მხატვრობიდან

ქართლის საკათალიკოსოს პირველი თორმეტი ეპარქია იყო:

1. მცხეთის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი სვეტიცხოველი, კათალიკოსი პეტრე;
2. სამთავროს (ქართლის) საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი სამთავროს ეკლესია, მთავარეპისკოპოსად სამოელი;
3. კლარჯეთის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარით ახიზის ეკლესია;
4. არტაანის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი ერუშეთის ეკლესია;
5. ჯავახეთის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი წუნდის ეკლესია;
6. მანგლისის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი მანგლისის სიონი;
7. ბოლნისის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი ბოლნისის სიონი, ეპისკოპოსად დავითი;
8. რუსთავის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი რუსთავის ტაძარი;
9. ნინოწმინდის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი ნინოწმინდის ეკლესია;
10. ჭერემის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი ჭერმის ეკლესია;
11. ჩელეთის საეპისკოპოსო —
12. ხორნაბუჯის საეპისკოპოსო —
13. აგარაკის საეპისკოპოსო —

მოგვიანებით დაემატა ახალი საეპისკოპოსოები:

• წყაროსთავის საეპისკოპოსო — საკათედრო ტაძარი ჯავახეთის წყაროსთავის ეკლესია
• ანჩის საეპისკოპოსო
• აწყურის საეპისკოპოსო

ეკლესიის დამოუკიდებლობლობას და საეპისკოპოსოების დაარსებას მოჰყვა საეკლესიო კათედრალური ტაძრების მშენებლობა, ამ პერიოდში აშენდა ბოლნისისა, მანგლისისა და ურბნისის სიონები. დაიბადა ორიგინალური ქართული სასულიერო მწერლობა. V საუკუნისაა ქართული ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოები „შუშანიკის წამება“. ქართველი სასულიერო პირები V საუკუნიდანვე გამოჩნდნენ საერთაშორისო ასპარეზზე. ინტენსიური გახდა ქართველების პილიგრიმბა წმინდა მიწისკენ. ქართველმა ეპისკოპოსმა პეტრე იბერმა თანამოაზრე იოანე ლაზთან ერთად დააარსა იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი. მათ შექმნეს თეოლოგიური სკოლა. მეცნიერთა ნაწილი პეტრე იბერს მიიჩნევს არეოპაგიტული ლიტერატურის შემქმნელად. პეტრე იბერი ეძებდა მონოფიზიტებისა და დიოფიზიტების გამაერთიანებელ ფორმულას, რომელიც, მოგვიანებით, მონოთელიტებმა გამოიყენეს. ამ დროისთვის ქართულ ენაზე უკვე თარგმნილი იყო ბიბლია და ლიტურგიისთვის აუცილებელი ლიტერატურა.

VI-VII საუკუნეებში საქართველოს ეკლესიის იერარქებს ჰქონდათ მიმოწერა რომის პაპთან და იერუსალიმის პატრიარქთან სარწმუნოების საკითხებზე. პირველად საქართველოს ეკლესია რელიგიურ პოლემიკაში ჩაერთო 506 წელს დვინის საეკლესიო კრებაზე, რომელშიც საქართველოს 24 ეპისკოპოსი მონაწილეობდა გაბრიელ მცხეთელი მეთაურობით. კრებამ დაგმო ნესტორიანელობა და მიიღო ზენონ კეისრის დიოფიზიტ-მონოფიზიტთა შემარიგებელი ჰენოტიკონი. VI საუკუნის განმავლობაში საქართველოს ეკლესია შემრიგებლური პოზიციიდან აშკარა დიოფიზიტობისკენ იხრებოდა. VI საუკუნისის დამდეგისთვის ეკლესიაში ეპისკოპოსთა რიცხვი 33-ს შეადგენდა, VII ს-ის დამდეგს კი 35-ს. VI საუკუნეში საქართველოს ტერიტორიაზე ჩავიდა 13 ასურელი მამა. მათ აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე შექმნეს მონასტრების ქსელი და საფუძველი ჩაუყარეს მონასტრულ ცხოვრებას. ასურელი მამების მოღვაწეობას მოჰყვა იბერიაში დიოფიზიტობის გაძლიერება. VII საუკუნეში ქართლის ეკლესიამ კირონ I-ის მეთაურობით საბოლოოდ გააკეთა არჩევანი დიოფიზიტობის სასარგებლოდ, რასაც მოჰყვა 604-609 წლების საეკლესიო განხეთქილება კავკასიაში. დაპირისპირების ფონზე საქართველოს ეკლესიამ დააკანონა ქართულ ენაზე მღვდელმსახურება სასაზღვრო რეგიონებში, სადაც შერეული მოსახლეობა იყო, როგორიც იყო, მაგალითად, გოგარენე. 620-იანი წლების ბოლოს ჰერაკლე კეისარმა ილაშქრა საქართველოში. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შევიდა. შავიზღვისპირა ტერიტორიებზე მყოფი 3 ოლქი: გუდაყვის (გუდავის), საისინის (ცაიშის) და როდოპოლი­სის (ვარდციხის) ოლქები. VI-VII საუკუნეებში განვითარდა საეკლესიო არქიტექტურა. მცხეთის მახლობლად, წმინდა ნინოს მიერ აღმართული ჯვირას ადგილას აიგო ჯვრის ტაძარი. ესაა ცენტრალურგუმბათოვანი ნაგებობა, რომლის ინტერიერი თანაბარმკლავებიან ჯვარს გამოხატავს. ჯვრის ტაძრის ასლების სახით აიგო ატენის სიონი და ძველი შუამთა. VIII საუკუნეში არაბობამ გამოიწვია მარტიროლოგიური ლიტერატურის განვითარება. დაიწერა თხზულებები აბო თბილელის, კონსტანტი კახის და გობრონის მარტვილობათა შესახებ. საქართველოს ეკლესიას არ შეხებია მა პერიოდში წარმოშობილი ხატმებრძოლეობა. პირიქთ, ვითარდებოდა ხატწერა, მონუმენტური ფერწერა, მოზაიკის, ბარელიელფის, ქვაჯვარების და ტიხრული მინანქრის ხელოვნება. არ შეწყვეტილა საეკლესიო არქიტექტურის განვითარება. შენდებოდა ახალი ტაძრები სამშვილდის სიონი და გურჯაანის და ვაჩნაძიანის ყველაწმინდები, ბიჭვინთისა და მოქვის ტაძრები. IX საუკუნიდან მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ ქართველთა სამეფოში დაარსებული მონასტრები ხანძთა, შატბერდი და სხვები. საქართველოსა და უცხოეთის ქართულ მონასტრებში სკრიპტორიუმების ჩამოყალიბებამ საფუძველი დაუდო ხელნაწერი წიგნების გაფორმების და კალიგრაფიის ხელოვნებას. იმ პერიოდის ჩვენამდე მოღწეული ნიმუშებია ადიშისა და ჯრუჭის ოთხთავები.

გელათის მთავარი ტაძარი, 1106 წელი

X საუკუნეში დაიწყო ბრძოლა საქართველოს ერთიანი სამეფოს ფორმირებისთვის. ეკლესიის წიაღში ჩამოყალიბდა საქართველოს გაერთიანების ფორმულა, რომ საქართველოა ყველგან, სადაც წირვა-ლოცვა ქართულად აღესრულება. შეიქმნა ისტორიული თხზულება „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“, რომელიც ასახავს საქართველოს ისტორიას დასაბამიდან VII საუკუნემდე გაქრისტიანებაზე აქცენტით. X საუკუნიდან დაიწყო პალესტინურის ნაცვლად ადგილობრივი ტიპიკონის გამოყენება. X საუკუნეში მიქაელ მოდრეკილმა შექმნა ჰიმნოგრაფიული კრებული, რომელშიც თარგმნილ ტექსტებთან ერთად შევიდა ქართული ძეგლებიც. ის გამოიყენებოდა ლიტურგიკული გალობის სახელმძღვანელოდ. ითარგმნებოდა და იქმნებოდა დოგმატურ-პოლემიკური თხზულებები. სინას, ათონის, შავი მთების, პეტრიწონის და იერუსალიმის მონასტრები აკავშირებდნენ საქართველოს ეკლესიას მთელ სამყაროსთან. იოანე, ექვთიმე და გიორგი ათონელების, ეფრემ მცირის, იოანე ზოსიმეს და სხვათა დამსახურებით ქართულადითარგმნებოდა ქრისტიანული აზროვნების თითქმის ყველა მიღწევა. ათონელ მამათა თარგმანების მეშვეობით ქართული საეკლესიო პრაქტიკა იერუსალიმურიდან კონსტანტინოპოლის წესზე გადავიდა. X საუკუნეში ქართულ ენაზე არსებობდა ორიგინალური კრებული მცირე სჯულისკანონი, რომელიც შეადგინდა ექვთიმე მთაწმინდელმა. მოგვიანებით არსენ იყალთოელმა თარგმნა „დიდი სჯულისკანონი“, რომელიც დღემდე საქართველოს ეკლესიის მართვის ძირითადი კანონია

