ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -  

                        ლაპლასის დემონი

პიერ-სიმონ დე ლაპლასი (1775)

  აზრითი ექსპერიმენტი, რომელიც 1814 წელს ფრანგმა მათემატიკოსმა, პიერ-სიმონ ლაპლასმა შემოგვთავაზა, აგრეთვე ექსპერიმენტის მთავარი პერსონაჟი — გამოგონილი მოაზროვნე არსება, რომელსაც დროის ნებისმიერ მომენტში სამყაროს თითოეული ნაწილაკის მდგომარეობისა და სიჩქარის აღქმის შემდეგ გაიგოს მისი ევოლუცია როგორც მომავალში, ისე წარსულში. ლაპლასმა ეს არსება გამოიგონა ჩვენი გაუთვითცნობიერებლობისა და გარესამყაროს ზოგიერთი რეალური პროცესის სტატისტიკური აღწერის აუცილებლობის დონის თვალსაჩინო დემონსტრაციისთვის.

ლაპლასის დემონის პრობლემატიკა დაკავშირებულია არა იმ საკითხთან, შესაძლოა თუ არა მოვლენათა მსვლელობის დეტერმინისტული წინასწარმეტყველება რეალობაში, პრაქტიკაში (de facto), არამედ იმასთან, შესაძლებელია თუ არა ეს ზოგადად, თეორიულად (de jure). სწორედ ასეთი შესაძლობაა ჩადებული მექანიკურ აღწერაში მისთვის დამახასიათებელ დუალიზმთან, რომელიც ეფუძნება დინამიკურ კანონსა და საწყის პირობებს. ის, რომ დინამიკური სისტემის განვითარება მართავს დეტერმინისტულ კანონს, გვაძლევს საშუალებას, განვასხვაოთ ობიექტური ჭეშმარიტება სისტემის შესახებ, თუ როგორი წარმოედგინებოდა იგი ლაპლასის დემონს, ემპირიული შეზღუდვებისგან, რომლებიც განპირობებულია ჩვენი უცოდინრობით.

კლასიკური დინამიკის კონტექსტში დეტერმინისტული აღწერა შეიძლება მიუღწევადი აღმოჩნდეს პრაქტიკაში, მიუხედავად ამისა, იგი რჩება ზღვრად, რომელსაც უნდა შეეთავსოს უფრო მეტად ზუსტი აღწერების თანმიმდევრობა.

იხ. ვიდეო - Твоя судьба определена: Демон Лапласа - Существует ли судьба на самом деле? Обладаем ли мы волей или идем по заранее заданному сценарию? Об этом я расскажу вам в этом видеоролике.

პარადოქსი

ლაპლასის დემონი შეიცავს პარადოქსს. დავუშვათ, ასეთი მანქანა შეიქმნა, ის არის მატერიალური და შეუძლია გამოთვალოს რა მოხდება მთელ სამყაროში 2 წუთში, 1 წუთში. როდესაც ეს მანქანა 1 წუთის მუშაობის შემდეგ იძლევა პირველ შედეგს და დაპროგრამებული პროგრამის მიხედვით დაუყოვნებლივ დაიწყებს მომავალი მომავლის წინასწარმეტყველებას, ის, ფაქტობრივად, უკვე იცის საკუთარი პასუხი, რადგან ეს წერია ამ პირველ პროგნოზში. ეს ნიშნავს, რომ პირველი წუთის შემდეგ, მან უნდა იცოდეს არა მხოლოდ რა მოხდება გამოთვლების დაწყებიდან 2 წუთის შემდეგ, არამედ ის, რაც მოვა 3 წუთში. მაგრამ შემდეგ, ამ მონაცემების საფუძველზე, მას მოუწევს პროგნოზის გაკეთება კიდევ 1 წუთით ადრე. ეს ასევე გასათვალისწინებელია და უკვე შეტანილი უნდა იყოს მისთვის თავიდანვე მიცემული პროგნოზში, 1 წუთის მუშაობის შემდეგ. ასე რომ, მან იცის მომავალი 4 წუთის განმავლობაში. და ასე შემდეგ უსასრულოდ ინდუქციით.

გამოდის, რომ ლაპლასის დემონს რომც შეეძლოს არსებობა, მას პასუხის მიღება 1 წუთში მოუწევდა თავისი ნამუშევრის, რომელიც შეიცავს სამყაროს მთელ ისტორიას დროის ბოლომდე. თუ ვივარაუდებთ, რომ დრო უსასრულოა, მაშინ მივიღებთ მონაცემთა უსასრულო მასივს. ასეთი შედეგი ვერასოდეს გამოიტანს ან შეინახება მატერიალური ფორმით, ჰიპოთეტური აპარატის ოპერატიული მეხსიერებაში, რადგან მისი სიმძლავრეები ვარაუდობენ კოლოსალურ, მაგრამ არა უსასრულო (რადგან ის მატერიალურია, ანუ შეზღუდული). პარადოქსია ის, რომ მომავლის 2 ან მეტი წუთის განმავლობაში წინასწარმეტყველების პროცესში ლაპლასის დემონმა უნდა გაითვალისწინოს პასუხი, რომელიც მიიღება 1 წუთის მუშაობის შემდეგ, რადგან თავად ეს მანქანა არის სამყაროს ნაწილი. მან უნდა იცოდეს, როგორ მოიქცევიან მისი ატომები 1 წუთში, რომ ჰქონდეს ზუსტი 2 წუთიანი პროგნოზი. შემდგომ გამოთვლებში 1 წუთში მუშაობისას მიღებული უსასრულო შედეგის გათვალისწინება შეუძლებელია, რაც ნიშნავს, რომ პროგნოზი 1 წუთს არ გასცდება. მაგრამ შემდეგ შედეგი ხდება საბოლოო, რადგან მანქანამ არ იწინასწარმეტყველა, რას იწინასწარმეტყველებს მოგვიანებით, და შედეგი კვლავ ჯდება აპარატის მეხსიერებაში. თუმცა, ის აღარ შეიცავს პროგნოზს 2 წუთის განმავლობაში, რაც ეწინააღმდეგება თავიდანვე მოცემული მანქანის აღწერას. მომავლის წინასწარმეტყველება და მატერიალური ყოფნისას, ლაპლასის დემონი ვერ იწინასწარმეტყველებს მომავალს.

ამრიგად, თუ ვივარაუდებთ, რომ სამყაროს არსებობის დრო უსასრულოა, მაშინ ლაპლასის დემონმა ან არ უნდა გაითვალისწინოს საკუთარი თავი მომავლის წინასწარმეტყველებისას (და ამისათვის ის უნდა იყოს არამატერიალური, რაც უკვე ეწინააღმდეგება პირობებს, ან არსებობდეს გარეთ. შესწავლილი სამყარო, ან, თუ გავითვალისწინებთ გონებრივ ექსპერიმენტს მულტი სამყაროს შესახებ (მოცემული შესწავლილი სამყაროს გამოთვლა სხვაგან. როგორც ვარიანტი), ან ფუნდამენტურად (თუნდაც იდეალიზებულ ჰიპოთეტურ სამყაროში) შეუძლებელია. თუმცა, თუ ვივარაუდებთ, რომ სამყაროს არსებობის დრო სასრულია (ანუ ის მომავალში დახურულია და გარკვეულ მომენტში როგორმე შეწყვეტს არსებობას), მაშინ ლაპლასის დემონი მაინც პოტენციურად შესაძლებელია.

იხ. ვიდეო -  Laplace's Demon Explained