ცოდნა სინათლეა - Knowledge is light - Знание свет -   ნიდერლადელი ფიზიკოსი

                            პიტერ ზეემანი

 (ინგლ. Pieter Zeeman; დ. 25 მაისი, 1865 — გ. 9 ოქტომბერი, 1943) — ნიდერლანდელი ფიზიკოს-ექსპერიმენტატორი, ნობელის პრემიის ლაურეატი, ამსტერდამის უნივერსიტეტის წარმომადგენელი. 1890 წელს დაამთავრა მეიდენის უნივერსიტეტი. 1897 წლიდან იგი ამსტერდამის უნივერსიტეტში მუშაობდა. 1902 წელს ზეემენი დაჯილდოვდა ნობელის პრემიით.

იტერ ზეემანი დაიბადა 1865 წლის 25 მაისს ქალაქ ზონემაიერში. პიტერ ზეემანი ახალგაზრდობიდან დაინტერესებული იყო ატომის სპექტრის შესწავლით. 1896 წელს, ხუთწლიანი შრომის შედეგად მან აღმოაჩინა მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენა, რომელიც შემდგომში „ზეემანის ეფექტი“ ეწოდა (მაგნიტური ველის მოქმედებით სპექტრული ხაზების გახლეჩა). ზეემანის ეფექტის მისაღებად მონოქრომატული სინათლის წყაროს, მაგალითად ნატრიუმის სანათურას ან ვერცხლისწყლიან ნათურას, ათავსებდენ ძლიერი ელექტრომაგნიტის პოლუსებს შორის. მაგნიტური ველის მიმართულებით დაკვირვებისათვის ელექტრომაგნიტის ერთ პოლუსს უკეთებენ ხვრელსს. თუ დასაწყისში სპექტროსკოპში მოვახდენთ რომელიმე ინტენსიური სპექტრული ხაზის დაფოკუსებას და შემდეფ ჩავრთავთ მაგნიტურ ველს, ვნახავთმ რომ მარტივ შემთხვევაში, ზეემანის ნორმალური ეფექტის დროს, სპექტრული ხაზი ველის დაძაბულობის გასწვრივ გაიყოფა ორ ერთნაირ ინტენსივობის ხაზად, რომლებიც წრიულად არიან პოლარიზებული ბრუნვის ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებით. ველის დაძაბულოის მართობი მიმართულობით სპექტრული ხაზი ველის გავლენით იყოფა სამ ხაზად: π კომპონენტად (პოლარიზებულია ველის მიმართულებით) და მისადმი სიმეტრიულად განლაგებულ ორ კომპონენტად, რომელნიც პოლარიზებულია ველის მართობულად. შუა ხაზი იმავე ადგილას მდებარეობს, სადაც გაუყოფელი პირვანდელი ხაზი; დარჩენილი ორი ხაზი ცენტრალურიდან მარჯვნივ და მარცხნივ თანაბრად არიან დაშორებული, ხოლო ერთომეორესაგან იმავე მანძილით, რა მანძილითაც არის დაშორებული ველის დაძაბულობის გასწვრივ მიღებული კომპონენტები. ცენტრალური სპექტრული ხაზის სიხშირე შეუცვლელია და ეს ტალღა პოლარიზებულია გარეშე მაგნიტური ველის მართობ სიბრტყეში, ესეიგი მისი ელექტრული ვექტორი პარალელურია მაგნიტური ველის დაძაბულობისა (პი კომპონენტი), ხოლო გარე ორი კომპონენტი პოლარიზებულია ერთსა და იმავე სიბრტყეში ისე, რომ მათი ელექტრული ვექტორები ირხევა მაგნიტური ველის დაძაბულობის მართობულად. მოვლენას, რომელიც მიიღება მაგნიტური ველის მართობი მიმართულებით, ეწოდება ზეემენის განივი ეფექტი, ხოლო იმ მოვლენას, რომელიც მიიღება მაგნიტური ველის გასწვრივ — ზეემენის სიგრძივი ეფექტი. სპექტრული ხაზების გახლეჩის დროს ზეემენის ეფექტში ყველა კომპონენტი პოლარიზებულია. გახლეჩის სურათი და კომპონენტის პოლარიზაცია დამოკიდებულია დაკვირვების მიმართულებაზე.

                                                           

Einstein visiting Pieter Zeeman in Amsterdam, with his friend Ehrenfest (circa 1920). - აინშტაინი სტუმრობს პიტერ ზემანს ამსტერდამში, თავის მეგობარ ერენფესტთან ერთად (დაახლოებით 1920 წ.).

ზეემენის ეფექტი ერთ-ერთი იმ მოვლენათაგანია, რომლებმაც ფიზიკოსებს მაგნიტიზმისა და სინათლის ურთიერთკავშირზე მიუთითა. ზეემენის ეფექტმა ასევე დიდი როლი შეასრულა ატომური ფიზიკის განვითარებაში.

პირველ ხანებში ზეემენის ნორმალური ეფექტის კლასიკური თეორია დიდ სიძნელეებს წააწყდა, რაც იმაში გამოიხატა, რომ იგი სპექტრული ხაზების გახლეჩის მრავალი ფაქტის გამონაკლისს უფრო წააგავდა. შემდგომში შექმნილი ყველა ხარვეზი ახსნა კვანტურმა მექანიკამ. 1908 წელს ზეემენის ეფექტმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ამერიკელი ასტროფიზიკოსის ჰეილის მიერ მზის მაგნიტური ველის აღმოჩენაში (მან მზის ლაქების მიდამოებში შენიშნა გრიგალური მოძრაობა). ჰეილის აზრით ამ გრიგალში მაცირკულირებელი ნაწილაკები (ელექტრონები ან იონები) მაგნიტურ ველეს წარმოშობენ. ამ ველებმა უნდა იმოქმედონ სპექტრზე. იმავე წელს ჰეილმა დეპეშა გაუგზავნა ზეემანს და აცნობა, რომ გრიგალის ბრუნვის მიმართულების შეცვლისას მაგნიტური ველი ნიშანს იცვლიდა, აქედან გამომდინაზე აღმოჩენილ იქნა განივი ეფექტი.

ზეემენის ეფექტი გამოიყენება არა მარტო სპექტროსკოპიაში, არამედ კვანტურ ელექტრონიკაში, კოსმოსური ობიექტების მაგნიტური ველების კვლევის პროცესში და სხვა.

ზეემანი გარდაიცვალა 1943 წლის 9 ოქტომბერს ამსტერდამში. დაკრძალულია იქვე.

იხ. ვიდეო Pieter Zeeman biography || dutch physicist