ეკლესიის გაძლიერებასთან ერთად დაიწყო ზრუნვა მისი საერთაშორისო ავტორიტეტის განმტკიცებისკენ. XI საუკუნეში ეფრემ მცირემ და გიორგი მთაწმინდელმა დაიწყეს საქართველოს ეკლესიის სამოციქულო წარმოშობის და საქართველოში მირონის დამოუკიდებლად კურთხევის კანონიერების დამტკიცება. 1010 წელს მცხეთის კათოლიკოსმა მიიღო პატრიარქის ტიტული. მასვე დაექვემდებარა აფხაზეთის საკათალიკოსო. XI საუკუნეში კათოლიკოს-პატრიარქი მელქისედეკ I იწოდებოდა აღმოსავლეთის პატრიარქადაც. ეკლესიის წიაღში გაჩნდა ტერმინი „საქართველო“, რომელიც პირველად 1105 წელს რუის-ურბნისის კრების აქტში იქნა გამოყენებული. საქართველოს ეკლესია ბიზანტიის იმპერიაში გზავნიდა ყმაწვილებს საეკლესიო განათლების მისაღებად. მანგანის აკადემიაში მიიღეს განათლება იოანე პეტრიწმა და არსენ იყალთოელმა. ამან საფუძველი მოუმზადა იყალთოსა და გელათის აკადემიების დაარსებას. გელათის აკადემია „მეორე იერუსალიმად“ და „სხვა ათინად“ იწოდებოდა. ამ აკადემიების დონე შეესაბამებოდა მაშნდელი ქრისტიანული სამყაროს უმაღლეს მოთხოვნებს. აკადემიებში ისწავლებოდა ღვთისმეტყველება, რიტორიკა, გრამატიკა, არითმეტიკა, გეომეტრია, მუსიკა, ასტრონომია, პოეზია და სამართალი. შეიქმნა ქართული კათედრალური არქიტექტურის შედევრები ბაგრატის ტაძარი, სვეტიცხოველი, ალავერდი, სამთავისი, გელათი. წინამორბედი არქიტექტურული სტილების განვითარების შედეგად ჩამოყალიბვდა ჯვარგუმბათოვანი ტაძრის ტიპი, რომელიც წარმოადგენდა მსუბუქ, ჰაეროვან, ზეცისკენ აღმართულ ერთიან მონუმენტურ შენობას, რომლის ექსტერიერი შემკული იყო ორნამენტებით და ინტერიერი ფრესკებით, იშვიათ შემთხვევაში კი მოზაიკითაც. ინტერიერის კედლის მხატვრობაში გაბატონდა მონუმენტური საზეიმო სტილი, სადაც ქრისტიანული იკონოგრაფიის გარდა გაჩნდა ეროვნული წმინდანების და ქართველ ქტიტორთა გამოსახულებები. ჩამოყალიბდა ადგილობრივი სკოლებიც, რომელთაგან აღსანიშნავია სვანეთისა და გარეჯის სკოლები. ამ პერიოდში საქართველოს ეკლესიის ძლიერებამ ზენიტს მიაღწია, XIII საუკუნეში კათოლიკოს-პატრიარქი ნიკოლოზ II დიპტიქში მე-6 ადგილზე იხსენიებოდა.

გრემი, XVI საუკუნის კომპლექსი

მონღოლებისა და თემურ-ლენგის ლაშქრობების შედეგად შეწყდა საქართველოს სამეფოსა და ეკლესიის განვითარება. მეფეები გიორგი V ბრწყინვალე და ალექსანდრე I დიდი ცდილობდნენ ეკლესიის კვლავ გაძლიერებას. XV საუკუნის II ნახევარში საქართველოს სამეფო რამდენიმე პოლიტიკურ ერთეულად დაიშალა. ამას მოჰყვა ეკლესიის დაშლაც. საქართველოს ეკლესიას გამოეყო აფხაზეთის საკათალიკოსო, რომლის მწყემსმთავარი იწოდა აფხაზეთის კათოლიკოს-პატრიარქად. XVI საუკუნის შუა წლებში აფხაზეთის კათოლიკოს-პატრიარქი იძულებული გახდა ოსმალეთის იმპერიის შემოსევების გამო ბიჭვინთიდან გელათში გადასულიყო. მალე საქართველოს ეკლესიამ დაკარგა სამცხე-საათაბაგოს მრევლი, რადგან ეს მხარეც ოსმალეთის იმპერიაში მოექცა.

„იბერიაში ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველე­ბი უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერიას, რომელსაც ძველად კოლხეთსა და ლაზიკას უწოდებდნენ აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხა­ზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში. ერეკლეს (610-641) შემდეგ ლევ ისავროსამდე (717-741) ქვემო იბერია უკვე იყო ავტოკეფალური სა­არქიეპისკოპოსო. ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე, რადგანაც ლევ ისავროსის დროს, ის უკვე კათა­ლიკოსი იყო ქვემო იბერიისა.“

(იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოს II ნოტარი, XVII ს.)

შესუსტა ქართველების პოზიციები იერუსალიმში, სინასა და ათონის მთაზე. შემოსევების შედეგად დაინგრა ეკლესები, ქვეყნიდან გაზიდულ იქნა საეკლესიო ნივთები და ქონება. გაჩნდნენ ახალი მოწამეები დემეტრე II თავდადებული, ლუარსაბ II, ქეთევან დედოფალი, ბიძინა ჩოლოყაშვილი, შალვა და ელიზაბარ ერისთავები. 1453 წელს კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ საქართველოს ეკლესია აღმოჩნდა ისლამის გარემოცვაში. მართალია, კვლავ შენდებოდა ეკლესიები, იხატებოდა ტაძრები, ცოცხალი იყო ოქრომჭედლობა, მაგრამ ყველა ამ ხელოვნებას დაეტყო დაღმასვლა და დაქვეითება. რომის პაპისა და ქართველთა ერთობლივი გეგმა ოსმალეთზე ლაშქრობისა ჩაიშალა. უშედეგო აღმოჩნდა სულხან-საბა ორბელიანის და სხვათა მიერ გაწეული რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან დაკავშირების ცდები. ქართულმა სამეფო-სამთავროებმა ორიენტაცია რუსეთის სამეფოზე აიღეს. XVI საუკუნის ბოლოს პატრიარქის ტიტული მიიღო რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მიტროპოლიტმა და მან დიპტიქში მე-5 ადგილი დაიკავა, ხოლო საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა მე-6 ადგილზე გადაინაცვლა.

XVIII საუკუნეში საქართველოს ეკლესიამ რამდენჯერმე შეძლო გამოცოცხლება. მიერ ვახტანგ VI-ის სტამბაში იბეჭდებოდა საეკლესიო პრაქტიკისთვის მნიშვნელოვანი წიგნები. ვახტანგისვე შექმნილმა სწავლულ კაცთა კომისიამ შესწავლა საქართველოს ეკლესიის ისტორია, დააზუსტა ცნობები ზოგიერთი სასულიერო მოღვაწის შესახებ. საეკლესიო ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი ეტაპი შექმნა კათოლიკოსმა ანტონ I-მა. მისი მოღვაწეობის შედეგად განახლდა სამონასტრო ცხოვრება, გაიხსნა საეკლესიო სკოლები, თბილისის და თელავის სემინარიები. ანტონი თარგმინდა და თავად ქმნიდა სახელმძღვანელოებს, შექმნა ჰაგიოგრაფიული და ჰიმნოგრაფიული კრებულები.

