ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                         თაბასარანელები

კავკასიის ალბანეთი (მწვანეში) ახ.წ. ე. სამუელ ბატლერის კლასიკური და უძველესი გეოგრაფიის ატლასიდან, მე-19 საუკუნე.
      (თვითსახელი: ტაბასარანარ) არის ლეზგინების ჯგუფის ერთ-ერთი დაღესტნელი ხალხი], სამხრეთ დაღესტნის ძირძველი ხალხი.

დასახლების ძირითადი ტერიტორიაა დიდი კავკასიონის ქედის სამხრეთ-აღმოსავლეთი კალთა. ტაბასარანელების უმეტესობა ცხოვრობს დაღესტნის ტაბასარანის (მდინარე რუბასის აუზი), ხივას (მდ. ჩირაღჩაის აუზი) და დერბენტის რაიონებში, ურბანული მოსახლეობა ძირითადად კონცენტრირებულია დერბენტში, დაღესტნის ნათების ქალაქებში, კასპიისკსა და მახაჩკალაში. ტაბასარანების მცირე რაოდენობა გვხვდება ჩრდილოეთ კავკასიის ყველა რეგიონში. კომპაქტურ საცხოვრებელ ადგილებში ტაბასარანები თანაარსებობენ დარგინოენოვან კაიტაგებთან, ჩრდილო-დასავლეთით და სამხრეთით ლეზგინურენოვან აგულებთან და ლეზგებთან, სამხრეთ-აღმოსავლეთში ირანულენოვან თათებთან, აღმოსავლეთში კი თურქულენოვან აზერბაიჯანელებთან.

ტაბასარანები, ისევე როგორც ლეზგური ენობრივი ჯგუფის სხვა ხალხები, როგორც ენობრივი, ისე ეთნოკულტურული თვალსაზრისით, დაღესტნის სხვა ხალხებთან ახლოს არიან. ამ ხალხის წინაპრები ისტორიულად შედიოდნენ მრავალტომობრივი სახელმწიფო ასოციაციის - კავკასიის ალბანეთის შემადგენლობაში და ცნობილი იყვნენ საერთო სახელით "ალბანელები".

იხ. ვიდეო - ცირა ბარამიძის ლექცია - თაბასარანი და თაბასარანელები

ეტიმოლოგია

წარსულში ეთნონიმი ტაბასარანი არ იყო ცალკეული დაღესტნელი ეროვნების თვითსახელწოდება, თავდაპირველად ნიშნავდა კაიტაგო-ტაბასარანის რაიონის და კიურინსკის რაიონის ნაწილს (სხვა ლეზგინელების, აგრეთვე დერბენტი აზერბაიჯანელებისა და თათების) ყველა მცხოვრებს. მისი გამოყენება დაიწყეს თანამედროვე თაბასარანელებმა, როგორც ცალკეული ხალხის თვითსახელწოდება, სანამ იგივე მთიელები საკუთარ თავს სოფლებს არ უწოდებდნენ და მათი ენა „იჰ ჩლალ“ ჩვენი მეტყველებაა, გარეთ კი „ლეზგი დილის“ უწოდეს. P.K. Uslar წერს:

„ტაბასარანი არის სახელი, რომლითაც ეს ტომი ცნობილია დაღესტანში და რომელიც ყველასთვის გასაგებია. ასე ეძახიან ჩვეულებრივ თაბასარანელებს უცხოენოვან მეზობლებთან ურთიერთობაში.

უსლარი ასევე ამტკიცებს, რომ სახელი არ არის კავკასიური წარმოშობისა. ის წერს:

„ძალიან აშკარად ისმის, რომ ეს სახელი არ არის მთიანი კავკასიური. ყველაფერი უფრო მეტად ირანულ წარმოშობას მიეწერება.

სახელის ირანულ წარმოშობასთან დაკავშირებით უსლარი წერს შემდეგს:

თუმცა, ზოგიერთი ადგილობრივი მეცნიერი თვლის, რომ ტაბასარანი არის შეცვლილი ტაბარისტანი, როგორც უწოდებდნენ ოდესღაც რეგიონს, რადგან ანუშირვანმა მასში მრავალი ტაბასარანი (იგულისხმება ტაბარისტანიდან ჩამოსული ხალხი) დაასახლა. შესაძლოა, ეს ასეც იყოს, რადგან ახლაც არის რეგიონში ბევრი სოფელი, რომელთა მცხოვრებლები საუბრობენ ტატზე, ანუ ერთ-ერთ ირანულ დიალექტზე.

 გაგრძელებაში უსლარი ამტკიცებს, რომ თავად ტაბასარანები, ამა თუ იმ აულის მკვიდრნი, თავიანთ აულს ეძახიან. მაგალითად, სამხრეთ თაბასარანელებისთვის: ქალუკარი, ნიტრიკარი, ეტეგარი და სხვ. ხოლო რუსები თავდაპირველად სამხრეთ დაღესტნის ყველა ხალხს ლეზგინებს უწოდებდნენ.

ჯერ კიდევ 1930-იან წლებში, ა.ნ. გენკოს თქმით, „ტაბასარულ ენას ადგილობრივი მაცხოვრებლები თითქმის არასოდეს უწოდებდნენ ტაბასარას ყოველდღიურ ცხოვრებაში“ და „ტერმინი“ ტაბასარანი“ (გამოთქმის ვარიანტები - tappasaran, tapparasan) [იზღუდებოდა] სფეროთი. ადმინისტრაციული და ლიტერატურული გამოყენება“. ცნობილია აგრეთვე სახელი კაბგან(არ), რომლის შესახებაც გენკო წერდა:

”ზოგჯერ ლეზგინებთან ურთიერთობაში მას კაბგან (გამღამ) ჩაალს უწოდებენ, ანუ ”კაბგანურ” ენას (კაბგანი წარმოშობით ძალიან უძველესი ეთნიკური ტერმინია, რომელიც ამჟამად ძირითადად ლეზგიურ გარემოში ცნობილია, როგორც სპეციალურად ლეზგიური სახელი ტაბასარანი. ...)"

ლიტერატურაში მოხსენიებულია თაბასარანელთა ყოფილი ტომობრივი დაყოფა „გუმ-ღუმად“ და „კაპგანად“.

ტაბასარანის სახელი მეზობელ ენებში:

ავარში - ტაბასარანალი,

აგულში - უხანარი, თაბასარაშუი,

აზერბაიჯანულად - tabasaranlar,

კაიტაგში (დარგინი) - შილანი,

კუმიკში - ტაბასარანი,

ლაკში - ტაბასარანტალი,

რუთულში - ტაბასარანდაშურა,

წახურში - თავასარანა,

ჩეჩნურად - ტაფსარა,

ინგუშში - ტაბასარო.