რუსეთის ეკლესიის შემადგენლობაში

 საქართველოს საეგზარქოსო.

1783 წელს დადებული გეორგიევსკის ტრაქტატით საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი რუსეთის ეკლესიის სინოდის წევრად გამოცხადდა. 1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს შეერთების შემდეგ რუსეთის იმპერიას უნდოდა გადაეწყვიტა საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზების საკითხი. იმპერიის ხელისუფლებამ დაიწყო კათოლიკოს-პატრიარქ ანტონ II-ის შევიწროება. 1810 წლის 3 ნოემბერს ის იძულებული გახდა პეტერბურგში ჩასულიყო. ანტონ II-ს უკან დაბრუნების უფლება არ მისცეს. ალექსანდრე I-მა რუსეთის ეკლესიის სინოდის ობერპროკურორს და საქართველოს მთავარმართებელ ალექსანდრ ტორმასოვს დაავალა საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის საკითხის გადაწყვეტა. ტორმასოვმა ალექსანდრე გოლიცინთან და არქიეპისკოპოს ვარლამთან ერთად მოახდინეს საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზება. გაუქმდა ეკლესიის ავტოკეფალია და ის ჩამოყალიბდა, როგორც რუსეთის ეკლესიის საეგზარქოსო. ეგზარქოსად დაინიშნა ეპისკოპოსი ვარლამი. ეპარქიების რიცხვი შემცირდა ორამდე: მცხეთა-ქართლისა და ალავერდ-კახეთისა. ეკლესიის ქონება ხაზინას გადაეცა. ქალაქებში შეიზღუდა ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვა. ტორმასოვის რეფორმა 1811 წლის 30 ივნისს დამტკიცდა.

ეპისკოპოსი გაბრიელ ქიქოძე, ქუთაისი, 1880

1811 წლისთვის საქართველოს ეკლესიის მდგომარეობა შემდეგი იყო:

ეპარქია	13
მღვდელმთავარი	7
ეკლესია	799
მღვდელი	746
დიაკვანი	146
ეკლესიის მსახური	661
საარქიმანდრიტო	9
არქიმანდრიტი	6
ბერ-მონაზონი	75

უფრო მტკივნეულად წარიმართა აფხაზეთის საკათალიკოსოს გაუქმების პროცესი. ის გაუქმდა 1814 წლის 17 ოქქტომბერს და მის ნაცვლად შეიქმნა საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორა. საკათალიკოსოს გაუქმებას თან ახლდა გლეხებისთვის საეკლესიო გადასახადების გაზრდა, რამაც გამოიწვია 1819-1820 წლების აჯანყება იმერეთსა და გურიაში. 1820 წელს აჯანყების მხარდაჭერისთვის დააპატიმრეს და გადაასახლეს დოსითეოს ქუთათელი და ეფთვიმე გენათელი. საქართველოს საეგზარქოსომ 18 ეგზარქოსი გამოიცვალა. ვარლამის შემდეგ ამ თანამდებობაზე მხოლოდ ეთნიკურად რუსები ინიშნებოდნენ. მათი უმრავლესობა ქართულ კულტურას დამცირებით ეპყრობდა, რაც კონფლიქტებს იწვევდა. ზოგიერთი ეგზარქოსი, მაგალითად ისიდრე და ვლადიმერი ხელს უწყობდნენ ქართული ჰიმნოგრაფიული ტრადიციების აღდგენას.

XIX საუკუნის შუა წლებში გაჩნდა ქართულენოვანი საეკლესიო პრესა „საქართველოს სასულიერო მახარობელი“, „შინაური საქმეები“, „სიტყვა“, „მწყემსი“, დაიწყო ძველი ქართული საგალობლების შესწავლა, აღმოჩენილ და შესწავლილ იქნა ძველი ქართული საეკლესიო მწერლობის ძეგლები. 1882 წელს თბილისში ჩატარდა რუსეთის V არქეოლოგიური ყრილობა, სადაც ქართული საეკლესიო ნივთების და წიგნების პირველი გამოფენა მოეწყო, 1888 წელს დაარსდა თბილისის საეკლესიო მუზეუმი. რუსეთის სასულიერო აკადემიებში აღიზარდნენ ქართველი ღვთიმეტყველები და მისიონერები, რომელთაგან გამორჩეული იყპ ეპისკოპოსი გაბრიელი. მისი ქადაგებები მისსავე სიცოცხლეში ითარგმნა რუსულ და ინგლისურ ენებზე.

1886 წელს თბილისის სასულიერო სემინარიის სტუდენტმა იოსებ ლაღიაშვილმა მოკლა სემინარიის რექტორი პავლე ჩუდეცკი. ჩუდეცკის დაკრძალვის დღეს ეგზარქოსმა პავლემ დაწყევლა მკვლელი და საზოგადოება, რომელმაც ის წარმოშვა. უცნობია, ზუსტად რა სიტყვები წარმოთქვა პავლემ, თუმცა ის აღქმულ იქნა, როგორც ქართველი ერის დაწყველა. პროტესტი ყველაზე მკაფიოდ დიმიტრი ყიფიანმა გამოხატა და საჯაროდ, პრესის მეშვეობით მოითხოვა ეგზარქოსისგან საქართველოს დატოვება. ეგზარქოსმა პავლემ წერილითვე უარყო წყველის წარმოთქმა, ხოლო დიმიტრი ყიფიანის მიმართ ხელისუფლებამ რეპრესიული ზომები გაატარა, თანამდებობიდან გადააყენა და სტავროპოლის მხარეში გადაასახლა, სადაც ის მოკლეს. ყიფიანის გადმოსვენება და მთაწმინდაზე დაკრძალვა ანტიიმპერიულ აქციად იქცა.

ეკლესიის ისტორიის ქართველი მკვლევარებმა ხელმისაწვდომი გახადეს დოკუმენტები, რომლებიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის უფლებას ადასტურებდა. 1894 წელს ჟურნალ „პასტირში“ გამოქვეყნდა მღვდელ კალისტრატე ცინცაძის სტატია „საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია“. 1905 წლიდან დაიწყო აქტიური კამპანია ავტოკეფალიის მოთხოვნით, ქვეყნდებოდა ისტორიული მასალები, ეწყობოდა კრებები. ამ ბრძოლას სათავეში ედგნენ ეპისკოპოსები კირიონი და ლეონიდე, არქიმანდრიტი ამბროსი, დეკანოზები კალისტრატე და ნიკიტა და სხვები. კირიონმა, კალისტრატემ, თედო ჟორდანიამ, ნიკოლოზ დურნოვომ 1905-1906 წლებში დაბეჭდეს ნაშრომები, რომლებშიც ასაბუთებდნენ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობას.

საქართველოს საეგზარქოსო 1903 წელს

ნიკო მარი

1905 წლის 29 მაისს დაიწყო მუშაობა არასანქცირებულმა ყრილობამ, რომელიც ეგზარქოსმა ალექსიმ კაზაკების მეშვეობით დაარბია. ამ ფაქტმა საპროტესტო მოძრაობა უფრო გააძლიერა. ხელისუფლება იძულებული გახდა ეგზარქოსი ალექსი საქართველოდან გაეწვია და დაეწყო მზადება საეკლესიო კრებისთვის, რომელსაც ეს საკითხი უნდა გადაეწყვიტა. 1906-1907 წლებში რუსეთის ეკლესიის სინოდში გაიმართა წინასწარი თათბირები, სადაც მოისმინეს ეპისკოპოსების კირიონის, ლეონიდეს, ექვთიმეს, პროფესორების ალექსანდრე ცაგარელის, ალექსანდრე ხახანაშვილის და ნიკო მარის მოხსენებები. კირიონის მოხსენების თემა შემდეგ საკითხებს ეხებოდა: „1. საქართველოს საეკლესიო საკითხი, 2. რა აიძულებს ქართველებს იბრძოლონ თავიანთი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის, 3. რომელ წელს მიენიჭა ივერიის ეკლესიას ავტოკეფალია, 4. ეროვნული პრინციპი ეკლესიაში”. ალექსანდრე ცაგარელის მოხსენება ეხებოდა XVII-XVIII საუკუნეებში საქართველოს ეკლესიის ოფიციალურ მიმოწერას. იგი ასაბუთებდა, რომ რუსეთის ეკლესიის სინოდსა და საერო მთავრობას არავითარი უფლება არ ჰქონდა გაეუქმებინა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია საქართველოსა და მსოფლიოს საეკლესიო კრებების თანხმობის გარეშე. ცაგარელმა თავის მოხსენებაში დაასაბუთა ის უარყოფითი შედეგები, რაც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებას მოჰყვა. ალექსანდრე ხახანაშვილის მოხსენება ეხებოდა საქართველოს ეკლესიისა და განათლების მდგომარეობას XVIII საუკუნეში, მასში დასაბუთებული იყო ქართული ეროვნული შეგნების, ქართული ენისა და განათლების განვითარებაში საქართველოს ეკლესიის როლი და მნიშვნელობა. ნიკო მარის მოხსენებამ „საქართველოს ეკლესიის ისტორიული განხილვა ძველი დროიდან” განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა სხდომაზე, მან ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგენი ჩიხში მოამწყვდია. სხდომაზე ქართველი სამღვდელოების მოთხოვნამ ასეთი სახე მიიღო:

1. ცნონ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, რომელიც ივერიის ეკლესიას ებოძა VI მსოფლიო საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებით და რომელიც ცნეს კონსტანტინოპოლისა და აღმოსავლეთის პატრიარქებმა.
2. აღდგეს ქართლის, სამცხის, კახეთის, სამეგრელო-სამურზაყანოს, გურიის ეპარქიები, საქართველოს ეკლესიას უფლება მიეცეს წელიწადში ორჯერ საეკლესიო კრების მოწვევისა.

რუსების მხრიდან ავტოკეფალიის წინააღმდეგ გამოვიდნენ პროფესორები გლობუკოვსკი და ოსტროუმოვი, დეკანოზები ვოსტორგოვი და ბუტკევიჩი. პროფესორებმა სოკოლოვმა, ზაოზერსკიმ და დურნოვომ მხარი დაუჭირეს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიას. დებატები კონსტრუქციულ კალაპოტში მიმდინარეობდა, მაგრამ სინოდმა პირობა არ შეასრულა და კრება აღარ მოიწვია. არსებობდა სასულიერო პირების ჯგუფი, რომლებიც რუსეთის ეკლესიიდან გათავისუფლებას რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან უნიის მეშვეობით აპირებდნენ. ქართული კათოლიკური ჟურნალი „ჯვარი ვაზისა“ საკუთარ სივრცეს უთმობდა მართლმადიდებელ სასულიერო პირებს. ამ მიმართულებით აქტიურობდნენ გელათის მონასტრის ბერები, ქუთაისის თავად-აზნაურები, აკაკი წერეთელი, ვარლამ ჩერქეზიშვილი, მაგრამ მათ ბევრი არ მიემხრო.

1908 წლის 28 მაისს თბილისში მოკლეს ეგზარქოსი ნიკონი. მკვლელი ვერ დაიჭირეს. ეჭვი მიტანილ იქნა ეპისკოპოს კირიონზე, რომელიც დააპატიმრეს, სასულიერო ხარისხი ჩამოართვეს და გადაასახლეს, არქიმანდრიტ ამბროსიზე, რომელიც 1910 წელს გაამართლეს და მღვდელ ნიკოლოზ ნამორაძეზე, რომელიც გაიქცა, თავი სტამბულის ქართველ კათოლიკეთა მონასტერს შეაფარა და საქართველოში მხოლოდ 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ დაბრუნდა. ნიკონის მკვლელობამ ქართული სამღვდელოების დევნა და შევიწროება გამოიწვია.

პირველი მსოფლიო ომის დროს გადამწყვეტ ფაზაში შევიდა ბრძოლა ავტოკეფალიისთვის. საპასუხოდ ხელისუფლებამ შეიმუშავა პროექტი, რომლის მიხედვით საქართველოს საეგზარქოსოს ნაცვლად უნდა ჩამოყალიბებულიყო კავკასიის სამიტროპოლიტო, ანუ მომხდარიყო საქართველოს ეკლესიის სრული ინკორპორაცია რუსეთის ეკლესიაში. ამ პროექტს შეეწინააღმდეგა ეგზარქოსი პლატონი. ამის შემდეგ შემუშავებულ იქნა პროექტი, რომელიც ითვალისწინებდა სოხუმის ეპარქიის ჩამოშორებას საქართველოს საეგზარქოსოდან და მის გაერთიანებას რუსსეთის ერთ-ერთ ეპარქიაში. თებერვლის რევოლუციამ შექმნა პირობები საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადებისთვის. 1917 წლის მარტიდან იმართებოდა საიდუმლო კრებები, რომლებშიც ნოე ჟორდანია და სხვა ქართველი პოლიტიკოსებიც მონაწილეობდნენ 1917 წლის 12 (25) მარტს, მცხეთის სვეტიცხოველში შეკრებილმა ქართველმა სამღვდელოებამ საგანგებო საეკლესიო კრებაზე აღადგინა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია და კვლავ შემოიღო საპატრიარქო მმართველობა. დროებით კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევამდე ეკლესიის გამგედ დაინიშნა გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი ლეონიდე.

ავტოკეფალიის აღდგენიდან 

კირიონ II

1917 წლის მარტიდან სექტემბრამდე საქართველოში მიმდინარეობდა მოსამზადებელი სამუშაოები პირველი საეკლესიო კრებისთვის და კათოლიკოს-პატრიარქის ასარჩევად. 1917 წელს 8-17 სექტემბერს თბილისში შედგა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პირველი ადგილობრივი კრება. კრებამ იურიდიულად დაადასტურა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა, გააუქმა ეგზარქოსის თანამდებობა და აღადგინა კათოლიკოს-პატრიარქის ტიტული, კრებამ დაამტკიცა ეკლესიის მართვა-გამგეობის დებულება, განსაზღვრა ეპარქიათა რაოდენობა, შემოღებულ იქნა ეკლესიის მმართველი ორგანო საკათალიკოსო საბჭო. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევნებში კენჭს იყრიდა სამი კანდიდატი: მიტროპოლიტი ლეონიდე, ეპისკოპოსი კირიონი და არქიმანდრიტი ამბროსი, რომელმაც მოხსნა კანდიდატურა. კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩიეს ეპისკოპოსი კირიონი კირიონ II-ის სახელწოდებით. 1917 წლისთვის საქართველოში იყო 1130 მოქმედი ეკლესია-მონასტერი, 2609 მღვდელი, 227 მთავარდიაკონი, 1606 დიაკონი, 29 მამათა მონასტერი 1188 ბერით, 6 დედათა მონასტერი 280 მონაზვნით. კირიონის არჩევას დიდი სიხარულით შეეგება მოსახლეობის უმრავლესობა, მათ შორის საქართველოში მცხოვრები მუსლიმური თემი. 1 ოქტომბერს განსაკუთრებული ზეიმით მოხდა კირიონ II-ის აღსაყდრება მცხეთის სვეტიცხოვლის ტაძარში. პატრიარქს მცხეთის რკინიგზის სადგურში დახვდა მთელი ქართველობა, ხევსურები ჩაჩხანებში საზეიმოდ იარაღასხმული ხევსურები.  კირიონ II-მ აქტიური მონაწილეობა მიიღო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გახსნის ზეიმში. საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ, 27 მაისს თავისუფლების მოედანზე მან სამადლობელი პარაკლისი გადაიხადა და სიტყვით მიმართა საზოგადოებას. საქართველოს ეკლესიამ რუსულენოვანი სასულიერო სასწავლებლები ქართულენოვნად გადააკეთა. კირიონ II-მ ეკლესიამ ეპისტოლეები დაუგზავნა მსოფლიოს მართლმადიდებელი ეკლესიების პატრიარქებს და მათ ძველი კავშირ-ურთიერთობათა აღდგენა სთხოვა. მას ასევე ეპისტოლეებით მიმართა რომის პაპსა და სომხეთის კათოლიკოსს. იმ მართლმადიდებელ ეკლესიათა პატრიარქებმა, რომლებიც რუსეთის ეკლესიის 1917-1918 წლების კრებას ესწრებოდნენ, რუსეთის ეკლესიის გავლენით ჩათვალეს, რომ საქართველოს ეკლესიამ უმადურად ისარგებლა რუსეთის ეკლესიის მძიმე დმგომარეობით და ისე გამოაცხადა ავტოკეფალია. მალე თავი იჩინა უთანხმოებამ კირიონსა და მიტროპოლიტ ლეონიდეს შორის ეკლესიის მართვის საკითხებში. კირიონი ეროვნული ეკლესიისკენ იხრებოდა, რასაც სხვა მღვდელმთავრები ფილეტიზმად მიიჩნევდნენ. ღრმავდებოდა წინააღმდეგობა საკათალიკოსო საბჭოსა და საქართველოს მთავრობას შორის. 1918 წლის 27 ივნისს კირიონი მოკლული იპოვეს მარტყოფის რეზიდენციაში. შემთხვევა გამოუძიებელი დარჩა. რუსეთის პატრიარქი ტიხონი, აგრძელებდა რუსეთის სინოდის პოლიტიკას ქართული ეკლესიის მიმართ. 1917 წლის 29 დეკემბერს მან წერილით მიმართა საქართველოს ეკლესიას. ამ წერილში იგი უარყოფითად აფასებდა საქართველოს ეკლესიის მიერ ავტოკეფალიის აღდგენას და საქართველოს ეკლესიის მესვეურთაგან მოითხოვდა რუსეთის საქართველოს კრებაზე მიწვევას და „ცთომილებათა მონანიებას”. 1919 წლის 5 აგვისტოთი დათარიღებულ საპასუხო ეპისტოლეში კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე ასაბუთებდა რუსეთის პატრიარქის მოთხოვნების სიმცდარეს.

კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე

საქართველოს დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ რელიგიასთან მიმართებაში სეკულარიზმის კურსი აირჩია. 1918 წლის ნოემბერს ეკლესიას გამოეყო სკოლები, 1920 წელს კი სახელმწიფო და ეკლესია სრულიად განცალკევდა, რაც მოგვიანებით აისახა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციაში. სახელმწიფომ ეკლესიას ჩამოართვა მიწები და ქონება, რამაც ეკლესია ეკონომიკური სიძნელეების წინაშე დაყენა. 1920 წლის 27 ივნისს თბილისში შედგა მეორე საეკლესიო კრება. კრებამ განიხილა ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფის, სასულიერო სასწავლებლების განათლების სამინისტროსათვის გადაცემის, ეკლესიის ბიუჯეტის, მცხეთა-თბილისის ეპარქიის გაერთიანების საკითხები. კრებამ მიტროპოლიტი ლეონიდე არჩევნების გარეშე დაამტკიცა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქად. ლეონიდე მხარს უჭერდა თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსოს აღდგენას და ამ მხრივ რომის პაპის წარმომადგენლებს დახმარებას აღუთქვამდა. 1921 წლის 20 თებერვალს კოჯორ-ტაბახმელის ბრძოლების დროს პატრიარქმა ლეონიდემ სიტყვა წარმოთქვა თბილისის სამხედრო ტაძრისს, რომელშიც ერს ბრძოლისკენ მოუწოდა:

„თითოეულს აქ მდგომთაგან ნათლად და ცოცხლად გვეხატება თვალწინ ის ბნელი ჯოჯოხეთი და ზომას აღმატებული უბედურება, რომელიც თავს დასტრიალებდა ჩვენს სამშობლოს შაბათს განთიადისას... დღესაც ისევ შეუწყვეტლივ გაისმის თბილისის მიდამოებში მტრის ზარბაზნების გრგვინვა, ამიტომ სამშობლოს კეთილდღეობაზე ზრუნვა გვიკარნახებს მთელი ჩვენი ენერგიის, ქონებისა და სიცოცხლის მიტანას მართლის სამსხვერპლოზე.“

საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ თბილისში უკიდურესად მძიმე ვითარება შეიქმნა, სასმელი წყალი კი არ იშოვებოდა და ხალხი წყალს მტკვრიდან ეზიდებოდა. ლეონიდემ უარი განაცხადა წყაროებიდან მოტანილ წყალზე, მტკვრის წყლის დალევის გამო ეპიდემია შეეყარა და 1921 წლის 11 ივნისს გარდაიცვალა.

კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი

1921 წელს 1-5 სექტემბერს გელათში შედგა მესამე საეკლესიო კრება. კრებამ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია ცხუმ–აფხაზეთის მიტროპოლიტი ამბროსი. ამავე კრებამ ევროპაში სასულიერო განათლების მისაღებად გაგზავნა გრიგოლ ფერაძე. 1921 წლიდან მათი კატასტროფულად შემცირდა ეკლესია-მონასტრების რაოდენობა. ბოლშევიკური ხელისუფლება ეკლესია-მონასტრებიდან დაურიდებლად ეზიდებოდნენ საეკლესიო ქონებას, ანადგურებდნენ ხატებსა და საღვთისმსახურო წიგნებს. პატრიარქმა ამბროსიმ დასახმარებლად საერთაშორისო საზოგადოებას მიმართა. 1922 წელს მან გენუის კონფერენციას გაუზავნა მემორანდუმი, სადაც წერდა:

„ერს უგმობენ და ართმევენ მშობლიურ ენას, მას უბილწავენ მამა-პაპურ ეროვნულ კულტურას, უბღალავენ წმინდათა-წმინდას სარწმუნოებრივ გრძნობას და სინდისის თავისუფლების დროშის ქვეშ, ნებას არ აძლევენ თავისუფლად დაიკმაყოფილოს რელიგიური მოთხოვნილება. მისი სამღვდელოება უკიდურესად დევნილია, მისი ეკლესია, ეს ძველისძველი ფაქტორი საქართველოს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ამაღლებისა და ძლიერებისა დღეს უფლებააყრილია.“

კათალიკოსი მოითხოვდა საქართველოდან რუსეთის საოკუპაციო ჯარების დაუყოვნებლივ გაყვანას. მემორანდუმს ხელს აწერდნენ საკათალიკოსო საბჭოს წევრები: მიტროპოლიტი ნაზარი, დეკანოზები კალისტრატე და ანტონი, იოსებ მირიანაშვილი, დიმიტრი ლაზარიშვილი, პავლე ქავთარაძე, ნიკოლოზ არჯევანიძე და ნიკოლოზ თავდგირიძე. 1924 წელს კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ რომის პაპთან გაგზავნა დესპანი რაფიელ ივანიცკი.

მემორანდუმის შემდეგ რეპრესიები უფრო გაძლიერდა. ოფიციალურ გაზეთებში — „კომუნისტი”, „კვაწარახი”, „მუშა”, „ტარტაროზი” — დაიწყეს საქართველოს ეკლესიის წარმომადგენლების საწინააღმდეგო კამპანია. 1923 წელს დააპატიმრეს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი და საკათალიკოსო საბჭოს ყველა წევრი. პატიმრობაში ყოფნის დროს კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის გადაწყვეტილებით ეკლესია გრიგორიანული კალენდრის გამოყენებაზე გადავიდა. 1924 წლის 10-19 მარტს გაიმართა აბროსისა და საკათალიკოსო საბჭოს წევრების სასამართლო პროცესი. სასამართლომ უარი თქვა პავლე ინგოროყვასა და ივანე ჯავახიშვილის მოწმეებად გამოძახებაზე, სამაგიეროდ მოწმეებად გამოიძახა პროლეტარიატის წარომადგენლები: ორზუმელოვი, ვარლამოვი, გუბლიევა, ოქიევი, რომლებიც საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სამღვდელოებას „მრავალსაუკუნოვან ბოროტებად” და „მშრომელი ხალხის” მტრად აცხადებდნენ და მოითხოვდნენ „ბნელეთის მოციქული” სასულიერო პირების სასტიკ დასჯას. სასამართლოს შენობის წინ იყვნენ მუშათა წარმომადგენლები ტრანსპარანტებით „ძირს ამბროსი”, „ძირს უწმინდესი კონტრრევოლუცია” და სხვ. სასამართლოზე კათოლიკოს-პატრიარქმა წარმოთქვა სიტყვა სათაურით: „მე აღვასრულე ჩემი ვალი”, რომელშიც დაასაბუთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაცია და ადგილობრივი ხელისუფლების მარიონეტული ბუნება.

	„ამაღლებული ხმა და მსჯავრი, რომელსაც მომისჯის უზენაესი სამსჯავრო, მონახავენ თავის ადგილს ყოველის ქართველის გულში. იმ ქართველისა, რომელსაც ჯერ კიდევ არ დაუკარგავს სარწმუნოება და სამშობლოს სიყვარული“
	(კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი)

ამბროსის დაპატიმრების შემდეგ საბჭოთა ხელისუფლებამ სცადა საეკლესიო კანონმდებლობის უხეში დარღვევით კათოლიკოს-პატრიარქად მისთვის სასურველი პიროვნება დაემტკიცებინა, მაგრამ მრევლმა და სამღვდელოებამ ცრუ პატრიარქს სიონის ტაძარში შესვლის უფლება არ მისცა. სასამართლომ ამბროსისა და სხვა ბრალდებულებს შვიდი წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა. ის მეტეხის ციხეში ჩასვეს. საპატრიარქო საბჭოს სხვა წევრები კიდევ უფრო მკაცრად დაისაჯნენ. ვითარება კიდევ უფო დაძაბა 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებამ, ასევე ქუთათელი მიტროპოლიტი ნაზარის მიერ სვირის ეკლესიის კურთხევამ. 1924 წლის 2 აგვისტოს ნაზარი და დეკანოზები გერმანე ჯაჯანიძე და იეროთეოზ ნიკოლაძე, ასევე მღვდელი სიმონ მჭედლიძე დააპატიმრეს ანტისაბჭოთა აგიტაციის ბრალდებით. 28 აგვისტოს საგანგებო სამეულის განაჩენით სამივე მათგანი სიკვდილით დასაჯეს ქუთაისის მახლობლად, საფიჩხიას ტყეში.

1924 წლის 21 ნოემბრის საქართველოს ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის დადგენილებით შვიდი ადამიანისგან შემდგარ მრევლს მიეცა ტაძრის გახსნის უფლება. დადგენილების მიუხედავად გრძელდებოდა ღვთისმსახურთა შევიწროება, ეკლესია-მონასტრების დახურვა და ნგრევა. ხალხის თანდასწრებით ხდებოდა სასულიერო პირთათვის ტანსაცმლის შემოხევა, წვერის გაკრეჭა. მრავალი ეკლესია დაანგრიეს და მათ ადგილას სახელმწიფო ორგანოების შენობები, სკოლები და კლუბები ააშენეს. 1925 წლის დასაწყისში კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი, რომლის ჯანმრთელობა ძალიან იყო შერყეული და საკათალიკოსო საბჭოს სხვა წევრები ამნისტიით გაათავისუფლეს. ამ ვითარებაში სასულიერო პირთა ნაწილმა გადაწყვიტა ხელისუფლების მიმართ ლოიალური კურსი აერჩია. 1926 წლის 26-27 დეკემბერს ეპისკოპოსების ქრისტეფორესა და დავითის თაოსნობით ქუთაისში გაიმართა საეკლესიო ყრილობა, რომელმაც ეკლესიაზე თავსდამტყდარი უბედურების მიზეზად კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსისა და საკათალიკოსო საბჭოს ანტისამთავრობო კურსი მიიჩნია და ხელისუფლებისადმი ერთგულების გამომხატველი დეკლარაცია მიიღო. 1927 წლის 27 მარტს გარდაიცვალა კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი. რეპრესიების შიშის მიუხედავად მის დაკრძალვას უამრავი ადამიანი დაესწრო.

კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე

პატრიარქი კალისტრატე

მეოთხე საეკლესიო კრება შედგა თბილისში, 1927 წელს 21-27 ივნისს. ამბროსის მოსაყდრე კალისტრატემ ოფიციალური განცხადებით უარი ეთქვა თანამდებობაზე. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩიეს ცხუმ–აფხაზეთის მიტროპოლიტი ქრისტეფორე III. მისი პოლიტიკა ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის სურვილით გამოირჩეოდა, მაგრამ ეკლესიათა დახურვის და დანგრევის პროცესის შეჩერება ასეთი დიპლომატიითაც ვერ შეძლო. კრებამ დაადასტურა კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის გადაწყვეტილება ახალ სტილზე გადასვლის შესახებ, გამარტივდა ღვთისმსახურების და სამღვდელო პირთა ცხოვრების წესები. რეფორმები მრევლმა ბოლშევიკური ხელისუფლებისგან თავსმოხვეულად აღიქვა და ისინი ვერ დაინერგა. 1928 წელს მიიღეს გადაწყვეტილება კვლავ ძველი სტილის აღდგენის შესახებ. საქართველოს მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ ქრისტეფორე III-ის დროს შეინარჩუნა რვა ეპარქია: ალავერდის, ბოდბის, ნინოწმინდის, ქუთაის-გელათის, ცხუმ-აფხაზეთის, წილკნის, ჭყონდიდისა და მცხეთა-თბილისის. 1929 წლის 8 ივლისს შედგა მეხუთე საეკლესიო კრება. საბჭოთა ხელისუფლებამ კიდევ უფრო გააძლიერა ბრძოლა ქრისტიანული სარწმუნოების წინააღმდეგ. 1929 წელს შეიქმნა „მებრძოლ უღმერთოთა კავშირი”, მაზრებში კი „უღმერთოთა უჯრედები”. უღმერთოთა კავშირი სამაზრო უჯრედებს სთხოვდა ყოველთვიურად წარმოედგინათ ინფორმაცია, თუ რამდენი ეკლესია დახურეს თავიანთ მაზრებში. თბილისში საქართველოს საპატრიარქოს ჩამოართვეს და დაანგრიეს სამხედრო ტაძარი, დახურეს ანჩისხატი, გელათი, ალავერდი. საქართველოს საპატრიარქო რეზიდენცია მიითვისეს, საპატრიარქო ქონების ნაწილი დაიტაცეს, ნაწილი გადაყარეს. 1932 წელს გარდაიცვალა კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე III.

1932 წელს 21-22 ივნისს მეექვსე საეკლესიო კრებაზე კათალიკოს-პატრიარქად აირჩიეს მიტროპოლიტი კალისტრატე. 1934 წლის 31 მაისს შედგა მეშვიდე საეკლესიო კრება. საკათალიკოსო საბჭოს ნაცვლად შეიქმნა საქართველოს ეკლესიის წმინდა სინოდი, რომლის წევრები მხოლოდ სასულიერო პირები უნდა ყოფილიყვნენ. ამ დროისთვის მართლმადიდებელ სამრევლოთა რიცხვი 15-მდე იყო შემცირებული. დაკეტილი იყო სვეტიცხოველი და დაკეტვა ელოდა სიონის ტაძარსაც. კათოლიკოს-პატრიარქმა კალისტრატემ ტელეგრამით მიმართა სტალინს და დახმარება სხთხოვა. სტალინის პასუხი უცნობია. 1937 წელს შედგა მერვე საეკლესიო კრება. კრებამ მოახდინა სინოდის რეორგანიზაცია; შემოღებულ იქმნა კათალიკოს-პატრიარქის სახით ერთპიროვნული მართვა-გამგეობა. სინოდს ეწოდა კათალიკოსის თანასინოდი. ასეთი გადაწყვეტილებები გამოწვეული იყო საქართველოს ეკლესიაში შექმნილი რთული ვითარებითა და იმ უთანხმოებებით, რომლებიც არსებობდა ზოგიერთ მღვდელმთავარსა და კათოლიკოსს შორის.

ხელისუფლება ხელს უშლიდა პატრიარქის მრავალი ჩანაფიქრის განხორციელებაში. ვერ მოხერხდა ალავერდის, ბათუმ-შემოქმედის, ბოდბისა და ჭყონდიდის ეპარქიებში მღვდელმთავრების შეკრება, რაც მეტად დამაფიქრებელი ფაქტი იყო. სამაგიეროდ პატრიარქ კალისტრატეს დიდი მცდელობის შედეგად, მოწამეთას ეკლესიიდან გადასვენებული წმინდა დავითისა და კონსტანტინეს ნეშტები ქუთაისის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმიდან კვლავ მოწამეთაში დააბრუნეს. კათოლიკოსმა გელათის მონასტრის ამოქმედებაც სცადა თუმცა უშედეგოდ.

მეორე მსოფლიო ომის დროს კალისტრატეთი დაინტერესდა გესტაპო და ცდილობდა მის გადაბირებას, რადგან კალისტრატეს გერმანელი მეუღლე ჰყავდა. მიუხედავად ამისა, კალისტრატე სსრკ-ის რელიგიური ორგანიზაციების ლიდერებს შორის პირველი იყო, რომელიც ანტიფაშისტურ კოალიციას შეუერთდა. ამ და სხვა მიზეზების გამო სსრკ-ის ხელისუფლება შედარებით ლმობიერი გახდა და საქართველოს ეკლესიას აქტიურობის მეტი საშუალება მიეცა. 1943 წელს შეიქმნა სსრკ მინისტრთა საბჭოსთან არსებული რელიგიების საქმეთა კომიტეტი, რომელსაც თავისი რწმუნებულები ჰყავდა საბჭოთა კავშირის ყველა რესპუბლიკაში. რწმუნებულის აპარატი იქცა საქართველოს ეკლესიის ოფიციალურ მეთვალყურედ. მისი ნებართვის გარეშე საქართველოს ვერცერთ ეპარქიაში მღვდელმთავარი ვერ დაინიშნებოდა. კათოლიკოს-პატრიარქ კალისტრატეს მცდელობით 1943 წლის 28 ოქტომბერს თბილისში ჩამოდა რუსეთის პატრიარქ სერგის მიერ ოფიციალურად წარგზავნილი სტავროპოლისა და პიატიგორსკის მთავარეპისკოპოსი ანტონი. მოლაპარაკების შემდეგ რუსეთის ეკლესიამ პირველად ოფიციალურად და ფორმალურ-კანონიკურად ცნო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია და ამის შესახებ აცნობა აღმოსავლეთის მართლმადიდებელ მწყემსმთავრებს, რითაც ქართულ ეკლესიას გზა გაეხსნა მსოფლიოს სხვა საპატრიარქოებთან ურთიერთობისთვისაც. 1945 წლისთვის მოქმედი ტაძრების რიცხვი 29-მდე გაიიზარდა, გამოიცა რამდენიმე წიგნი, მათ შორის საეკლესიო კალენდარი. გაჩნდა სასულიერო სასწავლებლის და ჟურნალის გამოცემის იდეა, თუმცა მცდელობების მიუხედავად პატრიარქმა კალისტრატემ ვერ შეძლო ბეჭდვითი ორგანოს დაარსება და სასულიერო სასწავლებლის გახსნა. 1952 წელს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე გარდაიცვალა. კოკისპირული წვიმის მიუხედავად პატრიარქის დაკრძალვას უამრავი ხალხი დაესწრო.

მეცხრე საეკლესიო კრება შედგა თბილისში, 1952 წელს, 5 აპრილს. აირჩიეს კათალიკოს-პატრიარქად ურბნელი მიტროპოოლიტი მელქისედეკ III (ფხალაძე). კათოლიკოს მელქისედეკის დროს, განსაკუთრებით სტალინის გარდაცვალების შემდეგ, როცა პოლიტიკური ცხოვრების ერთგვარი ლიბერალიზაცია დაიწყო, შესაძლებელი გახდა ზოგიერთი გაუქმებული ეკლესიის აღდგენა. მოქმედი გახდა მოწამეთა, ბოდბე, ფოთის ეკლესია. ახალი ეკლესია აიგო ხაშურში. მელქისედეკ III ზრუნავდა ქართული საეკლესიო გალობის აღორძინებაზე. კათოლიკოს მელქისედეკის დროს საქართველოს ეკლესიის სინოდში ხუთი მღვდელმთავარი იყო. ღვთისმსახურთა ასაკობრივი მაჩვენებელი ეკლესიისათვის საგანგაშო იყო - მღვდელმთავართა და მღვდლების უმეტესობის ასაკი 60 წელს აღემატებოდა. 1962 წლისათვის საქართველოში მოქმედი იყო 45 ეკლესია, რომელსაც 100-მდე ღვთისმსახური ჰყავდა.

1960 წელს გარდაიცვალა მელქისედეკ III. გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე მან ქუთათელ მიტროპოლიტ ნაუმ შავიანიძეს სთხოვა მისი სიკვდილის შემდეგ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრის ადგილი დაეკავებინა. მიტროპოლიტმა დაუფარავად მოახსენა, რომ ეს ადგილი მიტროპოლიტ ეფრემს ეკუთვნოდა. მართალია პატრიარქმა მელქისედეკმა ნაუმის უარის შემდეგ მოსაყდრედ დავით დევდარიანი დატოვა, მაგრამ ამ უკანასკნელმაც მოსაყდრეობაზე უარი განაცხადა მიტროპოლიტ ეფრემის სასარგებლოდ.

მეათე საეკლესიო კრება შედგა თბილისში, 1960 წლის 20 თებერვალს. კრების საგანი იყო ახალი კათალიკოს-პატრიარქის არჩევა და განკვეთილ სამღვდელო პირთა საკითხის გადასინჯვა. კათალიკოს-პატრიარქად არჩეულ იქნა ჭყონდიდელ-ბათუმ-შემოქმედელი მიტროპოლიტი ეფრემ II. უწმინდეს ეფრემ II-ს დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა. გავლილი ჰქონდა საინტერესო ცხოვრებისეული გზა. იგი იყო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტის პირველი გამოშვების კურსმოსმენილი. მღვდელმთავრობის დროს საბჭოური რეპრესიები მასაც შეეხო - 1937-1944 წლებში იმყოფებოდა გადასახლებაში.

კათოლიკოს-პატრიარქმა ეფრემ II-მ 1963 წლის 26 აგვისტოს ქართული ეკლესიის მღვდელმთავართა თანამწირველობით არქიმანდრიტი ილია (შიოლაშვილ-ღუდუშაური) ეპისკოპოსის ხარისხში აიყვანა და ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიაში განაწესა. პატრიარქის დიდი მცდელობის შედეგად 1963 წლის 14 ოქტომბერს მცხეთაში გაიხსნა ორწლიანი სამოძღვრო კურსები, რომელიც გაბრიელ ეპისკოპოსის სახელს ატარებდა. კურსების პირველ რექტორად დაინიშნა ეპისკოპოსი ილია შიოლაშვილი. სემინარიის გახსნა მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში. რექტორის მოწადინებით სასწავლებელში მიიწვიეს საუკეთესო სპეციალისტები. სასწავლებელი მიზნად ისახავდა ახალგაზრდების მომზადებას საქართველოს ეკლესიაში ღვთისმსახურებისათვის. რამდენიმე წლის შემდეგ ორწლიანი სამოძღვრო კურსები გადაკეთდა სამწლიან მცხეთის სასულიერო სემინარიად, რომელიც ანდრია პირველწოდებულის სახელს ატარებდა. სემინარიას, გარდა პრაქტიკული მოღვაწეობისათვის საჭირო ცოდნისა, მომავალი სასულიერო პირებისათვის უნდა მიეცა გარკვეული განათლება ღვთისმეტყველებაში. მცხეთის სასულიერო სემინარიამ ეს მისია კარგად შეასრულა. უწმინდესი ეფრემ II-ის ღვაწლითა და ლოცვა-კურთხევით 1963 წელს საქართველოს საპატრიარქომ გამოსცა „ახალი აღთქმა”, პერიოდულად იბეჭდებოდა საეკლესიო კალენდარიც. 1962 წლიდან საქართველოს ეკლესია გახდა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს წევრი. 1963 წელს კათოლიკოს-პატრიარქი ეფრემ II იმყოფებოდა საფრანგეთში, სადაც ეწვია იქაურ ქართულ სათვისტომოს და მოინახულა გრიგოლ ფერაძის მიერ გახსნილი წმინდა ნინოს სახელობის ეკლესია. საბჭოური სისტემის პირობებში, როცა ეკლესიას ყოველმხრივ ავიწროებდნენ, მაქსიმუმის გაკეთება შეძლო. იგი 1972 წელს გარდაიცვალა.

მეთერთმეტე საეკლესიო კრება შედგა თბილისში, 1972 წლის 2 ივლისს, რომელსაც ესწრებოდა 58 დელეგატი. კათალიკოს-პატრიარქად არჩეულ იქნა ურბნელი მიტროპოლიტი დავით V დევდარიანი. საქართველოს ეკლესიაში წლების განმავლობაში გროვდებოდა მრავალი პრობლემა. ამ პრობლემების გადაჭრა საბჭოური მმართველობის პირობებში თითქმის შეუძლებელი იყო. მძიმე ვითარება შეიქმნა არა მხოლოდ დედაქალაქში, სადაც მეტეხის ღვთისმშობლის ტაძარში ახალგაზრდული თეატრი იყო, წმინდა ნიკოლოზის ეკლესიაში ფოლკლორული საღამოები იმართებოდა, ანჩისხატი კი მოქანდაკის სახელოსნოდ იყო გადაქცეული, არამედ ეპარქიებშიც. ფორმალურად მოქმედი 15 ეპარქიიდან პრაქტიკულად მოქმედი იყო 4, რომელსაც თავისი მღვდელმთავრები ჰყავდა. ბოდბელი ეპისკოპოსი წინამძღვრად იყო თბილისის სამების ეკლესიაში, მანგლელი - დიდუბის ეკლესიაში, თეთრიწყაროელი - თბილისის ალექსანდრე ნეველის სახელობის ეკლესიაში. მდგომარეობას ისიც ართულებდა, რომ მღვდელმთავართა უმრავლესობა ხანდაზმული იყო.

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II

მეთორთმეტე საეკლესიო კრება შედგა თბილისში, 1977 წლის 23 დეკემბერს, რომელსაც 47 დელეგატი ესწრებოდა. კრებას ასევე ესწრებოდნენ უცხოეთის ეკლესიათა წარმომადგენლები, სრულიად რუსეთის პატრიარქი პიმენი, ბულგარეთის ეკლესიიდან — არქიმანდრიტი ნაუმი, ალექსანდრიიდან — არქიმანდრიტი გრიგორიოსი. კათალიკოს-პატრიარქად არჩეულ იქნა ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ილია (შიოლაშვილი) ილია II-ის სახელით. 1977 წლის 25 დეკემბერს სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარში მოხდა ახლადარჩეული სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის აღსაყდრება. უწმინდესმა და უნეტარესმა სვეტიცხოველში წარმოთქმულ სიტყვაში განსაზღვრა საქართველოს ეკლესიის მომავალი, სამოქმედო გეგმა და დასძინა:

„მე შეგნებული მაქვს ის უმძიმესი და, ამავე დროს, საპატიო მოვალეობა, რომელიც დღეს, ღვთის ამ წმინდა ტაძრის თაღებქვეშ დამაკისრა მაღალმა ღმერთმა.“

საქართველოს ეკლესიამ კათოლიკოს-პატრიარქ ილია II-ის მეთაურობით ზუსტად განსაზღვრა თავისი ისტორიული როლი და მისია ქართველი ერის ცხოვრებაში. პატრიარქმა განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმო ეკლესიებში წირვა-ლოცვის სრულყოფილად ჩატარების პრობლემებს, მაგლობელთა გუნდები შეივსო პერსპექტიული ახალგაზრდებით, წირვა-ლოცვების დროს დიდი ყურადღება დაეთმო საეკლესიო ქადაგებებს, რომელთა თემატიკა მრავალფეროვანი იყო და მოიცავდა ქართველი ერის ცხოვრების ყველა სფეროს. გააქტიურდა ურთიერთობა საზღვარგარეთ მართლმადიდებლურ ეკლესიებთან „ქრისტიანთა სამშვიდობო კონფერენციასთან“ და „ევროპის ეკლესიათა კონფერენციასთან“.1979 წელს ილია II არჩეულ იქნა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს თანაპრეზიდენტად. საქართველოს ეკლესიის პირველმა თამამმა ნაბიჯებმა საზოგადოების დიდი ნაწილის მოწონება დაიმსახურა. მკვეთრად გაიზარდა მრევლის რაოდენობა. სიონის ტაძარი იქცა დისიდენტების თავშეყრის ადგილად, რამაც კომუნისტური ხელისუფლების უკმაყოფილება და შეშფოთება გამოიწვია. 1978 წელს დაარსდა ჟურნალი „ჯვარი ვაზისა“, ხოლო 1980 წელს „საღვთისმეტყველო კრებული“. 1988 წელს გაიხსნა თბილისის სასულიერო აკადემია, ხოლო 1990 წელს გელათის აკადემია. ითარგმნა ბიბლია, დაიწყო ეკლესიის მამათა შრომების თანამედროვე ქართულ ენაზე გამოცემა, გამოიცა ლიტურგიკული და საღვთისმეტყველო წიგნები, გაიხსნა დაკეტილი ეკლესია-მონასტრები. თუ საქართველოს ეკლესიის 15 ეპარქიიდან, წინათ, პრაქტიკულად, 4 ეპარქიას ჰყავდა თავისი მღვდელმთავარი, 1992 წლიდან ყველა ეპარქიას ჰყავდა მმართველი მმართველი ეპისკოპოსი, მთავარეპისკოპოსი ან მიტროპოლიტი. პატრიარქმა თბილისის ეკლესიებში მყოფი მღვდელმთავრები თავიანთ ეპარქიებში განაწესა. თბილისის სიონსა და მცხეთის სვეტიცხოველში დიდი ზეიმით ხდებოდა ახალი მღვდელმთავრის კურთხევა. 1990 წლის 3 მარტს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია დაადასტურა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ.

მსოფლიო საპატრიარქოს მიერ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარების ტომოსი 1990წ.

XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან გაჩნდა საქართველოს საპატრიარქოსთან დაპირისპირებული სასულიერო პირებისა და მრევლის ჯგუფები. დაპირსპირების ერთი მიზეზი იყო საქართველოს პირველი პრეზიდენტის ზვიად გამსახურდიას დამხობა. მრევლის ნაწილის აზრით, საქართველოს საპატრიარქომ არ გასწია ძალისხმევა გამსახურდიას დამხობის და საქართველოს სამოქალაქო ომის თავიდან ასარიდებლად. ამის გამო 1992-1995 წლებში გამსახურდიას მომხრე პირთა შორის დაეცა კათოლიკოს-პატრიარქ ილია II-ის ავტორიტეტი და ეპისკოპოს ქრისტეფორეს მიმდევრების მიერ ჩამოყალიბდა ცალკე დაჯგუფება. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მონაწილეობამ ეკუმენისტურ მოძრაობაში გამოიწვია ანტიეკუმენურად განწყობილი მრევლისა და სასულიერო პირების განდგომა. ანტიეკუმენისტებმა ეკუმენისტობის ბრალდება, რაც გულისხმობდა ეკუმენურ ორგანიზაციებთან თანამშრომლობასა და სხვა ქრისტიანულ მიმდინარეობებთან თანალოცვას, წაუყენეს ილია II-ს. ანტიეკუმენისტების ზეწოლის გამო 1997 წლის 20 მაისს საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დატოვა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭო, რომლის წევრი 1962 წლიდან იყო და ყველა ეკუმენური ორგანიზაცია, თუმცა ანტიეკუმენისტების ჯგუფმა წამოაყენა ახალი მოთხოვნა, რომ საქართველოს ეკლესიას გაეწყვიტა კავშირი იმ მართლმადიდებელ ეკლესიებთან, რომლებიც ჩაბმული არიან ეკუმენურ მოძრაობაში. ამ მოთხოვნის დაკმაყოფილება ნიშნავდა ყველა სხვა მართლმადიდებელ ეკლესიასთან კავშირის გაწყვეტას და საპატრიარქომ ის არ დააკმაყოფილა. შედეგად რამდენიმე სასულიერო პირი და მათი მრევლი გავიდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციიდან და ჩამოყალიბდნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიასთან განხეთქლებაში მყოფი ეკლესიების სახით.

2000-2002 წლებში საქართველოს ეკლესიაში ფართომაშტაბიან დისკუსიებს ჰქონდა ადგილი უნათლავ ჩვილთა იმქვეყნიურ ხვედრთან დაკავშირებით. ერთი ნაწილი მიხედვით ისინი მარადიულ წაწყმედას ექვემდებარეიბან, ხოლო მეორეს მიხედვით მათი ხვედრი ადამიანებისთვის დაფარულია. კამათში ჩაერთნენ ათონის მთის, იერუსალიმის და რუსეთის ეკლესიები და მხარი დაუჭირეს მეორე პოზიციას. 2004 წელს თბილისში იკურთხა წმინდა სამების საკათედრო ტაძარი.